Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

5.Frazeologizmlarda yoki turg„un birikma shaklida qo„llanishi: 
Alloh asradi.
 
Xudo asrasin.
 
6.Boshqa tillarda qo„llanishi. 
O‗zbek tilida 
tezaurus
lug‗at yaratilishi tilshunoslikda globallashuv 
jarayoniga mos ravishda erishilgan yutuqlardan hisoblanadi.
O‗zbek tilshunosligida ham kompyuter leksikografiyasi yuzasidan 
tadqiqotlar olib borilmoqda. O‗zbek tilidagi har bir so‗zning tezaurus 
ko‗rinishini ochib berish qiyin vazifa bo‗lganligi sababli o‗zbek 
tilshunosligida fikrning mohiyatini ifodalaydigan, gapning markazini 
tashkil etuvchi fe‘l so‗z turkumi yuzasidan so‗zlar jamlanib tadqiq etilgan.
2
―Bir qator davlatlar tomonidan ishlab chiqilgan WordNet tipidagi 
tezaruruslar tabiiy tillarni qayta ishlashda muvaffaqiyatli ravishda 
foydalanib kelmoqda. Leksik informatsiyalarning tezaurus tipida qurilishi 
va tashkil qilinishi V.N.Lukashevich tadqiqotida batafsil bayon etilgan‖
3
. 
Tezauruslarning tuzilishi, ishlash tamoyillari, kompyuter bazasi sifatidagi 
imkoniyatlari, WordNet tezaurus bazasi haqidagi ma'lumotlar ham ilmiy-
amaliy ahamiyatga ega.
4
Kompyuter lingvistikasi yo‗nalishida
tezaurus
lug‗atlar nafaqat filologlar, balki axborot texnologiyalari sohasi xodimlari 
uchun ham zarur manba hisoblanadi. 
Kompyuter lingvistikasi yo‗nalishida
tezaurus
lug‗atlar nafaqat 
filologlar, balki axborot texnologiyalari sohasi xodimlari uchun ham zarur 
manba hisoblanadi. 
 
Tezaurus lug
‗
atlar tarkibi 
Tezaurus bir necha darajalarga bo‗linadi. Tezauruslarda darajalash 
muammosi esa yangilik emas va bir necha yillar davomida mamlakatimiz 
va xorijning qator lingvistlari (V. V. Morkovkin, L. P. Stupin, K.Marello 
va b.) e‘tiborini tortgan. Bu sohada olib borilgan tadqiqotlar natijasida 
1
Rahmatullayev Sh.
O‗zbek tilining etimologik lug‗ati. –T.,2000.
2
Kurbonova F
. Kompyuetr lug‗atlari: tezaurus. –T.,2014; 
Кurbonova F.
Holat fe‘llari tezaurusi. 
MD. –T., 2014. Tezaurus lug‗at haqidagi ma‘lumotlar shu manbadan olindi.
3
Лукашевич В.Н.
Тезаурусы в задачах информационного поиска. –М.:Изд-во Моск. ун.-
та,2011.61-97.
4
Thye Global WordNet Assoiation htpp://global wordnet.org/ wordnets-in-thye –world.

---

114 
ko‗rsatilgan leksikografik asarlarning alternativ darajalari yaratildi. Ammo 
mualliflar tezaurus turlarini tanlashda, ayrim vaqtlarda darajalanishning 
umumiy prinsiplarini nazarga olmagan holda har doim ham bir xil 
usullarni qo‗llamaydilar va natijada mantiqiy yondashuv buziladi. Bundan 
tashqari, keltirilgan darajalanishlar yetarli ravishda tizimli bo‗lmaydi va 
lug‗at-tezauruslarning barcha turlarini aks ettirmaydi.
Darajalanish, asosan, ingliz tilining zamonaviy tezauruslar materiallari 
asosida, bosma va elektron variantda ifodalangan qayta paydo bo‗lgan 
leksikografik hosilalarni inobatga olgan holda amalga oshiriladi. Ushbu 
darajalashda quyidagi mezon asos qilib olingan:
1.
So‗zlik birliklari o‗rtasidagi ma‘noviy bog‗lanishlar turi; 
2.
So‗zlik hajmi; 
3.
So‗zlikning yaxlitligi; 
4.
Leksemalar qiymatini ishlab chiqish; 
5.
Leksemalarning grammatik-stilistik xususiyati; 
6.
Leksemalar faoliyatining namoyishi; 
7.
Berilgan tillar soni; 
8.
Leksemlarni sistemaga solish uchun ishlatiladigan semiotik 
vositalar turi.
Darajalashda O.M.Karpova va I.Burxanovlar tomonidan avvalroq 
yaratilgan mezonlarga, shuningdek, inglizlar tomonidan tadqiq qilingan 30 
dan ortiq lug‗at-tezauruslar ko‗rinishlaridan olingan natijalarga 
asoslanilgan. 
Darajalashda 
foydalaniladigan 
terminologiya 
V.V.Morkovkin, Y. N.Karaulov, I.Burxanov, K.Marellolar tomonidan 
leksikografik apparatga kiritilgan. Mavjud lug‗at-tezauruslar turlarini 
yanada to‗liqroq namoyon qilish uchun ko‗p bosqichli darajalanishni 
yaratish taklif qilingan.
So‗zlik birliklari o‗rtasidagi mazmuniy bog‗lanishlar turi, so‗z 
ma‘nolari o‗rtasidagi aloqalar, so‗zlarni birlashtirish tizimiga asosan 
tezauruslar uch guruhga bo‗linadi: 
1.
Ideografik (ideologik) tezaurus. 
2.
Analogik (qiyoslash) tezaurusi (V.V.Morkovkin termini). 
3.
Assotsiativ (muvofiqlashgan) tezaurus (Y.N.Karaulov termini). 
Ideografik tezaurus quyidagi ko‗rinishlarda bo‗ladi: 
1.
Shaxsiy ideografik tezaurus; 
2.
Tematik lug‗at tezaurus; 
3.
Sistematik lug‗at tezaurus; 
4.
Tematik-sistematik lug‗at (I.Burxanov termini). 

---

115