Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Қон айланишининг бошқарилиши 
Танада қон айланиш нерв ва гуморал йўллар билан идора қилиниб 
турилади. Қон айланишининг нерв йўли билан идора қилиниши адашган нерв ва 
симпатик тола шохчалари иштирокида амалга оширилади. Симпатик нерв 
толасининг қўзғалишида юрак уриши тезлашиб, унинг фаолияти кучаяди. Бу 
толалар маркази 1-5 орқа мия сегментида жойлашган. Адашган нерв узунчоқ 
миядан бошланиб, у юрак ишига тормозловчи таъсир кўрсатади. Нерв 
толаларидан юракка импулсларнинг берилиши медиаторлар орқали бўлади. 
Симпатик тола учида норадреналин ҳосил бўлса, адашган нерв толалари учида 
ацетилхолин ҳосил бўлади. Юрак фаолияти рефлектор равишда идора қилиб 
турилади. 

---

97 
Юрак ишининг гуморал бошқарилиши деганда, юракка қондаги гормонлар 
ва баъзи моддалар таъсири тушунилади. Буйрак усти безидан ажраладиган 
адреналин ва норадреналин гормонлари юрак уришини тезлаштиради ва 
кучайтиради. 
Қон таркибида калий ионларининг кўпайиши туфайли юрак уриши 
секинлашиб қолади. Қальций иони кўпайганда эса тескари ҳолат рўй беради 
(юрак уриши тезлашади). 
Ҳозирги маълумотларга кўра, қон томирлари ва юрак фаолиятига таъсир 
этувчи марказлар гипоталамусдаги баъзи марказларга бўйсунади ва улар устидан 
умумий назоратни мия пустлоғида жойлашган шартли марказлар олиб боради. 
Қон таркибидаги карбонат ангидрид томирларни торайтиради ва нафас олишни 
тезлаштиради. 
Қон таркибидаги адреналин томирларнинг торайишига олиб келиши 
мумкин. Гипофизнинг орқа қисмидан ишлаб чиқариладиган вазопрессин ҳам ўз 
навбатида қон томирларни торайтиради. Қон томирларни кенгайтирадиган 
кимёвий моддаларга ацетилхолин ва гистаминлар киради. Демак, организмда қон 
айланиши нерв ва гуморал механизмлар ёрдамида идора қилиб турилади. 
Юрак – томир тизимининг гигиенаси 
Юрак – томир тизимининг гигиенаси жисмоний тарбия билан боғлиқ. 
Мунтазам жисмоний машқ ва ҳаракат билан шуғулланадиган болаларда ҳар 
қандай руҳий ва жисмоний юкламага юракнинг иши ўзгаради. Юрак-томир 
тизимини чиниқишда юриш ва югуришлардан бошлаш керак. Ҳар куни мактаб 
ўқувчиси кун тартибига 4-8 км юришини киритиш лозим. Қилинадиган 
ҳаракатлар ёшига, жинсига, соғлиқнинг ҳолатига тўғри келишлари зарур. Кун 
тартибига риоя қилиш, ақлий ва жисмоний ишни алмаштириб туриш, келгуси 
ишларни тўғри режалаштириш ва уларни амалга ошириш юрак –томир 
тизиминининг меъёрида ишлашини таъминлайди.