Voyaga yetganlik va voyaga yetmaganlarni emansipatsiya qilish nazariya va amaliyot muammolari

O‘n yoshdan o‘n to‘rt yoshgacha bo‘lgan bolalar.
Bu davr bolalikdan 
o‘smirlikka o‘tish davri bo‘lib, fuqarolik qonunchiligida ularning o‘rni sezilarli 
darajadadir. Chunki bu yoshda barcha shaxslarga jamiyatda erkin harakat qilish 
huquqi berilgan. Ularga O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 29-
moddasi 2-qismiga ko‘ra quyidagi huquqlar berilgan, ya’ni: 
1) Mayda maishiy bitimlar tuzish; 
2) Tekin manfaat ko‘rishga qaratilgan, notarial tasdiqlashni yoki davlat 
ro‘yxatida o‘tkazishni talab qilmaydigan bitimlar tuzish; 
3) Qonuniy vakil yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxs tomonidan 
muayyan maqsad yoki erkin tasarruf etish uchun berilgan mablag‘larni tasarruf 
etish borasidagi bitimlar tuzish; 
Bolaning huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilganda, jumladan, ota-onalar 
(yoki ulardan biri) bolaning ta’lim-tarbiyasida o‘z majburiyatlarini bajarmagan 
yoki lozim darajada bajarmaganida yo bo‘lmasa ota-onalik huquqlarini suiiste’mol 
qilganida bola o‘z huquqlari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini so‘rab 
vasiylik va homiylik organiga, o‘n to‘rt yoshga to‘lganidan keyin esa mustaqil 
ravishda sudga murojaat qilish huquqiga egadir . 
Ko‘pgina yuridik adabiyotlarda o‘n to‘rt yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha 
bo‘lgan shaxslar ikki guruhga ajratiladi: 

---

61 
1) O‘n to‘rt-o‘n olti yoshlilar; 
2) O‘n olti-o‘n sakkiz yoshlilar. 
Hozir biz emansipatsiya masalasini o‘rganayotgan paytda, bu bo‘linishni 
yana bittaga ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi. 
Chunki mana shu ko‘paytirishsiz emansipatsiyaning haqiqiy “yuki”ni anglab 
olish ancha mushkuldir. Quyidagi bo‘linish va shu bo‘linish orqali huquqiy 
munosabatlarga kirishish kerakligini zarur va lozim deb o‘ylaymiz: 
1. O‘n to‘rt -o‘n besh yoshli shaxslar; 
2. O‘n besh-o‘n olti yoshli shaxslar; 
3. O‘n olti-o‘n sakkiz yoshli shaxslar. 
Ikkinchi guruh juda qisqa (bir yil) bo‘lishi bilan birga dolzarbligi bilan 
ahamiyatlidir. Shaxsning o‘n besh yoshdan boshlab mehnat munosabatlariga 
kirishishlariga ruxsat berilganligini e’tiborga olsak, yuqoridagi muammoli vaziyat 
ancha oydinlashadi. 
Voyaga yetmagan shaxs belgilangan tartibda mehnat shartnomasi bo‘yicha 
ishlayotgan bo‘lsa yoki ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki homiysining 
roziligiga ko‘ra tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan bo‘lsa u sud tartibida 
to‘la muomalaga layoqatli deb e’lon qilinishi mumkin. Fuqarolik kodeksining 28-
moddasida emansipatsiya holatiga ko‘ra, shaxs o‘n olti yoshga to‘lgan bo‘lishi 
lozim. Agar bu qoidani, ya’ni yosh senzini o‘n olti yoshdan kamaytirmasak, 
muayyan bir shaxsning ko‘pi bilan bir yil davomida muomalaga to‘la layoqatsiz 
bo‘lgani holda mehnat munosabatlariga kirishib yurishini kuzatishimiz mumkin. 
Shu ikkita huquq (mehnat huquqi va fuqarolik huquqi) sohasidagi bir-biri bilan 
bog‘liq holatlarni tartibga soluvchi normalarning nomutanosibligi bir qancha 
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Ya’ni, shaxsning o‘z ish faoliyati davomida 
voyaga yetganlik senzi bilan bog‘lik bo‘lgan barcha imtiyozlardan foydalanish 
imkoniyatlarini cheklaydi. Ayni paytda qanday qonun bo‘lishidan qat’i nazar, 
qonunlar voyaga yetmaganlarni, shaxs sifatida, individ sifatida kamol topishi, 
shakllanishi, o‘z tabiiy-insoniy, moddiy-ma’naviy ehtiyojlarini qanoatlantirish 

---

62 
uchun keng huquq va imkoniyatlar beradi hamda ularning amalga oshirilishini 
kafolatlaydi. 
Davlat va fuqaro o‘rtasidagi bog‘liqlik va aloqadorlikni tartibga solib 
turuvchi “qonun” deb atalmish mexanizm har tomonlama adolat tamoyillariga mos 
kelishi uchun ushbu risola orqali ko‘tarilgan masalaga, ya’ni emansipatsiya 
institutiga yuqorida aytilgan gaplarni inobatga olib, shunday qoidani norma sifatida 
kiritib ko‘yish kerak: 
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 28-moddasidagi o‘n olti 
yoshni, ya’ni emansipatsiya qo‘llash yoshini o‘n besh yosh qilib belgilansa, juda 
o‘rinli bo‘ladi. Ammo shunda ham bir narsani istisno qilish kerak. Bu istisno 
shundan iboratki, nikoh munosabati bilan bog‘liq ishlar uchun bu qoida mustasno 
bo‘lishi shart. Demoqchimizki, nikohlanuvchilarga bu holat faqat o‘n olti yoshdan 
keyingina berilishi lozim. Har bir bola jamiyatning to‘laqonli a’zosi va demak u 
o‘z huquqi va qonuniy manfaatlarini o‘zi himoya qilish huquqiga ega bo‘ladi. 
Hozirgi vaqtda dunyoning rivojlangan mamlakatlari, xususan, Gʻarbiy 
Yevropa, qolaversa, AQSHda o‘n to‘rt yoshgacha bo‘lgan bolalarning jamiyatda 
shaxs sifatida yetukligi, ya’ni kamol topish jarayoni nihoyatda tezlashayotganligini 
kuzatish mumkin. Bu holat esa bolani, uning ma’naviy va ruhiy dunyosi qanday 
bo‘lishidan qag‘i nazar, mustaqil harakat qilishga undaydi. Bu bir so‘z bilan 
ma’naviy dunyoda individualizm
40
xususiyatlarining namoyon bo‘lishi bilan 
ifodalanadi . Bu ma’lum ma’noda xudbinlik bo‘lib tuyulsa-da, uning o‘ziga xos 
ijobiy va salbiy tomonlari bor. 
Salbiy tomonlari: 
- qadimdan boshlab oilaviy-axloqiy munosabatlarda doimiy ravishda bahsga 
sabab bo‘lib kelgan ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi axloqiy ziddiyatlar 
chuqurlashadi; 
- bolalarning kattalar (asosan, ota-onalar) ta’siridan birdan chiqishlari va 
mustaqil hayotga qadam qo‘yishlari aksariyat hollarda mudhish oqibatlarni keltirib 
40