Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Chiqish axborotlari


Kirish
axborotlari





15.9 - rasm. Kirish va chiqish axborotlarining o'zaro axborotli aloqalari.


2-majmua. «Chiquvchi axborotning bayon qilinishi».
Ushbu majmuada chiquvchi axborot rekvizitlarining tarkibini belgilash, chiquvchi axborot rekvizitlarining nazorat misolini aks ettirish orqali

492 15 - bob. Iqtisodiy axborot tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish asoslari joylashtirish, chiquvchi hujjatning maydonlarini (rekvizitlari) bayon qilish bo'yicha operatsiyalar amalga oshiriladi. Chiquvchi axborot rekvizitlari tarkibini aniqlash vazifaning oldiga qo'yilgan maqsadga bog‘liq; rekvizitlaming tarkibi bo‘linma mutaxassisi ishini tashkil qilish uchun zaruriy va yetarli bo'lishi kerak. Rekvizitlar joylashishining izchilligi rekvizitlami hujjatning qismlari (sarlavhali, mazmuniy, bezakli) va ayrim joylari bo‘yicha taqsimlash qoidalari bilan belgilanadi. Joylar ichida ham rekvizitlar belgilangan qoidalar bo'yicha joylashtiriladi (foydalanuvchini ishlashi uchun qulaylik, yakunlarni aks ettirishning o‘ziga xosligi, e’tiborni ayrim rekvizitlarga qaratish va h.k.). Bu operatsiya natijasida nazorat misolini aks etuvchi hujjatlaming eskizi yaratiladi. Nazorat misolida hisoblashning mantiqi beriladi, bunda qo‘lda osonlik bilan hisoblanadigan sonlardan foydalaniladi, chiquvchi hujjat bo‘lgan «tovarlar bo‘yicha foyda va zararlarning tezkor tahlili» 15.3-jadvalda berilgan. 15.3-jadvaI Tovarlar bo‘yicha foyda va zararlarni tezkor tahlil qilish Tovar- ning guruh- dagi kodi	Tovar kodi	So- tilgan tovar­lar soni. dona	Sotib oli- nish narxi, so‘m	Sotil- ish narxi, so‘m	Sotilish hajmi		Ombordagi Soni		Foyda yoki zarar. so‘m
					Sotib olinish narxi bo'yicha, so’m	Sotilish narxi bo'yicha, so‘m	Soni, dona	Sotib olinish- narxi, so'm
1	j	K.7	^Cii''	CS	•S’	S..^r	K..."	S.."	p, p
1	1	3	2	3	6	9	4	8	-5
1 '	2	4	2	4	8	16	2	4	4
1	3	4	3	5	12	20	1	3	5
Tovarlar guruhi bo'yicha yakuniy natija										4

Bu majmuaning yakunlovchi operatsiyasi chiquvchi hujjatning
maydonlarini (rekvizitlari) ta’riflash, yoki boshqachasiga aytganda
— chiquvchi hujjatning tuzilishini taqdim etishdan iboratdir (ko‘rib
chiqilayotgan vazifa bo'yicha chiquvchi hujjatning tuzilishi 15.4-jadvalda
berilgan).
Jadvalda identifikatsiyalash maydonlarining qisqa, oson esda qoluvchi
nomlari lotin alifbosida aks ettirilgan. Ma’lumotlaming turi ulaming matnli yoki
raqamli asosini ta’kidlaydi. Ushbu misolda ma’lumotlaming faqat raqamli turi
taqdim etilgan. Har bir rekvizit bo‘yicha razryadlik eng katta qilib ko‘rsatilgan.
2-majmuada chiquvchi hujjatlami loyihalashtirishda yana dasturiy va
texnik vositalar (ekranning axborotli sig’imi, bosib chiqaruvchi qurilmaning

§ 15.5. Avtomatlashtirilayotgan masalaning qo'yilishi texnologiyasi 493 kengligi, bir necha nusxalaming olish imkoniyati va h.k.)ning ta’siri ham hisobga olinadi. Ushbu majmuada chiquvchi hujjatning o‘ziga xosligi umumlashtiriladi: axborot iste’molchilarining tarkibi, uzatish usullari, hajmi va vaqt ta’riflari, ma’lumotlar nazoratining xususiyatlari ko'rib chiqiladi. 15.4-j adval Chiquvchi hujjatlarning tarkibiy tuzilishi	Maydonning (rekvizitning) nomi	Belgisi	MaTu- motlar turi	Raz- ryadlar soni
1	Tovarlar guruhi kodi	GRUH	Sonli	2
2	Tovar kodi	TOVK.OD	Sonli	6
3	Sotilgan tovarlar soni, dona	SOTSONI	Sonli	3
4	Sotib olinish narxi, so'm	SOTOLIN	Sonli	3
5	Sotilish narxi, so‘m	SOTNARH	Sonli	3
6	Sotib olinish narxi bo'yicha sotilish hajmi, so'm	SOTOLNAR	Sonli	4
7	Sotilish narxi bo'yicha sotilish hajmi, so'm	SOTNHAJ	Sonli	4
8	Ombordagi hajmi — soni, dona	OMBHAJ	Sonli	3
9	Sotib olinish narxi bo'yicha ombordagi hajmi, so'm	SOTOLHAJ	Sonli	4
10	Foyda yoki zarar, so'm	FOYDAZAR	Sonli	4

Ushbu majmua «vazifaning qo’yilishi va uni ShKda amalga oshirilishi natijasida nimani olish talab qilinadi?» degan savolni aniqlab beradi, ya’ni vazifani hal qilishning dastlabki qo‘yilgan maqsadini aniqlaydi.
3 - majmua. «Kiruvchi axborotlarni bayou qilish» chiquvchi axborot qaysi axborotlar asosida olinishi mumkinligi haqidagi savolga javob beradi. Kiruvchi axborot deganda vazifani hal qilish uchun zarur bo‘lgan va turli xildagi manbalarda: birlamchi hujjatlar, mashina manbalari, ShKlar xotiralarida joylashgan barcha axborotlar tushuniladi. Ushbu maqsadga kiruvchi axborotlaming ro‘yxati va kiruvchi axborotning har bir turi rekvizitlarining tarkibi, kiruvchi axborot rekvizitlarining joylashishi, kiruvchi hujjatlar maydonlari (rekvizitlari)ning bayoni tuziladi.
Kiruvchi axborotlaming ro‘yxatini aniqlashda axborotlaming turi (joriy, o‘zgaruvchan, me’yoriy-ma’lumotnomaviy), axborot manbalari, yig‘ishning o‘ziga xosligi, axborotlaming saqlanishi, kelib tushish usullari hamda hajmiy- vaqtiy ta’riflari va nazorat usullari ta’riflanadi.
Kiruvchi axborotlar rekvizitlarining tarkibi kiruvchi axborotlaming xususiyatlariga bog'liq. U bundan keyingi ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun zaruriy va yetarli bo’lishi kerak. Rekvizitlarni joylashtirish uni loyihalashtirishning mavjud qoidalariga ko‘ra amalga oshiriladi. Maydonlar




494


15 - bob. Iqtisodiy axborot tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish asoslari


(rekvizitlar)ni bayon qilish kiruvchi axborotlaming barcha turlariga nisbatan bajariladi va chiquvchi axborotlar uchun xuddi shunday operatsiyalarga o‘xshab amalga oshiriladi (4.2-jadvalga qarang).
Ushbu majmuaga kiruvchi axborotlaming xususiyatlari umumlashtiriladi, axborotlaming turlari (joriy, me’yoriy-ma’lumotnomaviy), axborotlaming vujudga kelish manbalari, ulami yig‘ishning o‘ziga xosligi, kelib tushish usullari, hajmiy-vaqtiy ta’riflari, ma’lumotlar nazoratining xususiyatlari aniqlab beriladi.
4 - majmua. «Vazifaning hal qilinishi algoritmi» qanday qilib, ya’ni hisoblashning qanday algoritmlam asosida kiruvchi axborotlar chiquvchi axborotlarga aylantiriladi? degan savolga javob beradi. Vazifani hal qilish algoritmlarini ishlab chiqish bir shaklga keltirilmagan va bir shaklga keltiriIgan modellashtirishni bajarish bilan bog‘liq.
Bir shaklga keltirilmagan modellashuvda hisoblash algoritmlari bayon qilish ko'rinishida beriladi. Masalan, «Supermarketda tovarlar bo‘yicha foyda va zararlaming tezkor tahlili» vazifasida quyidagi algoritmlardan foydalaniladi:

1. 
   Xarid narxlari bo yicha sotish hajmini olish uchun sotilgan tovarlar sonini xarid narxiga ko‘paytirish.
   
2. 
   Sotish natxlari bo yicha sotish hajmini olish uchun tovarlar sonini sotish narxiga ko'paytirish.
   
3. 
   Omborda qiymat jihatdan tovarlar hajmini olish uchun ombordagi tovarlar sonini xarid narxiga ko‘paytirish.
   
4. 
   Tovarning Kodi bo‘yicha Tovar guruhi kodini ko‘rsatish bilan Foydalar (yoki Zararlar)ni olish uchun Sotuv narxlari bo‘yicha sotish hajmidan Xarid narxlari bo‘yicha Sotish hajmi va Ombordagi qiymati aks ettirilgan tovarlar mavjndligini olish
   
5. 
   Tovarlar guruhlari, kodi bo'yicha Foydalar (Zararlar)ni olish
   

maqsadida Tovarlar kodi bo'yicha Foydalar va Zararlarni Tovar guruhi kodi ichiga jamlash. .
Bayon qilingan algoritmlar bo‘yicha ko‘rsatkichlaming o‘zaro hamkorligi natijasini bir shaklga keltirilmagan model ko‘rinishida aks ettirish maqsadga muvofiqdir, u har xil ko‘rsatkichlaming, ulaming nomlari yoki identifikatorlari bo'yicha o‘zaro hamkorliklarining chizmasi sifatida berilishi kerak.
Bir shaklga keltirilgan modellashtirish belgilangan qoidalar bo'yicha amalga oshiriladi. Qoidaga ko‘ra har bir iqtisodiy ko‘rsatkich bo'yicha rekvizit-alomatlar va rekvizit-asoslar aniqlanadi. Ularga shartli belgilar beriladi: rekvizit-asoslarga bosh harflar, rekvizit-alomatlarga kichik (qatorli) harflar. Iqtisodiy ko'rsatkich belgilaming yig'indisi ko'rinishida aks ettiriladi. Ko'rsatkichlaming o'zaro aloqasi fbrmulalar shaklida taqdim etiladi. Formulalaming yig'indisi vazifani hal qilishning infologik modelini aks ettiradi.




§ 15.5. Avtomatlashtirilayotgan masalaning qo'yilishi texnologiyasi


495


«Supermarketdagl tovarlar bo'yicha foyda va zararlarning tezkor tahlili» vazifasining infologik modeli 15.10 - rasmda berilgan.





15.10 - rasm. «Supermarketdagi tovarlar bo'yicha foyda va
zararlarning tezkor tahlili» vazifasining infologik modeli.
Infologik model nafaqat hisoblash mantiqini aniq aks ettirishga imkon beradi, balki modellaming boshqa turlari: matritsali, vazifaviy bog‘liqlik, grafik chizmani amalga oshirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu ma’lumotlar bazasini vazifalar, vazifalar majmualari, vazifaviy tizimchalar va umuman tizim bo‘yicha loyihalashtirishga imkon beradi. Infologik modelni yaratish bilan vazifani qo‘yish texnologiyasi tugallanadi. Vazifani qo‘yish texnologiyasi uni ShKda amalga oshirish texnologiyasida o‘z davomini topadi va u foydalanilayotgan dasturiy hamda texnik vositalarga to‘liq bog‘liq bo‘ladi.


OZ-OZINI NAZORAT VA MUHOKAMA
QILISH UCHUN SAVOLLAR

3. 
   Boshqaruv tizimi tuzilmasini tushuntirib bering.
   
4. 
   Boshqaruv tizimi tarkibiy tuzilmasi nimadan iborat?
   
5. 
   Boshqarish funksiyalari va darajalarining o'zaro aloqasini aytib bering.
   
6. 
   Axborot tizimining xususiyatlarini aytib bering.
   
7. 
   Axborot tizimlarini tatbiq etish qanday imkonlami beradi?
   
8. 
   Boshqaruv darajasiga ko‘ra axborotning taqsimlanishi nimadan iborat?
   
9. 
   Axborot tizimlari turlari va boshqaruv darajalarining o'zaro aloqalarini aytib bering.
   

496

15 - bob. Iqtisodiy axborot tizimlari va texnologiyalarini ishlab chiqish asoslari

10. 
    AAT va AATexning tuzilishini ta’riflab bering.
    
11. 
    Axborot tizimlarini yaratishning asosiy bosqichlarining umumlashtirilgan tavsifiy jihatlarini aytib bering.
    
12. 
    Ishlar va ulami loyihadan oldingi pallada bajarish usullariga nimalar kiradi?
    
13. 
    Supermarket bo'limlarining axborot aloqalarini aytib bering.
    
14. 
    .Sotish bo‘limining ichki va tashqi axborotli aloqalari nimalardan iborat ?
    
15. 
    Kirish va chiqish axborotlarining o'zaro axborotli aloqalarini aytib bering.
    
16. 
    «Supermarketdagi tovarlar bo'yicha foyda va zararlaming tezkor tahlili» vazifasining infologik modeli aytib bering.
    

17. 
    - BOB. AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARIDAN ISH JOYLARIDA FOYDALANISH
    

§ 16.1. AVTOMATLASHTIRILGAN ISH JOYI — FOYDALANUVCHINING ISH FAOLIYATINI AVTOMATLASHTIRISH VOSITASI SIFATIDA
§ 16.2. AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARINI ISH JOYLARIDA QO'LLASHNING TEXNOLOGIK JIHATLARI



Bizga bitiruvchilar emas, maktab ta’lim va tarbiyasini ko'rgan shaxslar kerak.