O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Spektralchiziqlarto‘lqinuzunliklarinio‘lchash

Spektraltahliluchunzarurbo‘lganmosto‘lqinuzunliklarinio‘lchashdaquyidagiuchusuldanbiriqo‘llaniladi :

1.Dispersionchizmaniqo‘llashusulida, ya’nispektralasbobshkalasiko‘rsatgichlarivaspektordagito‘lqinuzunlikchiziqlariorasidagibog‘liqlikchizmasiasosida . Buusuldaaqiqlanayotganto‘lqinuzunligigayaqin,aniqma’lumotlarolinadi .
2.Olinganspektraniqspektrbilansolishtiriladi .Buusuldako‘p- roqtemirlispektrdanfoydalaniladi,chunkibuspektrdako‘psonliyaxshio‘rganilganspektrchiziqlarimavjud.Spektralchiziqlaratlasibo‘lib, undatemirspektriniboshelementlarengxorakterlichiziqlaribilanxolatlaribelgilangan .
3.Namunaspektrinietalonspektribilansolishtirishetalonsifatidatozaelementspektriqo‘llanadi.Analitikchiziqlarspektrlarietalonspektrgamoskelsa, namunadashuelementbordebxisoblanadi.

Spektralmiqdortahlili

Spektralmiqdortahlilielementlarspektrchiziqlarientensivligi(J)aniqlanuvchinamunadagielementkonsentratsiyasiga(S) bog‘liqligigaasoslangan.Bukattaliklaremperikaniqlangantenglik (Lomakinformula) bilanquydagichaifodalaniladi .

J= a . Cv

Bundaa - spektrchiziqlariniumumlashko‘rsatgichikattaligi(uchqunliyog‘ , kichikvakattakabi) ,bug‘lanishtezligivadiffuziyatezligi .

V - tegishliqismoqmasi“o‘sishoqmasi”
Lomakinformulasiqiymatlarilogarifmlab, chiziqlibog‘liqligiolinadi.


lgJ = lga + vlgC

Ammospetralchiziqlarintensivligifaqataniqlanuvchinamunadagielementmiqdorigaginabog‘liqbo‘lmasdan, uqo‘zg‘atuvchisharoitvabug‘lanishgahambog‘liq(bug‘lanishtezligisatxiga, yonishningo‘zgaruvchanligiga).SHuninguchunabsalyutspektrchiziqlariintensevligigaasoslanganmiqdoriytahlili, etarlianiqemasvatahlilspektrchiziqlarningnisbiyintensivligigaasoslanibbajariladi. Spektrchiziqlarnisbiyintensivligidegandahosilqilinganspektralintensivligiboshqatenglashtiriluvchidebnomlanuvchi,spektralchiziqlarintensivligiganisbatinitushuniladi .

Tenglashtiruvchispektrchiziqlaritanlashdaelementspektrlarigimonandnamunatarkibidadoimiyo‘zgarmasspektrlarolinadi.
Ko‘pinchatenglashtiriluvchielementsifatidanamunadagiasosiyyokiqo‘shimchaelementtanlanadivaharbirtekshiriluvchinamunagabirxilmiqdordaqo‘shiladi, hamdaichkistandartdebnomlanadi(yokietolan) .
Nisbiyintensivliknio‘lchashgayaroqlispektrchiziqlarigaquydagitalablarqo‘yiladi .
Harikkalasisolishtiriluvchispektrchiziqlaribirxilkelibchiqishga (elektryoyiyokichaqmaquchqunli ), yaqinpotensialqiymatvato‘lqinuzunliklarigaegabo‘lishikerak . Vizualtekshirilgandabirxilrangdavaokulyardibirvaqtdako‘rinishikerak.Tahliluchuntanlanganchiziqlarboshqaelementlarspektrchiziqlariustigatushmasligikerak . Bundaychiziqlarnigomologikjuftlikdebnomlanadi .

Miqdortahliliusullari

Vizualfotografiyavafotoelektrikusullardabajarilishimumkin.
Vizualusulko‘pinchanamunaniyarimmiqdoriyekspressanalizlaridaqo‘llaniladi.SHuninguchunoxirgiyillardafotoelektrikusuldanfoydalaniladi .
Fotografiyausuliesao‘ziningspektrogrammada, spektralchiziqlarqorayishiintensivligihosilbo‘lishigaasosananiqlanadi .
Fotoplastinkagatushayotgannurintensivligivaqorayishorasidagibog‘liqlikfotoplastinkaqiyshiqchizig‘ixarakteristikasidebnomlanadi .
Buqismuchunnurintensivligi ( J ), ekpozitsiyavaqti (t – sek) vaqorayish (S) orasidaquydagibog‘liqlikformulasibilanbelgidanadi .

S=f (Jt)

BundaVS – to‘g‘richiziqliqismog‘ishburchagitangenisi, kontrastikdebnomlanadi .
R – konstanta(doimiylik) – qiymati 1 p
X¹ – fotoplastinkakonstantashvarsildainersiyasi .
Fototografikusulidamiqdoriyanalizningasosiymaqsadifotoplastikagayokifotoplyonkagaolingannisbiyspektralnurchiziqlarinianiqlashdaniborat .
Ikkinisbiyspektralchiziqlarfotografiyasinisolishtiribaniqlashusulifotometrikusulasosinitashkiletadi .
Ikkalaspektrlarqorayishchiziqlarinichizmaxaraktiristikasinito‘g‘richiziqliqismdabo‘lsa, undabirinchispektrchizig‘iuchunquydagitenglamaniyozishmumkin .
Buusulasosanxozirgizamonmetodlaridaqo‘llanmoqda .
Spektrogrammalaridagispektralchiziqlarqorayishimikrofotometrlardao‘lchanadi .

Fotoplastinkadagispektralqorayishchiziqlarinimikrofotometrdao‘lchash

Fotoplyonkadanspektralqorayishchiziqlarinifotoelektrikmikrofotometrlardao‘lchabaniqlaniladi.Nurtortirqishdanchiqibplastinkadagispektralchiziqlarorqalio‘tadi. Plastinkadano‘tgannurintensivligigalvanimetrbilanulanganfotoelementgatushadi. Spektralqoryisho‘lchovbirligisifatidaplastinkaningtiniqqismlaridano‘tgannurta’siridangalvanimetrdagio‘zgarishinilogorifimikqiymativaspektralqorayishchizig‘ibirligisifatidatiniqplastinkadano‘tgannurvaspektralchiziqlikplastinkadano‘tgannurlarnisbotidan, golvanimetrdagiko‘rsatkichqiymatininglogorifmiolinadi .
O‘lchovasbobidagolvanimetro‘lchamlarinianiqlovchilogorifimlikshkalamavjudbo‘lib, uasosanspektralqorayishinibaholashuchunqo‘llaniladi. Nisbiyintensivliknivaspektralmiqdoriytahlildaodatdaikkitaspektralchiziqlar – qo‘shimchaspektchiziqlarvaichkistandartspektrchiziqlariintensivligisolishtiriladivamoddakonsentratsiyasilogarifimlihamdaqo‘shimchachiziqlarspetralqorayishini (S₁) solishtiruvchichiziqqa (S₂) nisbatiasosidagrafiktuzuladi .