Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

 
Жинсий безлар. Жинсий безлар аралаш безлар группасига, яъни ҳам 
экзокрин, ҳам эндокрин функцияларни бажаради. Эндокрин ёки ички секреция 
функцияси қон билан лимфага тушадиган жинсий гормонлар ҳосил қилишдан 
иборат. Организмни балоғатга етиши эндокрин тизимининг жинсий безларини 
ривожланишига ва улардан чиққан гормонларнинг қон орқали тарқалишига 
боғлиқ. 
Эркаклар жинсий безлари - уруғдонлар иккала моякда жойлашган бўлиб, 
тестостерон ва андростерон гормонларини ишлаб чиқаради. Бунинг натижасида 
ўғил болалар балоғатга етади ва бирламчи жинсий белгилар ривожланади 
(жинсий безлар, ташқи жинсий аъзолар, простата бези), кейинчалик иккиламчи 
жинсий белгилар пайдо бўлади (соқол—мўйлов чиқиши, овозни ўзгариши, 
баданда жун пайдо бўлиши, гавда шаклини ўзгариши, руҳиятнинг ўзгариши). 
Тестостерон оқсил синтезини тезлаштиради ва бунинг натижасида балоғатга етиш 
даврида мускулларнинг жадал суръатда ўсиши ва ривожланиши кузатилади. Бола 

---

89 
ўсган сайин мояклар аста катгалашиб боради. Янги туғилган боланинг мояклари 
ташқи жинсий аъзолардан бирмунча катта бўлади. Беш ёшларга келиб сезиларли 
катталашади. 12—15 ёшларга келиб мояклар жадал катталашади ва бундай 
ўзгаришлар гипофиз безининг фаолиятига боғлиқ бўлади. Бу безларнинг 
гипофункцияси жинсий ривожланишни секин боришига ёки бутунлай тўхтатиб 
қўйишига олиб келади. Мояклар ўсмайди, қовда жун, юз қисмда соқол— 
мўйловлар жуда сийрак бўлади, аёлларга хос бадан шаклланади, овоз 
ингичкалигича қолади. 
Аёллар жинсий безлари — тухумдонлар бачадоннинг икки ёнида жойлашган 
бўлиб, эстроген ва прогестерон гормонларини ишлаб чиқаради. Гормонлар 
таъсирида маълум менструал цикл пайдо бўлади. Эстроген фолликулада ишлаб 
чиқариладиган гормон бўлиб, иккиламчи жинсий белгиларнинг пайдо бўлишига 
таъсир этади (ҳайз кўриш, сут безларининг ривожланиши ва ўсиши). Бу гормон 
тухум хужайраларни пайдо бўлишини бошқаради, тухум хужайраларнинг 
оталанишини таъминлашда иштирок этади, бачадонни ҳомиладорликка, сут 
безларини болани озиқлантиришга тайёрлашда ҳам иштирок этади. Прогестерон 
сариқ танада ҳосил бўлади ва ҳомиладорликнинг нормал ўтишига алоқадор 
жараёнларга таъсир этади. Қиз болада жинсий ривожланиш 11— 12 ёшдан 
бошланади. 15— 16 ёшларда тўлиқ физиологик етилади. Тухумдонлар фаолияти 
гипофизни гонадотроп гормонини ишлаб чиқарилиши билан боғлиқ. 
Тухумдонларнинг гиперфункцияси қиз болаларни жинсий тез етилишига олиб 
келади. Жинсий безлар ҳаётни хар бир даврида танани шаклланишига, модда 
алмашинувига ва жинсий одобига таъсир қиладилар.