BYaD = BK·Foiz stavkasi
Bu ko’rsatkichni o’rtacha foiz stavkasi orqali ham hisoblash mumkin, ya’ni:
BYaD = BK · ī
Ushbu ko’rsatkichlarni quyidagi shartli ma’lumotlar asosida ko’rib chiqaylik.
Kredit turlari
Bazis davri
Joriy davr
O’rtacha
yillik qarz,
mln.so’m.
(R
0
)
O’rtacha foiz
stavkasi,
(i
0
)
O’rtacha yillik
qarz, mln.so’m.
(R
1
)
O’rtacha foiz
stavkasi,
(i
1
)
124
Qisqa muddatli
Uzoq muddatli
1150
850
6,15
7,55
2050
970
6,60
8,70
Jami
2000
6,65
3020
7,25
Bankni yalpi daromadi teng (bazis va joriy yillarda):
сўм
млн
i
БЯД
.
9
,
134
0755
,
0
850
0615
,
0
1150
R
0
0
0
сўм
млн
i
БЯД
.
69
,
219
087
,
0
970
066
,
0
2050
R
1
1
1
Demak, bank yalpi daromadi joriy yilda o’tgan yilgiga nisbatan 84,79 (219,69 –
134,9) mln.so’mga ortgan.
Agregat indekslaridan foydalanib bank yalpi daromad o’zgarishini berilgan kredit
xajmi va foiz stavkasi hisobidan o’zgarishini aniqlaymiz.
A. Berilgan kredit summasi hisobidan:
%
7
,
147
477
,
1
9
,
134
3
,
199
2
,
64
7
,
70
2
,
73
1
,
126
0755
,
0
850
0615
,
0
1150
0755
,
0
970
0615
,
0
2050
R
0
0
0
1
)
(
ёки
i
R
i
J
R
БЯД
B. Foiz stavkasi hisobidan:
%.
2
,
110
102
,
1
3
,
199
69
,
219
2
,
73
1
,
126
39
,
84
3
,
135
0755
,
0
970
0615
,
0
2050
087
,
0
970
066
,
0
2050
R
0
1
1
1
)
(
ёки
i
R
i
J
i
БЯД
Demak, bank yalpi daromadi kredit summasi hisobidan, 64,4, foiz stavkasining
o’zgarishi hisobidan 20,39 mln.so’mga oshgan, ya’ni:
0
1
1
1
0
0
0
1
0
0
1
1
i
R
i
R
i
R
i
R
i
R
i
R
3
,
199
69
,
219
9
,
134
3
,
199
9
,
134
69
,
219
79
,
84
79
,
84
Bank yalpi daromadining qarzni yillik o’rtacha summasi hisobidan o’zgarish o’z
navbatida yana ikki ko’rsatkichga bo’linishi mumkin:
1. Kreditning ikki turi bo’yicha qarzni xajmi o’zgarishi hisobidan:
сўм
млн
БЯД
R
.
799
,
68
1
51
,
1
9
,
134
1
2000
:
3020
9
,
134
)
(
2. Kredit tarkibining o’zgarishi hisobidan:
сўм
млн
БЯД
С
Т
.
481
,
4
1
978
,
0
2000
:
3020
9
,
134
)
.
(
Kredit tarkibining o’zgarishi hisobidan qarzni o’rtacha yillik summasini
o’zgarishini hisoblashda tarkibiy o’zgarish indeksini qo’lladik. U quyidagicha
hisoblanadi:
0
0
0
1
.
i
d
i
d
J
С
T
bu erda d
0
va d
1
– tegishli ravishda bazis va joriy yillari uchun kreditni umumiy
xajmida kredit turlarining hissasi (ulushi).
Ulushlarni hisoblasak:
.
425
,
0
2000
:
850
;
575
,
0
2000
:
1150
''
0
'
0
d
d
Joriy
davrda tegishli ravishda 0,679 va 0,321.
125
%
8
,
97
978
,
0
0675
,
0
0660
,
0
0755
,
0
425
,
0
0615
,
0
575
,
0
0755
,
0
321
,
0
0615
,
0
679
,
0
.
ёки
J
C
T
Shunday qilib, joriy davrda o’tgan davrga nisbatan bankda o’rtacha yillik qarzni
1020 (3020 – 2000) mln.so’mga oshishi hisobidan bankning yalpi daromadi 139,381
mln.so’mga, foiz stavkasining o’zgarishi hisobidan – 20,39 mln.so’mga oshgan. Kredit
tarkibidagi o’zgarishlar hisobidan esa, bank yalpi daromadi 4,481 mln.so’mga kamaygan.
Bank faoliyatini oliy maqsadi - kredit resurslaridan foydalanishni yuqori
darajadagi samaradorligini ta’minlashdir.
Mamlakat miqiyosida kredit samaradorligi yalpi mahsulot hajmini kredit
resurslarini o’rtacha darajasiga nisbati bilan aniqlaniladi (E=Q:K). Bu har hil bo’lishi
mumkin. Masalan, yalpi mahsulot sof mahsulot bilan, resurslar (o’rtachasi) ularni bir
qismi bilan almashtirilishi mumkin. Bank darajasini olsak, bu ko’rsatkich kredit
operatsiyalaridan olingan sof daromadni bankni shaxsiy resurslariga nisbati bilan
aniqlanadi. Bankni sof daromadi, yalpi daromaddan kredit bilan bog’liq xarajatlarni
ajratish orqali hisoblaniladi.
Kredit samardorligini kreditni aylanishi ko’rsatkichlari orqali ham baholash
mumkin. Kreditni aylanish darajasi ikki ko’rsatkich bilan o’lchanadi
1
- kerditdan
foydalanish vaqti (muddati), bir davr ichida kredit oborotlari soni.
Kreditdan foydalanishi vakti t o’rtacha kredit qoldiqlarini bir kunlik oborotga
nisbati bilan hisoblanadi:
D
Q
:
K
m
:
K
t
bu erda :
Ê
– o’rtacha kredit qoldiqlari; m-bir kunlik oborot; Q – kredit oboroti; D
– kunlar soni.
O’rtacha kredit qoldiqlar o’rtacha xronologik formula bilan hisoblanadi:
1
n
Kn
2
1
K
K
2
1
K
2
1
Kredit oboroti soni (n) quyidagi formula bilan o’lchanadi:
n
O
K
Bu ko’rsatkichlar o’zaro bog’liq ko’rsatkichlardir, ya’ni:
n ∙ t=D, n=D:t
Bu ko’rsatkichlarni vaqt bo’yicha o’zgarishini o’rganish statistikasining
muhim vazifalaridan biri. Bu ishni bir qancha statistik metodlar yordamida bajarish
mumkin. Eng ko’p qo’llaniladigan va yaxshi natija beradigan metod indeks metodidir.
To’plamni hamma birliklari bo’yicha o’rtacha kreditdan foydalanish vaqti joriy
davridagi o’rtacha vaqtni (
t
1
) o’tran davrdagi o’rtacha vaqtga (
t
0
) nisbati bilan
aniqlanadi:
1
Бу иккала кўрсаткични қопланган ва берилган кредит ҳажмлари бўйича ҳам ҳисоблаш мумкин.
126
0
0
0
1
1
1
0
1
t
m
m
t
:
m
m
t
t
:
t
J
bu erda:
t
– kreditdan foydalanish vaqti; m – bir kunlik oborot (
O:D
);
t ∙ m =
К
–
o’rtacha kredit qoldig’i.
Bu indeks o’zgaruvchan tarkibli indeks deb ataladi. O’rtacha ko’rsatkichni
o’zgarishiga kreditdan foydalanish vaqtini o’zgarishi va kredit tarkibidagi o’zgarishlar
ta’sir qiladi. Ularning ta’sirini o’zgarmas tarkibli va tarkibiy siljishlar indekslari
yordamida o’rganamiz. O’zgarmas
tarkibli indeks teng:
J
t m
m
:
t m
m
t m
t m
t
1
1
1
0
1
1
1
1
0
1
Tarkibiy siljishlar indeksi teng:
J
t m
m
:
t m
m
T.Ñ.
0
1
1
0
0
0
Bu indekslar o’zaro bog’langan indekslardir:
T.„.
t
t
J
J
J
Bu indekslarni bir kunlik kredit oborotini xissasi orqali ham hisoblash mumkin.
Uning uchun bir kunlik oborot hissasi (d) hisoblaniladi:
d = m:
m desak, yuqorida keltirilgan indekslar quyidagi ko’rinishni oladi:
I
t d
t d
;
t
1
1
0
0
;
d
t
d
t
I
1
0
1
1
t
J
t d
t d
Ò.Ñ.
0
1
0
0
;
Bu indekslar yordamida kreditdan foydalanish vaqtini mutloq o’zgarishi va bu
o’zgarishni qaysi omillar hisobidan amalga oshganligini baholash ham mumkin:
O’rtacha mutloq o’zgarish teng:
0
0
1
1
d
t
d
t
t
:
a) aylanish vaqtini o’zgarishi hisobidan:
1
0
1
1
d
t
d
t
t
t
b) tarkibiy siljishlar hisobidan:
0
0
1
0
d
t
d
t
t
d
Shunday qilib:
d
t
t
t
t
teng.
Kreditdan foydalanish vaqti indekslarni hisoblashni shartli ma’lumotlar asosida
ko’rib chiqamiz.
Tarmoqlar
O’rtacha kredit qoldig’i,
mln. so’m.
Qoplangan kredit,
mln. so’m.
Bazis davri
Joriy davr
Bazis davri
Joriy davr
A
B
300
150
420
165
2250
1500
3750
1575
Indekslarni
hisoblash
uchun
kerakli
bo’lgan
ko’rsatkichlarni
oldin
ta’kidlaganimizdek, jadval usulida hisoblash mumkin.
127
Indekslar (o’zgaruvchan, o’zgarmas, tarkibiy siljishlar) hisobi:
Tarmoq-
lar
Bir kunlik oborot,
mln. so’m
Kreditdan
foydalanish
vaqti, kun
Individual
indekslar
Bir kunlik
oborot
xissasi, %
t
1
d
1
t
0
d
0
t
0
d
1
m
0
m
1
t
0
t
1
I
t
=t
1
:t
0
d
0
d
1
A
B
6,25
4,17
10,420
4,375
48,00
35,97
40,3
37,7
0,840
1,048
0,6
0,4
0,7
0,3
28,20
11,30
28,8
14,4
33,6
10,8
Jami:
10,47
14,795
43,2
39,5
0,914
1,0
1,0 39,50 43,2
44,4
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar yordamida indekslarni hisoblash mumkin.
1. O’zgaruvchan tarkibli indeks teng:
91,4%
ёки
914
,
0
2
,
43
:
5
,
39
42
,
10
450
:
795
,
14
585
42
,
10
150
300
:
795
,
14
165
420
17
,
4
25
,
6
17
,
4
97
,
35
25
,
6
48
:
375
,
4
42
,
10
375
,
4
7
,
37
42
,
10
3
,
40
:
0
0
0
1
1
1
m
m
t
m
m
t
I
t
2. O’zgarmas tarkibli indeks teng:
%
89
ёки
89
,
0
53
,
657
585
375
,
4
47
,
35
42
,
10
48
585
1
0
1
1
m
t
m
t
J
t
3. Tarkibiy siljishlar indeksi teng:
102,8%
028
,
1
2
,
43
:
44
,
44
42
,
10
450
:
715
,
14
53
,
657
:
0
0
0
1
1
0
.
.
ЊђЏ
m
m
t
m
m
t
J
„
Т
Xuddi shunday natijalarni bir kunlik oborotni xissasi ko’rsatkichi orqali ham olish
mumkin:
1.O’zgaruvchan tarkibli indeks:
%
4
,
91
ки
914
,
0
2
,
43
50
,
39
0
0
1
1
ё
d
t
d
t
J
t
2.O’zgarmas tarkibli indeks:
%
0
,
89
ки
89
,
0
4
,
44
5
,
39
J
1
0
1
1
ё
d
t
d
t
t
3.Tarkibiy siljishlar indeksi:
%
8
,
102
ки
028
,
1
2
,
43
4
,
44
J
0
0
1
0
.
.
ё
d
t
d
t
„
Т
Bu indekslardan foydalanib, kreditdan foydalanish vaqti mutloq o’zgarishlarni ham
hisoblash mumkin: o’zgaruvchan tarkibli indeksni sur’atidan maxrajini ayirsak, joriy
davrda o’tgan davrga nisbatan kreditdan foydalanish o’rtacha vaqti qancha kunga
o’zgarganligi kelib chiqadi:
7
,
3
2
,
43
5
,
39
0
0
1
1
d
t
d
t
t
kun.
128
Endi omillar ta’sirini o’rganamiz:
1. Kreditdan foydalanish vaqtini o’zgarishi hisobidan:
9
,
4
4
,
44
5
,
39
1
0
1
1
d
t
d
t
t
t
kunga.
2. Tarkibiy siljishlar hisobidan:
2
,
1
2
,
43
4
,
44
0
0
1
0
d
t
d
t
d
t
kun
Demak, joriy davrda o’tgan davrga nisbatan kreditdan foydalanish o’rtacha vaqti
ikkala tarmoq bo’yicha birgalikda 3,7 kunga qisqargan. Bu to’liq birinchi omil hisobidan
amalga oshgan. Agarda ikkinchi omil salbiy ta’sir qilmaganda edi, pasayish sur’ati
yanada yuqoriroq bo’lar edi (4,9 kun).
Yuqorida keltirilgan va tahlil qilib chiqilgan indekslar kredit oborotini soni
bo’yicha ham hisoblanadi. U indekslarni hisoblash texnologiyasiga batafsil
to’xtalmasdan formulalarni keltirish bilan chegaralanamiz (sababi tushunarli).
1. O’zgaruvchan tarkibli indeks quyidagi formula bilan hisoblanadi:
0
0
0
1
1
1
:
K
k
n
K
k
n
n
I
yoki
n d
n d
1
1
0
0
2. O’zgarmas tarkibli indeks:
1
0
1
1
1
1
0
1
1
1
:
k
n
k
n
K
k
n
K
k
n
In
yoki
n d
n d
1
1
0
1
3. Tarkibiy siljishlar indeksi:
J
n k
K
n k
K
Ò Ñ
. .
:
0
1
1
0
0
0
yoki
n d
n d
0
1
0
0
Kredit statistikasida faqatgina qisqa muddatli emas, balki uzoq muddatli kreditlarni
samaradorligini o’rganish ham muhim ahamiyatga ega. Uzoq muddatli kreditlar, odatda,
ma’lum bir tadbirlarni amalga oshirish uchun beriladi. Masalan, asbob-uskunalarni qayta
jihozlash, biror-bir yangi mahsulot ishlab chiqarish yoki yangi texnologiya asosida
maxsulot ishlab chiqarish va h.k.
Kreditning bu turi bo’yicha samaradorlikni o’rganishda olingan natija ajratilgan
kredit hajmi bilan taqqoslanadi: E=Q:K bu erdan Q=E∙ K (bu erda; Q- yillik ishlab
chiqarish hajmi; E - samaradorlik; K - kredit razmeri). Ko’rinib turibdiki, ishlab
chiqarilgan (yoki chiqariladigan) mahsulot hajmi ikki omilga bog’liq: 1) samaradorlik
darajasiga; 2) kredit miqdoriga. Demak ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining mutloq
o’zgarishi tabiiy holda ikki omilga bog’liq bo’ladi. Bu omillar ta’siri statistikada
quyidagicha o’rganiladi:
Q=Q
1
-Q
0
a) samaradorlikni o’zgarishi hisobidan:
Qe=(E
1
-E
0
)K
1
b) kredit razmerini o’zgarishi hisobidan:
Q
K
=(K
1
-K
0
)E
0
129
Misol
. Texnik jihatidan qayta jihozlash tadbiri uchun ikki tarmoqqa uzoq muddatli
kredit ajratilgan. Birinchi tarmoqqa 88,6 mln.so’m, ikkinchisiga - 74 mln.so’m. Davr
oxiriga kelib foydani mutloq o’zgarishi tegishli ravishda quyidagicha 35,8 va 23,3
mln.so’m.
Bu erdan:
Q=Q
1
-Q
2
=35,8-23,3=12,5
mln. so’m.
Foyda 12,5 mln.so’mga oshgan ekan. Bu o’zgarish nima hisobidan amalga oshdi
degan savol tug’iladi? Bu savolga javob berish uchun umumiy o’zgarishni omillar
hisobidan o’zgarishni o’rganamiz:
Ý
Q
K
1
1
1
35 8
88 6
40 4
,
,
,
tiyin;
Ý
0
23 3
74
315
,
,
tiyin.
Samaradorlikni o’zarishi hisobidan o’zgarishi:
Q
E
=(E
1
-E
0
)K
1
=(0,404-0,315)·88,6=7,9 mln. so’mga
Kredit razmerini o’zgarishi hisobidan o’zgarishi:
Q
E
=(K
1
-K
0
)E
0
=(88,6-74,6) ·0,315=4,6 mln. so’mga teng .
Q=
Q
E
+
Q
K
=7,9+4,6=12,5 mln. so’m.
Oborot mablag’lari bilan kredit summasi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik mavjud. Bu
bog’liqlik ayniqsa qisqa muddatli kreditlar bo’yicha yaqqol ko’zga tashlanadi. Statistika
uni o’rganadi va baholaydi. Bu bog’liqlikni o’rganishdan oldin oborot mablag’larining
aylanish darajasini aniqlaymiz. Bu ko’rsatkich yalpi ichki mahsulotni oborot
mablag’larining o’rtacha qoldig’iga nisbati bilan aniqlanadi:
3
ЯИМ
У
Bu ko’ratkichni mutloq o’zgarishi teng:
u = u
1
- u
0
Bu o’zgarish quyidagi omillarga bog’liq:
1) Yalpi ichki mahsulotni bir so’mlik qisqa muddatli kreditga to’g’ri keladigan
darajasi (K):
Yalpi ichki mahsulot
K=
---------------------------------------------
Qisqa muddatli kredit hajmi
2) Qiska muddatli kreditlar oboroti soni:
Qisqa muddatli kredit oboroti
n
= ------------------------------------------
Kredit qoldigi o’rtachasi
3) Oborot mablag’larining umumiy hajmida qisqa muddatli kreditlarni xissasi:
Qisqa muddatli kreditlar hajmi
d
= ----------------------------------------------
100
Oborot mablag’lari
130
bu uchala ko’rsatkichning o’zaro ko’paytmasi oborot mablag’larining oborot darajasiga
(U) teng
U=K
·
n
·
D
Bu omillarni umumiy mutloq o’zgarishga ta’siri quyidagi formulalar yordamida
o’rganiladi.
1. Yalpi ichki mahsulotning bir so’mlik qisqa muddatli kredit oborotiga nisbati:
Óà
Jà
Ó
Jà
1
1
2. Qisqa muddatli kreditlarning aylanish tezligi:
Óá
Já
Ó
JàJá
1
1
3. Qisqa muddatli kreditlarning umumiy oborot mablag’laridagi xissasi;
Óâ
Jâ
Ó
JàJáJâ
1
1
Do'stlaringiz bilan baham: |