Viii – mavzu. Ishlab chiqarish xarajatlari

 
8.4. Sanoat maxsulotlarining tannarxini pasaytirishning manbaalari va 
omillari 
Mexnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg‘i va elektr 
energiya xarajatlarini kamaytirish, xizmat kо‘rsatish va boshqarish sarflarini 
qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, xarajatlarni tejash sanoat mahsuloti tan-
narxini pasaytirishning eng muhim manbalari xisoblanadi. 

---

Mexnat unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini 
va ishlab chiqarishni о‘stirish yoki tashkil etishning ilgor usullarini joriy kilish 
orkali xar bir mexnatchi tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotni kо‘paytirish 
kerak. Bu xolla har bir maxsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, ammo 
ishchining umumiy ish xaki esa ortib boradi. Mexnat unumdorligi ish hakiga 
nisbatan jadal о‘sgandagina tannarx pasayadi. 
Mexnat unumdorligining о‘sish moxiyati shundan iboratki, bunda mahsulot 
ishlab chiqarishga ketadigan jonli mehnat ulushi kamayadi, il gari sarflangan 
mehnatning ulushi esa ortadi, biroq mahsulot birligi uchun ketadigan mehnat sarfi 
qisqaradi. 
Material, yoqilg‘i va elektr energiya xarajatlarini kamaytirish uchun ularni 
tejab sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, lekin yaxshi materiallar bilan 
almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog‘liq bо‘lgan 
sarflarni qisqartirish kerak bо‘ladi. 
Xizmat kо‘rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga 
esa tarmoq va korxonalardagi ma’muriy-boshqaruv apparatining sarflarini 
kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saklash, yoritish, isitish uchun 
ketadigan mablag‘larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi. 
Unumsiz xarajatlarni (jarima tо‘lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot 
tannarxini pasaytirishda muxim axamiyat kasb etadi. 
Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini 
takomillashtirish, ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ishlab chiqarish va 
mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini 
pasaytirishni ta’minlovchi omillar hisoblanadi. Masalan, texnika taraqkiyoti 
mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir kо‘rsatadi. Ishlab 
chiqarishni elektrlashtirish va elektronizatsiyalash hamda kompleks avtomatlashti-
rish, kimyolash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan solishtirma xarajatlarni 
kamaytiradi. 
Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun, 
eng avvalo, undagi zahira, foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniklash kerak. Ular 
kо‘zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, kо‘z ilg‘amaydigan bо‘lishi mum-
kin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik tahlildan keyin ularni aniqlash, 
topish mumkin bо‘ladi. 
Zahiralar xar xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Ular, eng 
avvalo, tо‘planish joyiga kura, ichki ishlab chiqarish va tashki rezervlarga ajraladi. 
Tashki rezervlarga tarmoqlar bо‘yicha rezervlar, regional (hududiy) va tabiiy-
ekologik rezervlar kiradi. 
Rezervlar safarbar etilishi muddati bо‘yicha joriy va istiqbolli rezervlarga 
ajraladi. 
Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bо‘yicha ham 
guruxlarga bо‘lish mumkin. Bunday rezervlarga mexnat, moddiy va asosiy 
fondlardan foydalanish rezervlari kiradi. 
Korxona yoki tarmoq faoliyatini tahlil etish uchun rezervlarni ikkiga bо‘lib 
kо‘rish mumkin: 
- tashkiliy-texnikaviy rezervlar; 

---

- ijtimoiy - iqtisodiy rezervlar. 
Yuqorida 
keltirilgan 
barcha 
rezervlar, 
ya’ni 
foydalanilmayotgan 
imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin 
pasaytirish uchun bir kator omillardan keng foydalanish va ularni xisoblab chikish 
kerak. U ishning metodikasi, usulini «Korxonalar faoliyatini tashkil etish, 
rejalashtirish va boshqarish» fani bо‘yicha ma’ruzalarda, amaliy mashg‘ulotlarda 
chuqkurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi. 
Mahsulot 
tannarxini 
rejalashtirish 
mexnat, 
moddiy 
va 
moliyaviy 
mablag‘lardan oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori 
samaradorligiga erishishga qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi bо‘limlarni о‘z 
ichiga oladi: 
1. Mahsulot tannarxini pasaytirish rejasi; 
2. Mahsulot tannarxini kalkulyakiyalash; 
3. Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi; 
4. Tovar va sotiladigan mahsulot tannarxining hisobi.
Tannarx rejasi, ikki boskichda ishlab chikiladi. Birinchi boskichda, eng 
avvalo, hisobot yilida rejalarning bajaralishi taxlil etiladi, maxsulot tannarxini 
pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniklanadi va aniklangan 
rezervlardan foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyixasi ishlab chikiladi. 
Ikkinchi bsskichda esa rejaning uzil-kesil loyixasi ishlab chikiladi va bu reja 
topshiriklari korxona bо‘limlariga yetkaziladi. 
Maxsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida 
yukoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning о‘zida hisob qilinadigan 
kо‘rsatkich 
xisoblanadi. 
Shunga 
qaramay, 
maxsulot 
tannarxi 
sanoat 
kо‘rsatkichlaridan biri bо‘lib qolaveradi. Chunki sanoat mahsuloti tannarxini pa-
saytirish ishlab chiqarishning rentabellik darajasini oshirish rezervlaridan biri 
hisoblanadi. Maxsulot tannarxi qanchalik past bо‘lsa, albatta, boshqa shart-
sharoitlar bir xil bо‘lgan holda (masalan, xuddi о‘sha mahsulotning narxi barkaror 
bо‘lganda) uni sotishdan kelgan foyda xam shunchalik kо‘p bо‘ladi. 
Qat’iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot 
tannarxini 
kamaytirishni 
rag‘batlantirish 
hisobidan 
korxonalarning 
raqobatdoshligini oshirish.
Shu maqsadda yaqinda xо‘jalik yurituvchi sub’ektlarning iqtisodiyotimizdagi 
etakchi tarmoq va sohalarda mahsulot tannarxini kamida 20 foiz tushirishga 
qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish borasidagi takliflari ma’qullanganini 
qayd etish lozim. 
Buning uchun har bir xо‘jalik yurituvchi subyekt о‘z faoliyat yо‘nalishi 
bо‘yicha tannarxni pasaytirish omillari tо‘g‘risida keng va chuqur tasavvurga ega 
bо‘lishi lozim. Umumiy holda, mamlakatimiz korxonalarida tannarxni 
pasaytirishning asosiy yо‘nalishlari sifatida quyidagilarga alohida e’tibor qaratish 
maqsadga 
muvofiqdir 
Tannarxni 
pasaytirishning 
asosiy 
yо‘nalishlari 
quyidagilardan iborat: 

---


import qilinadigan resurslar narxlarini qayta kо‘rib chiqish va pasaytirish 

mahalliy xomashyo va materiallardan foydalanish darajasini oshirish 

foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlarni konservatsiya qilish 

materiallar sarfi meyorlarini pasaytirish 

mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish 

ma’muriy boshqaruv xodimlari sonini qisqartirish 
Nazorat va muhokama uchun savollar 
 
1. Tannarx va kiymat muammolari

2. Tannarxning tarkibi, strukturasi va uni pasaytirish yullari 
3. Doimiy xarajatlar sirasiga nimalar tashkil topadi? 
4. О‘zgaruvchan xarajatlar nimalar kiradi? 
5. Tannarxning qanday turlari mavjud? 
6. Xarajatlarning qanday turlari mavjud? 
7. Tashqi xarajatlarga nimalar kiradi? 
8. Tannarxni kamaytirishning qanday yо‘llari mavjud?