Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

deskriptor va askriptor
larga 
bo‗linadi. Davlat standartlariga asosan axborot-qidiruv tezaurusiga leksik 
birliklarning quyidagi turlari kiritiladi: yakka so‗zlar (otlar, sifatlar, fe‘llar, 
ravishlar), nom (ot)ga oid so‗z birikmalari, murakkab so‗zlarning leksik 
qiymatga ega komponentlari, so‗z va so‗z birikmalarining qisqartmalari. 
Leksik birliklar axborot-qidiruv tezauruslarida, agarda bir leksik birlikning 
ikkinchisiga almashtirilishi, qidirilayotgan axborot matni ma‘nosining 
o‗zgarib ketishiga olib kelmasa, ekvivalent hisoblanadi. Ekvivalentlik 
sinfining leksik birliklaridan biri ushbu sinf vakili sifatida tanlab olinadi va 
deskriptor maqomini, qolgan leksik birliklar esa askriptor maqomini oladi. 
Shuningdek, abbreviatura (qisqartma so‗z) yoki yozuvning boshqa 
ko‗rinishlari (chiziqcha, oraliq joy ) bilan tasvirlangan atamalar ham 
askriptor maqomini oladi. 
Axborot-qidiruv tezauruslari o‗z tarkibiga ko‗ra, barcha birliklari 
deskriptor (maqbul bo‗lgan) va askriptor (maqbul bo‗lmagan) atamalarni 
aks ettiruvchi tezauruslarga ajratiladi. Bunda deskriptorlar hujjatlarni 
indekslashda va qidiruv so‗rovnomalarida ishlatilishi, askriptorlar esa 
(matnga kirish sifatida) bir yoki bir necha deskriptorlar bilan 
almashtirilishi lozim bo‗ladi. 
Tezaurusning lug‗at manbasi tarkibiga o‗z maqomidan qat‘iy nazar 
yana quyidagi elementlar ham kiritiladi: 
-so‗z, so‗z birikmasi yoki tildagi murakkab so‗zlarning leksik 
ahamiyatga ega bo‗lgan tarkibiy qismini aks ettiruvchi fan sohasidagi 
atama nomi. 
- atamalar nomi berilgan 
til. 
- 
atamalardan foydalanish qoidalari va tavsiyalarini, shuningdek, 
lug‗at muallifining fikr-mulohazalarini va izohlarini o‗z ichiga oluvchi
 
sharhlar. 
- lug„at muallifi 
– tezaurusning jamoaviy ishlab chiqish jarayonini 
nazorat qilish maqsadida beriladi. 
Deskriptor atamalar yuqorida keltirilgan alomatlardan tashqari 
quyidagi qo‗shimcha alomatlar bilan ham ifodalanadi: 
- atamani ifodalash
– atamaning ushbu tildagi ma‘nosi yoki 
mazmunini izohlash.
 
Tezaurusda atamalar ifodasining mavjudligi uni 
nafaqat qo‗l vositasida yoki avtomatlashtirilgan holda indekslash, balki 

---

123 
ushbu fan sohasidagi bilimlarning tizimlashtirilgan manbasi sifatida 
foydalanish imkonini ham yaratadi;
- relyator (ma‟lumotnoma)
– ta‘riflanayotgan fan sohasi doirasida 
omonim terminlarning ma‘nolarini farqlash maqsadida kiritilgan belgilarni 
ifodalaydi. U atamaning bir qismi bo‗lib, uning muayyan bir tushuncha 
kategoriyasiga yoki fan sohasiga taalluqliligini ifodalagan holda, 
mazmunini ochib beradi; 
- deskriptor tushunchalar Iyerarxiyasining eng yuqori cho‗qqisida 
turganligini ko‗rsatuvchi 
negiz 
atamaning belgisidir. 
Tezaurus atamalari har bir atamaning tanlangan fan sohasi tizimidagi 
o‗rnini aks ettiruvchi turli semantik munosabatlar bilan bog‗lanadi. 
Deskriptorlarni askriptorlar bilan bog‗lash uchun sinonimlar 
munosabatlaridan 
foydalaniladi. 
Deskriptor 
har 
qanday 
matnda, 
ma‘nodosh sifatida qaysidir askriptor o‗rnini bosa olsa, bunda u ―sinonim‖ 
munosabati bilan bog‗lanadi va sinonimik munosabatni yuzaga chiqaradi; 
bunda askriptordan deskriptorga tomon teskari munosabat yuzaga keladi. 
Agar deskriptor va askriptorlar o‗rtasida o‗zaro munosabat mavjud 
bo‗lmasa, u holda askriptorlar va ular bilan almashtiriladigan deskriptorlar 
o‗rtasida o‗zaro munosabatni ta‘minlovchi ―Alternativ ravishda foydalan‖ 
yoki ―kombinatsiyadan foydalan‖ kabi munosabatlar istifoda etiladi; bunda 
―Alternativ tanlovni taqqoslab ko‗r‖ va ―Kombinatsiyani taqqoslab ko‗r‖ 
kabi ularga qaytuvchi munosabatlar kiritiladi. Masalan,