Viii – mavzu. Ishlab chiqarish xarajatlari

Qaytarilmaydigan xarajatlar
. Qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan 
xarajatlar bо‘lib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar 
qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta’sir qilmaydi. 
Masalan, firma 100 ming sо‘mga maxsus uskuna sotib oladi, lekin firmani qarori 
о‘zgaradi va bu uskuna umuman kerak bо‘lmay qoladi, undan alternativ 
foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushbu uskunani 60 ming sо‘mga sotib, 40 
ming sо‘m zarar kо‘rdi, 40 ming sо‘m qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi. 
О‘zgarmas xarajat(FC) – 
bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab 
chiqarish
 
hajmiga bog‘liq bо‘lmagan xarajatdir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi 
oshganda ham, kamayganda ham о‘zgarmaydigan xarajat). О‘zgarmas xarajatlarga 
binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish
 
bilan bog‘liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta’mirlash, ma’muriy xarajatlar kiradi. 
О‘rtacha о‘zgarmas xarajat 
– bu bir birlik mahsulotga tо‘g‘ri keladigan 
о‘zgarmas xarajat bо‘lib, u quyidagicha aniqlanadi: 
Q
FC
Q
AFC

)
(
 
О‘rtacha о‘zgarmas xarajat mahsulot hajmi oshishi bilan kamayib boradi. 
О‘zgaruvchan xarajat(VC) – bu mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq 
bо‘lgan xarajat, ya’ni ma’sulot hajmi oshganda yoki kamayganda о‘zgaradigan 
xarajat. О‘zgaruvchan xarajat Q ga bog‘liq funksiya bо‘ladi. 

---

О‘zgaruvchan 
xarajatlarga 
xom-ashyoga, 
elektroenergiyaga, 
gazga, 
yordamchi materiallarga bо‘lgan xarajatlar hamda ish haqi kiradi. 
О‘zgaruvchan xarajatlar shunday xususiyatga egaki, ishlab chiqarishning 
boshlang‘ich qismida, ularning о‘sishi sur’ati mahsulot ishlab chiqarish sur’atidan 
yuqori bо‘ladi, ishlab chiqarish hajmi optimal о‘lchovga erishganda о‘zgaruvchan 
xarajatlar kamayib, undan keyin yana oshadi. 
О‘rtacha о‘zgaruvchan xarajatlar: bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotlarga 
tо‘g‘ri keladigan о‘zgaruvchan xarajat bо‘lib, u о‘zgaruvchan xarajat miqdorini 
ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi: 
Q
VC
Q
AVC

)
(
О‘rtacha xarajatlar firma optimal texnologik razmerga (optimal ishlab 
chiqarish hajmiga) erishganda о‘zining minimal qiymatiga erishadi ishlab 
chiqarish hajmi yana oshsa, о‘rtacha xarajat ham oshib boradi (bu yerda 
boshqarishning murakkablashuvi, samarali bо‘lmagan resurslardan foydalanish, 
о‘zgaruvchan xarajatlarni oshishiga sabab bо‘ladi). О‘rtacha о‘zgaruvchan xarajat 
firma faoliyatini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Uning yordamida 
firma faoliyatining samaradorligi aniqlanadi.
Firmaning muvozanat holati va kelajakdagi istiqboli (ishlab chiqarishning 
kengaytirish, qisqartirish yoki tarmoqdan chiqish) belgilanadi.
Umumiy xarajatlar qisqa muddatli oraliqda ma’lum miqdorda mahsulot ishlab 
chiqarish uchun sarflangan о‘zgarmas va о‘zgaruvchan xarajatlarning yig‘indisiga 
teng: