O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Tayanchso`zvaiboralar:Qog‘ozxromatografiyasi,ionkuchlar, koordinatsionkuchlar, sorbent, sistema, taqsimlanishkoeffitsienti.


Xromatografikajratishjarayoniningfizik-kimyoviyasoslari

Xromatografiyaqilinayotganmoddagasorbentyokierituvchilararalashmasitomonidanbittayokibirnechakuchta’sirqilishmumkin.

1. Ionlikuchlarningo‘zarosamaralita’siri.
Bundaykuchlarkuchlinordonyokikuchliasosliyokiionalmashuvchisorbentlarbilanxromatografiyaqilinayotgandao‘zta’siriniko‘rsatadi. Bundayo‘zarota’sirbirikmalarnianionyokikationshaklida - organikkislotalarniishqoriy Al₂O₃dayokiorganikasoslarnisilikageldaxromatografiyaqilingandakuzatiladi. Ionlikuchlarta’sirinikamaytirishuchunyuqoridielektriko‘tkazuvchankattadipolxolatli (suv, polyarorganikerituvchi), molekulalariionlarinizaryadinikamaytiribionlarniqo‘zg‘aluvchanliginioshiruvchierituvchilararalashmasiniqo‘llashmaqsadgamuvofiqdir. Buaralashmalarnikamchiliklariularniyuqorixromatografikfaolligivaushbuvaziyatta’siridamolukuladapolyargruppalariaktivligisabablimoddalaryaxshiaralashmasligidadir. SHuboisdanko‘pxollardaionlarhosilbo‘lishinikamaytiradigansorbentvaerituvchilararalashmasiqo‘llanadi.
2.Koordinatsionkuchlarta’siri. 
O‘zarokoordinatsionkuchlar, elektronzaryadliatomibo‘lgan (Al, Si, Ca, Mq, Fe vaboshqalar) sorbentvabo‘linmaganelektronjuftlifunksionalgruppayokiatomlar (galogenlar, -O-, -N-, -S-, S=S) orasidakuzatiladi. Koordinatsionkuchlarta’sirixromatografiyaqilinayotganmoddaadsorbentyuzasibilanbog‘langanerituvchimolekulasinisiqibchiqarishgaqodirbo‘lgandayuzagakeladi. Funksionalgruppalarningkoordinatsionkuchlarita’siriquyidagiqatordagitartibdakamayibboradi.
NR₂>C=N>CONH₂>OR>OH>C=O>COOH>SR>NO₂>C=C>galogenlar.
Ushbuqatorfaqatsorbentyuzasivaba’zibirfunksionalgruppalarnio‘zarota’sirkuchlarinitashkilqiluvchikuchlardanbirihisoblangankoordinatsionkuchlaruchunahamiyatlidir. YAkuniykuch, boshqachaqilibaytgandafunksionalgruppalarniadsorbsiyalanishxususiyatishugruppanivaadsorbsionmarkaznihammao‘zarota’sirkuchlariyig‘indisidaniborat.
Buqatordaamingruppasorbentyuzasidansuvnisiqibchiqaraoladi, lekinnitrogruppayokigalogenlarnisiqibchiqaraolmaydi. Koordinatsionbog‘larnihosilbo‘lishivaularnimustaxkamligixromatografiyaqilinayotganmoddamolekulasidafunksionalgruppalarnimavjudligiga, shuningdeksorbenttarkibidategishlimetallatomibo‘lishigahambog‘liq. SHundayqilibbundaybog‘larnihosilqilishxususiyatigaegaqattiqsorbentlardaxromatografiyaqilishfunksionalgruppalaribilanfarqlanadiganizomerlarniajratishdaqo‘lkeladi.
3.Dipollarnio‘zarota’siri.
Dipollarta’siri - o‘rtachaquvvatlita’sirlardandir. Bundayo‘zarota’sirnimolekuladabarqarordipolmavjudbo‘lganda, molekuladanitril, amid, laktam, karbonil, karboksil, gidroksil, nitrogruppalar, ayrimxollardagalogenlarbo‘lgandanazardatutishkerak. Koordinatsionkuchlarbarqarorkuchlidipollibirikmalarspirtlar, ketonlar, galogengaalmashganuglevodorodlar, efirlararalashmalardayokiyaqqoldipolxususiyatliqo‘zg‘olmasfazadaxromatografiyaqilinayotgandamuhimo‘rintutadi. Ba’zibirjihatdanbundaykuchlaralyuminiyoksidivasilikageldaxromatografiyaqilingandanamoyonbo‘ladi.
4.Vodorodbog‘larita’siri.
Vodorodbog‘larita’siri -moddalarnixromatografikxossalarinibelgilovchiasosiyhisoblanadi.Vodorodbog‘lariprotonsifatidaajralishxususiyatigaegabo‘lganaktivvodorodiborvabo‘shjuftelektronibo‘lganalmashinuvchilarorasidavujudgakeladi (Lyuisasosi).