Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Axborot ta’minoti (AT) — avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining eng muhim elementi sifatida boshqarilayotgan obyektning holatini ta’riflovchi va boshqaruv qarorini qabul qilish uchun asos bo‘luvchi axborotlami aks ettirish uchun mo'ljallangan.
Iqtisodiy axborotlami ishlab chiqishning avtomatlashtirilgan tizimi nazariyasiga ko‘ra AT quyidagilarga bo‘lish qabul qilingan: ushbu parametrli soha ko‘rsatkichlari (masalan, buxgalteriya hisobi, moliya-kredit faoliyati, tahlil va boshqalaming ko‘rsatkichlari)ning tizimlari; tasniflash va kodlashtirish tizimlari; hujjatlar; axborotlar oqimlari — hujjatlar aylanmasini tashkil qilishning variantlari; mashina xotiralarida saqlanayotgan va tashkil qilishning turli darajasiga ega bo'lgan har xil axborotli massivlarga ega.
Tartibga solingan vazifalami yechish, ma’lumotnomalar berish va har xil foydalanuvchilar o‘rtasida axborotlami almashtirish uchun massivlami o‘z ichiga oluvchi ma’lumotlaming avtomatlashtirilgan banki murakkab tashkiliy jihatlarga ega.
Foydalanuvchi iqtisodchilar ATni loyihalashtirishning borishida quyidagi ishlami amalga oshiradi:

• 
  iqtisodiy vazifalami hal etish uchun zarur bo‘lgan ko‘rsatkichlaming tarkibi, ulaming hajmiy-vaqtiy ta’riflari va axborotli aloqalari aniqlanadi;
  

118


3 - bob. Milliy iqtisodiyotdagi axborot jarayonlari

• 
  har xil klassifikator va kodlar tizimi ishlab chiqiladi, umumdavlat klassifikatorlaridan foydalanuvchi imkoniyatlar o‘rganiladi;
  
• 
  ko‘rsatkichlarni aks ettirish uchun hujjatlarning bir shaklga keltirilgan tizimini qo‘llash imkoniyatlari aniqlanadi, mashinada ishlab chiqish talablariga moslashtirilgan yangi birlamchi hujjatlarning shakllari loyihalashtiriladi;
  
• 
  axborot fondi tashkil qilinadi;
  
• 
  ma’lumotlar bazasi va uni tashkil qilish belgilanadi;
  
• 
  ishlab chiqish natijalarini chiqarish shakllari loyihalashtiriladi.
  

Axborot ta’minotini yaratish avtomatlashtirilgan ishlab chiqish tcxnologiyasi va dasturiy ta’minot bilan yaqin aloqada amalga oshiriladi.
Shaxsiy mashinalardan foydalanishni ko‘zda tutuvchi, yakuniy foydalanuvchiga mo‘ljallangan AT loyihalashtirishda vujudga kelgan yondashishlami bir oz o‘zgartiradi. ShKlar axborotlami ishlab chiqish va inson faoliyatining har qanday sohasida sodir bo‘ladigan jarayonlaming stereotiplarini qayta ko‘rib chiqishga majbur qiladi. Kompyuterlami qo‘llash foydalanuvchining vazifani mashinada yechish jarayonlarida ishtirok etishini ko‘zda tutadi, bunda axborot ishlari doirasi ancha kengayadi. Iqtisodiy xizmatlar xodimlaming o‘z kasbiy majburiyatlarini bajarishlaridagi axborotli ehtiyojlari ham ancha kengayadi. Quyidagi imkoniyatlar paydo bo‘ladi: mashina yordamida turli-tuman to‘plamlar, ma’ruzalami shakllantirish; mashinaga ma’lumotlar kalendarlarini kiritish; ishlab chiqish natijalarini rasmiylashtirish va nusxa ko‘chirish; matnli materialni, shu jumladan, mashinada yozish ishlarini tayyorlash; jadvallar ko‘rinishidagi hujjatlami tayyorlash; katta hajmdagi axborotlami mashina xotirasida yetarli ixcham shaklda saqlash. Hisoblash tarmoqlarining yaratilishi foydalanuvchilar o‘rtasida axborotlami kcng almashuvini amalga oshirishga, clektron pochtani tashkil qilishga, foydalanuvchini har xil axborot resurslariga kirishiga imkon beradi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini tashkil qilinishiga xo‘jalikni boshqarish tizimidagi o‘zgarishlar, bozor iqtisodiyotining tatbiq etilishi ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Eng avvalo, bu hol ma’lumotlar banklarini tashkil qilishda aks ettiriladi. Hududlararo aloqalami jadallashuvi bilan bog‘liq axborotlar oqimining o‘zgarishi axborotlami almashtirishni tashkil qilishga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Turli xil hududlar, korxona va tashkilotlar iqtisodiy aloqalarining jadal o‘sishi iqtisodiy axborotlaming ishonchli va muhim klassifikatorlarini o‘sib boruvchi ehtiyojiga olib keladi, yangi klassifikatorlar tashkil qilinadi.
Faoliyatning yagona ma’lumotlar banki va ishlab chiqishning turli darajalari o‘rtasidagi axborotli almashuv asosida hal qilinadigan xilma-xildagi xizmatlarini, vazifalaming bitta yaxlit tizimiga birlashishini ko‘zda tutuvchi axborotlami ishlab chiqishni mujassamlantirish (integratsiyalash) tamoyili yanada rivojlanadi. Ta’kidlash kerakki, kompyuterli axborot tizimlarining ATni loyihalashtirishga faqat avtomatlashtirilgan ish joylarini qurish va




§ 3.6. Axborot ta’minotining tarkibi va mazmuni


119


foydalanuvchilaming vazifalarini belgilashga yondashish ishlab chiqiigandan keyingina kirishish mumkin. ShK va AUga taqsimlangan, markaziy EHMga ulangan, server va ishchi stansiya ish rejimidagi ko‘p bosqichii mahalliy hisoblash tarmoqlari tashkil qilingan taqdirda axborot ta’minoti eng murakkab bo‘ladi. Ushbu holda AT tashkil qilinishi ishlab chiqishning har bir bosqichi uchun amalga oshirilishi kerak. Har bir ish joyida hal qilinadigan iqtisodiy vazifalar doirasini, ular o'rtasida axborotlami almashtirish shakllarini, hujjatlar aylanmasi shakllarini belgilash hamda ma’lumotlarning taqsimlangan bankini tashkil qilish masalalarini hal qilish kerak. ATning tashkil qilinishi dasturiy ta’minlanish va yakuniy foydalanuvchiga mo‘ljallangan axborot- kommunikatsiya texnologiyalari bilan parallel ravishda olib boriladi. Avtomatlashtirilgan axborot tarmoqlarining ATni yaratishda quyidagi ishlar bajariladi:

• 
  ishlab chiqishning har bir bosqichi (AIJ, mahalliy hisoblash tarmoqlari, taqsimlangan tarmoqlar) uchun iqtisodiy vazifalaming tarkibi va ko’rsatkichlari tizimi aniqlanadi;
  
• 
  ishlab chiqishning turli bosqichlari o'rtasidagi axborotlar tarkibi va almashtirish usullari belgilanadi;
  
• 
  axborot fondining tashkil qilinishi va uni ishlab chiqishning bosqichlari o’rtasida taqsimlanish olib boriladi;
  
• 
  axborotlami ShKga ma’lumotlarning ko‘p bosqichii ishlab chiqilishini hisobga oigan holda kiritishning turli shakllari yaratiladi;
  
• 
  klassifikatorlaming har xil turlaridan foydalanish masalalari ko‘rib chiqiladi va iqtisodiy axborotlarning mahalliy klassifikatorlarini tuzish ta’minlanadi;
  
• 
  axborotlami kiritishning turli shakllari (ma’ruzalar, tahliliy yozma xabarlar, byulletenlar, ma’lumotnomalarni tuzish uchun jadvalli-matnli materiallami tayyorlash) bilan yaratiladi;
  
• 
  foydalanuvchilarga axborotli-ma’lumotnomaviy xizmat ko’rsatish, so'rovlaming namunaviy shakllarini qurish masalalari ishlab chiqiladi;
  
• 
  foydalanuvchining ShK bilan bevosita aloqasini ta’minlovchi avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari (insonni mashina bilan muloqotining ssenariyasini ishlab chiqish, dialogning tuzilishi, menyu, mashinada yordam tarzida tashkil qilish asosida yo’riqnoma materiallaridan foydalanish) yaratiladi;
  
• 
  ShKda boshqaruv faoliyatining ish yuritilishi, hujjatlaming bajarilishi ustidan nazoratini tashkil qilish masalalari ishlab chiqiladi;
  
• 
  elektron pochtani tashkil qilish asosida tashqi muhit bilan axborotli o’zaro hamkorlik yaratiladi.
  

ATning yaratilishi texnologik ishchi loyiha tuzish davomida amalga oshiriladi va foydalanuvchi tomonidan uning asosiy qoidalarini iqtisodiy vazifalami ShKda ishlab chiqish bilan bog‘liq holda ATning amaliy faoliyatida qo'llash bo‘yicha yo’riqnomalami tuzishni ko‘zda tutadi. Bular quyidagilardir:




120


3 - bob. Milliy iqtisodiyotdagi axborot jarayonlari

• 
  hujjatlami mashinada ishlab chiqish va ulami kodlashga tayyorlash bo‘yicha yo‘riqnomalar;
  
• 
  iqtisodiy vazifalami ShKda ishlab chiqish, dastumi kiritish, axborot massivlarini tuzish, dastlabki ma’lumotlami kiritish, axborotlarga tuzatish kiritish, ma’lumotlami bazaga kiritish, so‘rovlami tashkil qilish, chiquvchi ma’lumotlami olish, boshqa bo‘linmalar bilan axborotlar almashuvini tashkil qilish bo‘yicha yo‘riqnomalar talablami qo'yish bilan ajralib turadi. Axborot ta’minotining asosiy vazifasi foydalanuvchi vazifasini hal etish uchun zarur ma’lumotlaming butun to'plamini mashinaviy tashuvchilarda ishonchli saqlash va ushbu ma’lumotlarga qulay kira olishdir.
  

Foydalanuvchining vazifasini hal qilish jarayonlarida axborot ta’minoti masalasiga ishlanmaning nisbatan mustaqil va muhim qismi sifatida qaraladi. Zarur axborotlar tarkibi va tashkil etilishi bo'yicha nomashinaviy va mashinaviy ichki sohalarida qaror qabul qilinadi (3.7-rasm).