x
a
a
y
x
1
0
bu erda,
x
y
– natijaviy nazariy belgi; a
0
, a
1
– tenglama parametrlari; x – faktor
belgi.
Bu a
0
va a
1
parametrlarini aniqlash uchun kichik kvadratlar usulidan foydalanib,
quyidagi tenglamalar tizimini echish zarur:
xy
x
a
x
a
y
x
a
na
2
1
0
1
0
Agarda omil belgini o’sib borishi bilan natijaviy belgini pasayishi kuzatilsa, ular
o’rtasida teskari bog’lanish mavjud deyiladi. Iqtisodiy-statistik tahlilda eng ko’p
uchraydigan teskari chiziqli bog’lanishlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
Giperbola tenglamasi:
x
a
a
y
x
1
1
0
Bu regressiya tenglamasining parametrlarini hisoblash uchun quyidagi tenglamadan
foydalaniladi:
x
y
x
a
x
a
y
x
a
na
1
1
1
1
2
1
0
1
0
116
Ikkinchi darajali parabola tenglamasi:
2
2
1
0
x
a
x
a
a
y
x
Bu tenglamaning parametrlari
(a
0
, a
1
, a
2
)
normal tenglamalar tizimini echish bilan
aniqlanadi:
y
x
x
a
x
a
x
a
xy
x
a
x
a
x
a
y
x
a
x
a
na
2
4
2
3
1
2
0
3
2
2
1
0
2
2
1
0
Agarda natijaviy belgiga bir qancha omillar ta’sirini baholaydigan bo’lsak, ko’p
o’lchovli korrelyatsiyadan foydalanamiz.
n ta o’zgaruvchan belgi bilan to’g’ri chiziqli regressiya tenglamasi quyidagi
ko’rinishda bo’ladi:
n
n
x
x
a
x
a
x
a
a
y
...
2
2
1
1
0
Bank faoliyatini xarakterlovchi ko’rsatkichlarni bog’liqligini aniqlash bilan bir
qatorda, ular o’rtasidagi bog’lanish zichligini baholash statistikaning asosiy ishlaridan
biridir.
Bank statistikasi belgilar o’rtasida bog’lanish zichligini quyidagi ko’rsatkichlar
yordamida baholanadi:
1. Korrelyatsiya koeffitsienti:
y
x
y
x
y
x
r
yoki
n
y
y
n
x
x
n
y
x
xy
r
2
2
2
2
2. Korrelyatsion nisbat yoki korrelyatsiya indeksi:
2
2
2
2
1
y
y
y
y
y
y
y
x
x
5.1-jadval
Bank shaxsiy kapitali va foydasi haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan
Banklar
Bank shaxsiy
kapitali,
mln.so’m
(x)
Foyda
summasi,
mln.so’m
(u)
xu
X
2
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
450
750
1050
1350
1650
30
35
41
46
50
13500
26250
43050
62100
82500
202500
562500
1102500
1822500
2722500
Jami
5250
202
227400
6412500
Xududda joylashgan 5 ta bank bo’yicha, ularning shaxsiy kapital xajmi va olgan
117
foydasi o’rtasidagi bog’lanishni shakli va zichligini o’rganmoqchimiz. Empirik
ma’lumotlar 5.1-jadvalni 2 va 3-ustunlarida keltirilgan. Ularga muvofiq omil va natijaviy
belgi o’rtasida to’g’ri bog’lanish mavjud. Demak, to’g’ri chiziqli tenglama tanlanadi.
x
a
a
y
x
1
0
Bizning misolimizda
227400
;
6412500
;
5250
;
5
2
xy
x
x
n
ga teng (5.1-
jadval). Bu erdan:
202
5250
5
1
0
a
a
227400
6412500
5250
1
0
a
a
Tenglamaning ikkala tomonini ham “
a
0
”ning koeffitsientiga bo’lamiz va shunday
qilib olingan ikkinchi tenglamadan birinchisini ayiramiz:
017
,
0
914
,
2
4
,
171
314
,
43
4
,
1221
4
,
40
1050
1
1
1
0
1
0
a
a
a
a
a
a
“
a
1
”ning qiymatini yuqoridagi tenglamaga qo’yib, “
a
0
”ni aniqlaymiz:
55
,
22
4
,
40
017
,
0
1050
0
0
a
a
a
0
va
a
1
parametrlarining qiymatlarini tenglamaga qo’ysak:
x
y
x
017
,
0
55
,
22
“
a
1
” parametri bank shaxsiy kapitali bir so’mga ortishi bilan foyda summasi 0,017
so’mga oshishini ko’rsatadi. Kapital 100 so’mga ortsa foyda 1,7 so’mga ortar ekan va
h.k.
“x” qiymatlarini o’rniga qo’yib nazariy qatorni olamiz:
сўм
млн
y
.
2
,
30
450
017
,
0
55
,
22
450
сўм
млн
y
.
3
,
35
750
017
,
0
55
,
22
750
сўм
млн
y
.
4
,
40
1050
017
,
0
55
,
22
1050
сўм
млн
y
.
5
,
45
1350
017
,
0
55
,
22
1350
сўм
млн
y
.
6
,
50
1650
017
,
0
55
,
22
1650
Nazariy qator qiymatlarining yig’insi
х
у
empirik qator qiymatlari yig’indisiga
teng bo’lishi kerak:
х
у
у
.
сўм
млн
у
у
х
.
202
6
,
50
5
,
45
4
,
40
3
,
35
2
,
30
202
Bank shaxsiy kapitali bilan foyda summasi o’rtasidagi bog’liqlikning zichligini
baholash uchun korrelyatsiya koeffitsitentini hisoblaymiz:
n
y
y
n
x
x
n
y
x
xy
r
2
2
2
2
Ushbu formuladagi yagona noma’lum xad u
2
ni hisoblab olamiz.
u
2
= 30
2
+ 35
2
+ 41
2
+ 46
2
+ 50
2
= 8422. Endi korrelyatsiya koeffitsienti teng:
118
998
,
0
5
202
8422
5
5250
6412500
5
202
5250
227400
2
2
r
Korrelyatsiya koeffitsienti birga yaqin. Demak, bank foydasi asosan shaxsiy
kapitalga bog’liqdir. Foydaga ta’sir qiladigan omillarni 100% deb qabul qilsak, shundan
99,8%i shaxsiy kapital xajmiga to’g’ri keladi.
5.3. Banklarning kredit faoliyati statistikasi
5.3.1. Kredit operatsiyalari tushunchasi va ko’rsatkichlari
Kredit deb bir sub’ekt ikkinchi sub’ektdan pul yoki tovarni ma’lum bir muddatga
mukofot to’lash va qaytarib berish sharti bilan olishiga aytiladi.
Kreditni banklar, korxona va tashkilotlar, aktsionerlik jamiyatlari, xususiy firmalar,
sug’urta kompaniyalari, investitsiya fondlari, davlatlar, xalqaro tashkilotlar va jismoniy
shaxslar berishi mumkin. Yuqorida sanalganlar qarz oluvchi bo’lishi ham mumkin.
Kredit bir qancha turlarga bo’linadi. Muddati bo’yicha: qisqa muddatli; uzoq
muddatli. Ta’minlanishi bo’yicha: ta’minlangan va ta’minlanmagan. Kreditor turlari
bo’yicha: davlatlararo; banklararo; bank; davlat; tijorat; lizing kompaniyasi krediti;
sug’urta kompaniyasi krediti; shaxsiy kredit. Debitorlar turi bo’yicha: qishloq xo’jaligi;
sanoat; kommunal kredit; nomli kredit. Foydalanishi bo’yicha: iste’mol; sanoat. Oborot
mablag’larini yaratish bo’yicha kredit: investitsiya krediti; moliyaviy tanglikni yo’qotish
uchun; o’rtanchi kredit; mavsumiy kredit; qimmatli qog’ozlar bo’yicha kredit; eksport va
import kredit
.
Bulardan tashqari kreditni yana quyidagi turlari mavjud: ipoteka;
forfeyting; imtiyozli; diskotli (hisobli); lombard; aval; Evrokredit va boshqalar.
Respublika Moliya Vazirligi va Markaziy bank xujjatlarida qarz oluvchining
moliyaviy faoliyatiga qarab uni kredit qobiliyati darajasi, kreditni qaytarish imkoni,
tegishli va to’liq xujjatlashtirilgan ta’minotni mavjudligi va boshqalarga qarab kredit
quydagi klasslarga bo’linadi: yaxshi, qoniqarli, substandartli, shubhali, ishonchsiz
kreditlar.
Kreditni hamma turlari va ko’rsatkichlari statistikaning o’rganish predmeti
hisoblanadi. Statistikaning vazifalariga (5.1.Paragrafda keltirilgan vazifalardan tashqari)
kreditni hajmini, tarkibini, dinamikasini, muddatini va boshqalarni xarakterlovchi
ko’rsatkichlar tizimini yaratish, kredit olish va qoplash sharoitlarini o’rganish, kredit
bo’yicha daromad va kredit operatsiyalarini samaradorligini aniqlash va boshqa vazifalar
kiradi. Bulardan tashqari, bizni fikrimizcha, har bir kredit operatsiyasini (hajmidan qa’tiy
nazar) o’ziga xos xususiyatini o’rganish, kredit stavkalarini kreditni olish va qoplash
shart-sharoitlari hisobga olgan holda har bir kredit operatsiyasi uchun differintsial
belgilash, kredit stavkalarni narx, soliq, inflyatsiya va boshqa ko’rsatkichlar bilan bog’liq
holda belgilash va tahlil qilish statistikani muhim vazifasidir. Bu vazifani bankirlar,
amaliyotchi iqtsodchilar, moliyachilar va statistiklar birgalikda bajarsa natija yanada
yaxshi bo’ladi.
Kredit munosabatlarni baholashda statistika hajm, tarkibiy, o’rtacha, dinamik va
119
samarodorlik ko’rsatkichlaridan foydalanadi. Statistika bu ko’rsatkichlarni ularga ta’sir
qiluvchi omilarni, ularning umumiy sotsial-iqtisodiyotga (va teskarisi) ta’sirni aniqlaydi
va o’lchaydi.
Kredit hajmi muhim ko’rsatkichlardan biridir. Amaliyotda bu ko’rsatkichning
ma’lum bir davrda olingan va berilgan summalari hisoblanadi. Bundan tashqari
qoplangan kredit va kredit bo’yicha qarz summalari ham hisoblaniladi. Bu summalarni
hisoblashda hisob-kitob asosiy qarz va foizlar (muddatida va muddati kechiktirilgan
summalar bo’yicha alohida) bo’yicha olib boriladi. Muddati uzaytirilgan (prolongatsiya
kilingan) kredit bilan muddati to’lgan kreditni almashtirmaslik kerak.
Yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlar boshlang’ich aktuar (xujjatlashtirilgan)
ma’lumotlar asosida oddiy qo’shib chiqish usuli bilan aniqlanadi va navbatdagi
ko’rsatkichlarni hisoblashda asos bo’lib xizmat qiladi.
Kredit hajmini, darajasini, tarkibini, o’zaro bog’liqligini, dinamikasini va
samardorligini xarakterlovchi ko’rsatkichlar va ularni hisoblash masalalariga keyingi
paragriflarda batafsil to’xtalamiz.
Kredit statistikasi ko’rsatkichlari orasida kredit riski ko’rsatkichi eng muhim.
Berilgan kredit summasi bilan (o’z vaqtida qaytarmaslik va kapitaldan ajralish) risk
yonma-yon yuradi. O’z muddatida qaytarilmagan summa kredit boqimondasidir. U
asosiy qarz va kredit foizlaridan tashkil topadi.
Qaytarilmagan asosiy qarzlar va ular bo’yicha foizlar summasi bu qo’ldan berilgan
kapital. Qo’ldan berilgan kapital odatda yalpi zarar sifatida ko’riladi. Ko’rilgan zarar,
hisobdan chiqqan aylanma mablag’dir. Agar qarzdordan yoki boshqa manbalardan
ko’rilgan zararning bir qismi qoplansa ko’rilgan zarar o’sha summaga kamayadi. Kredit
bilan bog’liq bo’lgan boqimonda summasi, qo’ldan berilgan kapital, zararlar kredit
kamomadini xususiy hollari hisoblanadi.
Shunday qilib kredit munosabatlarida riskni yoki tavakkalchilikni uch hil turi
mavjud ekan: boqimandalik; kapitali qo’ldan berish; zarar riski.
Riskni oldindan ko’ra bilish yoki uni hisoblash mumkin. Uning uchun bizda
kreditni berishdan boshlab to qoplash shart-sharoitlarigacha har tomonlama o’rganilgan,
boshlang’ich hujjatlardan olingan kafolatlangan axborot bo’lishi kerak.
Asosiy qarz bo’yicha kredit boqimanda summasini quyidagacha hisoblashimiz
mumkin. Masalan, o’z muddatida qoplangan asosiy qarz bo’yicha oborot 200 mln. so’m,
muddati kechiktirilib qoplangan asosiy qarz - 20 mnl. so’m, qoplanmasidan qolgan
summa - 25 mln. so’m. Bu erda boqimanda riski 0,18 [(20+25):(200+20+25)] - tengdir.
Muddati kechiktirilib qoplangan ssuda summalariga odatda yuqori foizlar (jarimalar)
qo’llaniladi. Shuning uchun ham jami risk boqimanda riskidan yuqori bo’ladi.
Kreditor uchun kechiktirilgan to’lovlarni ikki parametri muhim: summa; muddat.
Bu ikki parametr birlashtirilsa kapital-kunlar soni kelib chiqadi. Kapital-kunlar soni,
boqimanda summa va kechiktirilgan kunlar sonining ko’paytmasiga teng. Masalan,
boqimonda summasi 20 mln. so’mni, kechiktirilgan kunlar soni 36 kun. Demak, qarzning
mutloq miqdori 720 mln. so’m - kunni tashkil qiladi. Bu miqdorni (720mln. so’m-kunni)
moliya tilida kredit g’azabi deyiladi. Kredit g’azabi bo’yicha riskni aniqlash uchun
qarzning mutloq miqdori plandagi kapital-kunlar soniga bo’linadi. Masalan: 60 kunga 40
mln. so’mlik kredit berilgan. Kredit ikki martada qoplangan: 60 kundan keyin 36 mln.
so’m, yana 6 kundan so’ng 4 mln. so’m. Kredit g’azabi bo’yicha risk 0,01
120
[(4x6):(40x60)] teng.
Qo’ldan berilgan kapital riski va kapital g’azabi riski o’zaro uzviy bog’liq. Bundan
foydalanib qo’ldan berilgan kapital bo’yicha riskni aniqlash mumkin:
L=V x K,
bu erda. L-qo’ldan berilgan kapital riski; V-kredit g’azabi riski; K-parametr.
Quyidagi misolni ko’rib chiqaylik. Respublika tijorat banklari tomonidan berilgan
300 ta kredit operatsiyasini tahlil qilganimizda, parametrni o’rtacha mohiyati beshdan bir
qismiga teng bo’ladi. Tahlil qilinadigan oyda kredit g’azabi bo’yicha risk 0,018 tashkil
qiladi, reja bo’yicha qoplash hajmi 40 mln. so’mni tashkil qilishi kerak. Bankning
kutilayotgan qo’ldan berilgan mablag’i 0,144 (40x0,018x0,2) mln. so’mga tengdir.
Kredit tizimida kredit resurslari va kredit qo’yilmalari ko’rsatkichlari muhim
ahamiyatga ega. Bu ko’rsatkichlar o’zaro uzviy bog’liq bo’lishi bilan birga, bir-biridan
farq qiladi. Kredit resurslari banklar, xalq xo’jalik tarmoqlari, sug’urta kompaniyalari,
chet el faoliyati va aholi resurslaridan tashkil topadi.
Bank mablag’lariga ustav fondi, zaxira fondi va maxsus fondlar qo’shiladi, xalq
xo’jalik tarmoqlari mablag’lari esa korxona va tashkilotlarni hisob raqamidagi pul
qoldiqlari,
kapital
qo’yilmalar schetidagi mablag’lar va turli xildagi ish
byurtmachilarning mablag’laridan tashkil topadi. Aholi mablag’lariga ularning
jamg’arma va tijorat banklaridagi schyotlaridagi pullari, qo’ldagi naqd pullari kiradi.
Shunday qilib barcha kredit resurslar (ya’ni bo’sh turgan mablag’lar)ning
yig’indisi mamlakatni ssuda fondiga tengdir.
Kredit qo’yilmalari deb banklar va boshqa kredit muassasalarining korxona,
tashkilot va aholiga haqiqiy berilgan summalariga aytiladi. Kredit kuyilmalarini hajmini,
tarkibini, dinamikasini va samaradorligini xarakterlovchi bir qancha ko’rsatkichlar
mavjud. Ularga batafsil to’xtalish bu mavzuni vazifasi emas.
Do'stlaringiz bilan baham: |