Вазирлиги ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

Қон плазмаси. Артериал қонга ивишдан сақловчи восита қўшиб, бир шиша 
идишда сақласак, у иккита ҳар хил рангдаги суюқликларга ажралади. Юқори 
сарғиш рангли суюқ қавати — плазма ва пастки тўқ қизил рангли қуюқ чўкма 
қавариқ— шаклли элементлардир. Шаклли элементлар — қон ҳужайраларининг 
ҳаётий вақти ҳар хил ва узоқ эмас. Қон шаклли элементлари қизил иликда, лимфа 

---

92 
тугунларида ва талоқда ҳосил бўлади. 
Қон плазмаси ва шаклли элементларнинг ҳажмий нисбатида тахминан 55% 
ини плазма, 45% ини шаклли элементлар ташкил қилади. Болаларда шаклли 
элементлар кўпроқ.. Қон плазмаси таркибида сув 91,5%, глюкоза 0,12% ва 
оқсиллар 7-8% ни ташкил қилади. Плазмада хоссалари ва функциялари билан 
бир-биридан фарқ қилувчи оқсиллар уч гуруҳга бўлинади — албуминлар (4,5%), 
глобулинлар (2-3%) ва фибриногенлар (0,4-0,2). Оқсиллар қон босимини бир 
меъёрда ушлаб туришда муҳим рол ўйнайди. 
Қон плазмасида оқсилдан бошқа азотли бирикмалар: аминокислоталар, 
полипептидлар, мочевина, сийдик кислотаси, креатинин ва аммиак бор. 
Плазмадаги қолдиқ азот деб аталувчи нооқсил азотнинг миқдори 30-40 мг% ни 
ташкил қилади. Унинг ярми мочевинага тўғри келади. Буйраклар етарли 
ишламаганда қон плазмасида қолдиқ азот жуда кўпайиб кетади. Кон плазмасида 
азотсиз органик моддалар: организм ҳужайралари учун асосий энергия манбаи 
глюкоза (80-120 мг% ёки 4,4-6,7 ммоль/л) ва организм ҳужайраларининг 
фаолияти натижасида ҳосил бўлган турли органик кислоталар, сут кислотаси ҳам 
бор.
Қон реакцияси. Қоннинг фаол реакцияси плазма таркибида водород ва 
гидроксил ионларининг миқдорий нисбати билан аниқланади. Артерия қоннинг 
реакцияси рН—7,40 бўлса, вена қонида рН — 7,35 га тенгдир. Вена қони 
реакциясининг қисман бўлсада, камроқ бўлишига асосий сабаб унда артерия 
қонидагига нисбатан карбонат ангидриднинг кўплигидир. 
Қон реакциясининг доим бирдек бўлишини таъминловчи омиллар кучсиз 
кислота ва кучсиз асослардан ташкил топган буфер тизимларидир. Бунга 
карбонат кислота ва натрий бикарбонатлардан иборат бўлган карбонат буфер 
тизими; бир ва икки асосли натрий ортофосфатлардан иборат бўлган фосфат 
буфер тизими; гемоглобин ва гемоглобиннинг калийли тузидан иборат бўлган 
гемоглобин буфер тизими ва плазма таркибидаги бир қатор оқсил моддалар ҳам 
буфер хусусиятга эга. Қоннинг буферлик хусусияти асосан унинг таркибидаги 
гемоглобин ва гемоглобин тузлари миқдорига боғлиқ. Буфер тизимлари қон 
муҳитини бир даражада ушлаб туришда иштирок этади.