O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

16-MA`RUZA. XROMATOGRAFIK TAHLIL USULLARI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR. XROMATOGRAFIYANING RIVOJLANISH TARIXI VA SINFLANISHI.


Ma'ruza rejasi:
1.xromatografiyaturlarinikimyovafarmatsevtikanirivojlanishidagiahamiyati.
2. xromatografiyaningrivojlanishtarixivadunyoolimlariningxromatografiyaningrivojlanishigaqo‘shganxissalari.
3.xromatografiyausullariningsinflanishi.

1. 
   fazalarniagregatxolatibo‘yicha.
   
2. 
   qo‘zg‘almasfazabilantekshiriluvchimoddao‘rtasidasodirbo‘ladigano‘zarota’siri.
   
3. 
   fazalarnio‘zaroharakatlanishi.
   
4. 
   xromatografiyajarayoniniolibborishdaqo‘llaniladiganmoslamalarbo‘yicha.
   
5. 
   xromatografiyajarayonimaqsadi.
   

Tayanch so`z va iboralar:Xromatografiya,Qo‘zg‘aluvchifaza,qo‘zg‘almasfaza,sorbent,startchizig‘i,frontchizig‘i.

Xromatografiya - kimyoviytahlilningzamonaviyusullarigatalluqlidir. Buusulningaxamiyatijudakatta. Xromatografiyatabiatdamoddalarnio‘zgarishlarinio‘rganishga, atmosferadavatabiiysuvxavzalaridaiflosliklarnianiqlashgayordamberadi. Doriturlariniishlabchiqarish, tadbiqqilishdahamdaodama’zosidamoddalarniparchalanishianiqlashdaqo‘llaniladi. Xromatografiyanirivojlanishianalitikkimyoninguslublarniishlabchiqishbilanbog‘liq. Xromatografiyao‘ziningsoddaligi, tezkorvaoddiyligitufaylitoksikologikkimyovabiologikkimyodaqo‘llanilidigananalitikusullardanengko‘ptarqalganusuldir. Farmatsevtikpreparatlarnitahlilqilishda, sintezningoraliqvaoxirgixosilbo‘lganmaxsulotinitadbiqetishda, dorilarnibarqarorliginianiqlashdavatabiiymoddalarnitahlilqilishdabuusulboshqausullardanustundir.

Xromatografiyaga 1903 yilirusbotanigiM.S.Svetchopetgan “Adsorbsionxolatlarningyangiilmiytushunchalarivaularnibiokimyoviytahlildaqo‘llash” nomlitadqiqotlariasosbo‘ldi. Shuninguchun 1903 yilxromatografiyausuliningtashkiltopishiningboshidebhisoblanadi. O‘zitavsiyaetganxromatografikusulningasoslarinita’kidlarekan, Svet “Aralashganeritmalarniadsorbentustunidanfiltrlardapigmentlarharxilrangdagialoxidazonalargaajraladilar. Spektrdagiyorug‘liknurlarikabimurakkabpigmentningtarkibiyqismlari (komponentlari) adsorbentustunidaqonuniyatgabinoanbirin – ketinajraladivasifatinianiqlashgaqulayxolatgao‘tadi. Ushburanglipreparatni “Menxromatogrammadebnomladim, buusulniesatahliliningxromatografikusuli, debatadim” debyozganedi. BujumlaniM.S.Svettahlilqilinayotgankomponentlarningtanlanganadsorbentganisbatanxususiyatlarigaasoslanganadsorbsionxromatografikusulninganiqvaravshanifodasiniberdi.
M.S. Svetkashfetganusulko‘pinchabundayxollardabo‘lganikabi, uningzamondoshlaritomonidanqabulqilinmadivauzoqyillarqo‘llanilmadi. AmmoshuyillaradsorbsiyasoxasidaN.D.Zelenskiy, N.A. SHilova, M.M.Dubinina, L.K. Lepin, K.V.CHmutovavaM.L.CHepelevskiytomonidanolibborilganilmiyizlanishlarxromatografiyanirivojlanishigaasosyaratdi. 1931 yildaR.Kun, A.Vintershteyn, E.LederlarSvetusulibilankarotindanva - karotinlarniajratibolib, buusulniqanchalikqimmatliekanligininamoyishetishdi. M.S.Svettekshirilayotganmoddalareritmasinivaqo‘zg‘aluvchifazanaychagajoylashganadsorbentustunidano‘tkazgan. SHusabablibuusulustunlixromatografiyanominiolgan (kolonkalixromatogra-fiya).
1938 yildaN.A.IzmaylovvaM.S. SHraybuSvettaklifetganusulshaklinio‘zgartirishni, yanimoddalararalashmasiniyupqasorbentqatlamibilanqoplanganplastinkadaajratishnitaklifqilishdi. SHundayqilib, moddalarnimikromiqdorinitahlilqilishimkoniniberuvchiyupqaqatlamlixromatografiyausulivujudgakeldi.
1941 yildaMartinvaSindjlarmoddalarnibo‘linishiniasosigatahlilqilinayotganmoddalarniikkitao‘zaroaralashmaydigansuyuqliklarganisbatantaqsimlanishkoeffetsentiharxilligiasosidataqsimlanishxromatografiyasinikashfetishlarixromatografiyanikengrivojlanishigaturtkibo‘ldi. Qo‘zg‘almasfazaniushlabturuvchisifatidaqog‘ozqo‘llanmaboshlangandanso‘ngtaqsimlovchixromatografiyakengqo‘llaniladiganbo‘ldi, ayniqsaoqsilmoddalarnitadbiqetishgauningahamiyatikattabo‘ldi.
1947 yildaT.V.Gapon, E.N. SHemyakinilkboreritmadaionlararalashmasinixromamtografikusulbilanajratdivabunisorbentvaeritmadagiionlarningroasidagialmashinuvreaksiyasidebizohladi. SHundayqilib, xromatografiyaningyanabiryo‘nalishiionalmashinuvxromatografiyasikashfetildi.
1948 yildaE.N. GaponvaT.V.GaponlarM.S.Svettomonidanqiyineriydigancho‘kmalarnieruvchanlikxususiyatlarigaasoslanganxoldamoddalararalashmsinixromatografikusulbilanajratishmumkinligihaqidagiqilinganbashoratiniro‘yobgachiqarishdi. SHundayqilib, cho‘ktiriluvchixromatografiyakashfetildi.
1951 yildaA.A.Juxovitskiyo‘zhamkasblaribilangazlararalashmsiniajratishuchunqo‘zg‘aluvchifazagazbilanbirgasorbentgavaajratilayotganaralashmagaharoratmaydonima’lumbirmeyordata’sirqilishnitaklifqildilar. Ushbuusulgazxromatografiyasidebnomlandi.
XromatografiyausuliA.MartinvaA.Jeymstomonidangazsuyuqliktaqsimlanishxromatografiyasiishlabchiqishgachyangisuyuqqo‘zg‘almasfazavaqo‘zg‘almasgazfazasiorasidatahlilqilinayotganaralashmaningkomponentlarinitaqsimlanishkoeffitsentiharxilligigaasoslanganligiisbotlangandankeyinyanahamravnaqtopdi. Xromatografiyaninganashuyo‘nalishio‘zininguniversalligi, sezgirligivaselektivligitufaylijudahamkengqo‘llaniladi.
1957 yildaM.Goleysorbentniingichkanayningichkiqavatigao‘tkazishni, yanikapillyarxromatografiyanitaklifqildi. Buvariantko‘pkomponentliaralashmanimikromiqdordatahlilqilishimkoniniberadi.
60 yillardaaniqo‘lchamlig‘ovakchalargaegabo‘lganionogen, shuningdek, zaryadlanmagangellarnisintezqilishimkonitug‘ildi. Buvaziyatgel – xromatogrfiyani, yanimoddalararalashmasiniularninggellargaharxilsingishxususitlarigaasoslanibajratishusuli – xromatografiyaningyangiyo‘nalishvujudgakelishigaturtkibo‘ldi. Buusulharxilmolekulyarog‘irlikkaegabo‘lganmoddalararalashmasiniajratishgaimkonberdivamolekulyarxromatografiyadebnomlandi.
Ammobuyo‘nalishlartashqiko‘rinishdaqanchalikbir-biridanyiroqbo‘lmasinM.S.Svetizohdaganumumiyqonungaasoslanadi. Buajratilayotganaralashmaningkomponentlariikkifazaorasidabiriustkiqavatirivojlanganqo‘zg‘almas, ikkinchisiesaoqimbo‘ylabqo‘zg‘almasqavatdanfiltrlanibtaqsimlanishiqoidasidir.

Xromatografiyausulinisinflanishi

Sinflanishgaasosqilibharxilxususiyatlarniolishmumkin:
a) fazalarningagregatxolatibo‘yicha.
b) elementaraktningtabiatibo‘yicha.
v) fazalarningnisbatanqo‘zg‘ashxususiyatigaasosan.
g) jarayonniasboblardabajarilishibo‘yicha.
d) jarayonnimaqsavdiasosida.