Viii – mavzu. Ishlab chiqarish xarajatlari

TC = FC + VC 
bu yerda FC – о‘zgarmas xarajat, VC – о‘zgaruvchan xarajat. 
Umumiy xarajatni ba’zi hollarda TS о‘rniga S bilan ham belgilaydi. 
О‘rtacha umumiy xarajatlarni umumiy xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot 
miqdoriga bо‘lish yо‘li bilan aniqlash mumkin: 
Q
TC
ATC

 
О‘rtacha umumiy xarajatlar firma faoliyatini tahlil qilishda asosiy 
kо‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. О‘rtacha umumiy xarajat bilan narx о‘rtasidagi 
farq orqali firmaning olayotgan foydasi yoki zarari aniqlanadi. 
Chegaralangan xarajatlar – bu ishlab chiqarish hajmini kichik miqdorda 
(odatda bir birlikka) oshirish bilan bog‘liq bо‘lgan umumiy xarajatdir. 
Optimal hajmdan keyingi ishlab chiqarish hajmining о‘sishiga kam samarali 
resurslarni ishlab chiqarishga jalb qilish, ishlab chiqarish kо‘lamining ortiqcha 
kengayishi natijasida boshqaruv samaradorligining kamayishi, xarajatlarning 
ortishi natijasida chekli xarajatlar о‘sib boradi. 
8.2. Korxona tannarxining turlari 
 
Ishlab chiqarish xarajatlari ma’lum bir tovarni yaratish va sotish uchun 
sarflangan barcha omillarning pulda ifodalanishidir. Ishlab chiqarish xarajatlarini 

---

tannarx deb aytiladi. Mahsulot tannarxining tarkibiga xomashyo, materiallar, 
yoqilg‘i, energiya, asosiy vositalarning amortizatsiyasi va joriy remonti sarfi, ish 
haqi va boshqa ishlab chiqarish va sotish xarajatlari kiradi.
Mahsulot tannarxi tarkibiga quyidagilar kiradi: 1) tovar ishlab chiqarishga 
tayyorgarlik kо‘rish va uni amalga oshirish sarflari; 2) tovar ishlab chiqarish 
xarajatlari; 3) mehnat haqi sarfi; 4) tabiiy xom ashyodan foydalanish xarajatlari; 5) 
texnika va texnologiyani takomillashtirish xarajatlari; 6) mahsulot sifatini 
yaxshilash xarajatlari; 7) ishlab chiqarishga xizmat kо‘rsatish xarajatlari; 8) 
mehnatni muhofaza qilish va texnika xafsizligi xarajatlari; 9) ishchi kuchini 
yollash xarajatlari; 10) tabiiy fondlardan foydalanish xarajatlari; 11) kadrlarni 
tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari; 12) ishchilarni tashish xarajatlari; 13) 
xodimlarga pul yordami va mehnat ta’tili uchun pul berish xarajatlari; 14) sotsial 
straxovaniye, pensiya tо‘lash, ishsizlik nafaqasi tо‘lash fondlariga pul tо‘lash; 15) 
kredit uchun foiz tо‘lash xarajatlari; 16) mahsulotni sotish xarajatlari (о‘rash, 
saqlash, tashish); 17) amortizatsiya va joriy remont xarajatlari;
Xarajatlarning miqdori resurslarning bahosiga hamda ishlab chiqarish 
texnologiyasiga bog‘liq bо‘ladi. Ishlab chiqarish resurslarning bahosi bozordagi 
talab va taklifga bog‘liq bо‘ladi. Materiallarni iqtisod qilish qо‘llaniladigan 
texnologiyaga bog‘liq. 
Maxsulot tannarxi unga sarflanadaigan xom ashyolarning manbaiga kо‘ra ikkiga 
bо‘linadi: 

Umumiy tannarx 

Ishlab chiqarish tannarxi 
Umumiy tannarx – maxsulot ishlab chiqarishdan istemolchiga yetkazib borguncha 
ketgan xarajatlarning puldagi ifodasi. 
Ishlab chiqarish tannarxi – ishlab chiqarishdan korxona omborigacha qilingan 
xarajatlar. Bunda sotish xarajatlari va ustama xarajatlar qushilmaydi.