O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Emissionspektroskopiya.
Usulhaqidaqisqachama’lumotlar.
Umumiyma’lumotlar. Emissionspektoraltahlil, moddalarnikimyoviytarkibiyqismini, sifatvamiqdorinianiqlashda, atomvamolekulalarnispektralnurlanishgaasoslangan.
Atomlarningspektralnurlanishimaxsusoptikasboblardatekshiriluvchinamunaniyuqorixaroratdakuydirishbilanolinadi.YUqorixaroratmanbaisifatidadoimiyyokio‘zgaruvchanquvvatlielektryoyi, yuqorivoltquvvatlichaqmoquchqundanfoydalanibyondirilgantekshiriluvchinamunabug‘lanadi.
Atomvaionlarnidissotsiyalanishnatijasidaqo‘zg‘alganxolatgao‘tib,spektrnurlanishhosilqiladi .
Harbirelementxarakterlichiziqlardaniborataniqto‘lqinuzunliklaridaxususiyspektrnurlarinihosilqiladi . Tekshiriluvchinamunadaxosilbo‘lganspektrchiziqlartartibibo‘yichamoddasifatini, ya’nispektralsifattahliliolibborishmumkin. Namunadanolinganspektralchiziqlarintensivliginitahlilmiqdorinietalan (standart) spektrintenvligibilansolishtirib, namunadagielementmiqdorianiqlanadi .


Emissionspektraltahlilturlari .

Quydagichaemissionspektraltahlilturlaribo‘lishimumkin:

Vizualtahlil.Tekshiriluvchinamunaspektrlaritarkibiyqismlarisifatimiqdariniko‘rinadiganrangspektrlarixisobigato‘g‘ridan- to‘g‘riyokiko‘rinmaydiganrangspektrlariniturlianiqlovchiusullaryordamidaaniqlashgaasoslangan .
Fotografiktahlil. Tekshiriluvchinamunaspektrlarifototasmagarasmiolinadi, so‘ngunisifattahliliuchunspektroproektordakuzatiladi. Miqdorinianiqlashuchunesamaxsusmikrofotometrlardanfoydalaniladi,ya’nispektrchiziqlarintensivligigaasoslanibnamunadagielementmiqdarianiqlanadi .
Moddanitarkibiikkiqabulqiluvchifototoklarnihosilqilganspektralchiziqlarinisolishtirishya’nianalitikjuftlikasosidaaniqlanadi.Bundatahlilnatijasio‘lchovasboblarinishkalasigaqarabyokimaxsuso‘ziyoziboluvchiqurilmatasmasidanolinadi.
Emissionspektrlarnihosilbo‘lishi. Barchaelementlaratomlarivaionlarinormalvaqo‘zg‘alganholatlardabo‘lishimumkin. Normalxolatdaatomlarminimalenergiyasiga (E_o)egabo‘ladivabuxoldanurchiqarmaydi. Tashqita’sir – tezxarakatlizarrachaionlarivaelektronlarbilanurulishinatijasidaatomlarningvalentelektronlarinormalpog‘onadan (E_o) boshqayuqoripog‘onagaE₁, E₂vaxakazosiljiydi.
Ma’lumvaqto‘tgach (10 -8sek) xarbirqo‘zg‘alganatomlarelektronlario‘znormalxolatigayokioraliqenergetikpog‘onasigaqaytadi.Bundabo‘shaganenergiyakvantnuri hyxolidanurlanadivaularma’lumto‘lqinuzunliklaridaspektrchiziqlari (2 gam) hosilqiladi.Buo‘zgarishnifarqiformuladaquydagichabo‘ladi .
hS
E=E₁ - E_o = hy = -----------


E₁vaE_o – qo‘zg‘alganvanormalxoldagiatomenergiyasi .

h – plenkbarqarorligi
S – nurtezligi
y – nurlanishchastotasi
 – spektrnurto‘lqinuzunligi .
Energiyaningo‘tishsonivabungamonand, spektrdahosilbo‘lganspektralchiziqlarxarbirelementatominingelektronqatlamlarituzilishivadinamikasibilananiqlanadi.CHunkiko‘patomlarturlichaboshlang‘ichenergiyabilanqatnashadi, hamdaspektrnurlanishidashuelementgaxosborchaenergetiko‘zgarishchiziqlariborligiko‘riladi. Spektrnurlariularningto‘lqinuzunliklarivaintensivligibilanxarakterlanadi. Spektralchiziqlarintensivligiesaatomningmumkinbo‘lganenergetiko‘zgarishlarsoni, hamdaularninghosilbo‘lishibilanbog‘liq. Uniquyidagiformuladaifodalanadi.

1. 
   Qo‘zg‘alishxaroratimkoniyatiqanchakattabo‘lsa, spektralchiziqhamshunchako‘pintensivlikkaegabo‘ladi
   
2. 
   YUqorienergetikqo‘zg‘alishxolatigao‘tgandaatomlarniqo‘zg‘alishsonikamayadi
   
3. 
   Xaroratman’bai, ayrimyo‘nalishintensivliginisbativaspektrbutunligibilananiqlanadi
   
4. 
   Atomningyuqorienergiyatenligi, spektralintensivlikyo‘nalishinianiqlashdaasosiyfaktorhisoblanadi.
   

Energetikqavatyadrodanqanchauzoqbo‘lsa, atomniqo‘zg‘atishuchunshunchakamenergiyazarurbo‘ladi. Harbirelementuchunulargarezonansspektrchiziqlariengyuqoriintensivlikninamoyonqilib , kamqo‘zg‘alishenergiyasigaegavahosilbo‘lishinkoniyatiyuqori .
Rezonansspektrlarjudakichikkonsentratsiyadagielementlarnianiqlashdaqo‘llaniladivako‘pincha “analitikchiziqlar” debnomlanadi .
Neytralatomlarbilanbirga, birvako‘pqaytaionlanganatomlarchiziqlispektrlarniberadi .
Ionlarningnurlanishmexanizmiatomlarningnurlanishmexanizmigao‘xshash.Elementatomlarispektrlariturliionlanishdarajasigamonandxoldafarqlanadi .
Atomlardantashqari, ko‘pchilikikkivauchatomlimalekulalaro‘zspektrnurlanishlarigaega.Molekulalarningnurlanishiularningelektronquvvatinio‘zgarishidanhamsodirbo‘ladi.Bundamolekulalarningtebranmavaaylanmaquvvatio‘zgaradivabirlamchihamdaqo‘zg‘alganqatlamelektronquvvatiungayaqinqatorxolatichataqsimlanadi.
Elektronlarningo‘tishinatijasidaspektrdagibirchiziqo‘rnidaungayaqinjoylashganchiziqlarpaydobo‘ladivaspektryo‘linihosilqiladi .SHuninguchunmolekulalarningspektrnurlanishiyo‘l-yo‘lnurlanishdeyiladi .
Atomlarningspektrnurlanishchiziqlarikabi ,ularnixamkantto‘lqinuzunliklarispektryo‘llariintensivligibilanbelgilanadi(kantdebo‘tkirvayuqoriintensivmolekulyarspektrnurlanishchegaralarigaaytiladi).Ko‘pmolekulalarspektrnurlanishlariularnispektraltahliliuchunqo‘llaniladi.
Masalan: CNradikaliningspektrnurlanishiuglerodnianiqlashuchunqo‘llaniladi. CaF – faktornianiqlashdaizotoplarningyadromassasidagifarqkattaligita’siridano‘tanozikstrukturalispektralyo‘llarxosilbo‘lishigasezilarlita’siretadi. Buxususiyatizatoplarspektraltahliliasoslanadi .