Вазирлиги Самарқанд иқтисодиѐт ва сервис институти

БХМС № 1 «Ҳисоб сиѐсати ва моливий ҳисобот»
га мувофиқ корхоналар 
ўзларининг ҳисоб сиѐсатларида қимматли қоғозларга йўналтирилган молиявий 
инвестициялари бўйича қўйидагиларни аниқ белгилаб олишлари даркор. 
1.
Қимматли қоғозларга йўналтирилган молиявий инвестицияларни 
кейинги саналарда баҳолаш турини. 
2.
Қайта баҳолашга асос бўлган ҳисоб усулини. 
3.
Қайта баҳолашни қимматли қоғозларнинг номлари, гуруҳлари ѐки 
инвестиция портфели бўйича даврийлигини. 

---

111 
Қимматли қоғозларга йўналтирилган молиявий инвестицияларни кейинги 
саналарда баҳолаш улар қийматини ҳаққонийлигини таъминлаш учун зарур 
ҳисобланади, шунинг учун ҳам уларнинг қийматини қайта баҳолаш зарурияти 
туғилади. 
 
2.Корхона қимматли қоғозлари портфеллари ва инвестицион 
стратегияларининг турлари 
 
Инвестиция жараѐни – бу инвесторларни қачон қанча миқдорда қимматли 
қоғозларни сотиб олишига йўналтирилган фаолиятдир. Бу жараѐн ўз ичига беш 
масалани қамраб олади: 
1. Инвестиция сиѐсатини танлаш. 
2. Қимматли қоғозлар бозорини ўрганиш ва анализ қилиш. 
3. Қимматли қоғозлар портфелини шакллантириш. 
4. Қимматли қоғозлар портфелини қайта кўриб чиқиш. 
5. Қимматли қоғозлар портфелини самарадорлигини баҳолаш. 
Бу жараѐнлар ҳақидаги тўлиқ маълумотларни семинар дарслари давомида 
ўрганиб чиқамиз. ҳозир эса ҳар бири ҳақида қискача маълумот оламиз. 
1. Инвестиция сиѐсатини танлаш – инвесторнинг мақсадини ва кай ҳажмда 
қимматли қоғозлар сотиб олиш учун инвестиция қила олишини белгилайди. 
Чунки инвестор учун «куп пул қилиш» даромад билан риск ўртасидаги 
кўрашдан иборат. Шунинг учун хам инвестор сиѐсатни танлашда бу хавфни 
ҳисобга олиш керак. Инвестор учун асосий вазифа портфелни кайси турдаги 
қимматли қоғозлар билан тўлдириш. Бу борада у кайси қимматли қоғозларга 
солиқ имтиѐзлари борглигини ҳисобга олиши керак.
2. Қимматли қоғозлар бозорини ўрганиш ва анализ қилиш. Бу жараѐнда 
инвестор қимматли қоғозларнинг барча турларини хар томонлама ўрганиб, 
ҳозирги боскичда кайси бири купрок даромад келтиришини аниқлаш керак. 
Бунинг учун инвестор қимматли қоғозлар бозорини техник анализ ва 
фундаментал анализ йўлларидан фойдаланиши керак. 
3. Қимматли қоғозлар портфелини шакллантириш. Бу борада инвестор 
кайси активлар ҳисобига қимматли қоғозларнинг кайси тури билан портфелни 
тўлдириш масаласини ҳисобга олиш керак. ғарбда шундай бир мақол бор: «Не 
клади все яйцо в одну корзину», яъни барча тухумларни бир саватчага қўйма. 
Бу ҳолда инвестор қимматли қоғозларни турли хиллари билан ишлаши керак. 
Яъни селекция ўтказиши керак ва бир қисм пулни жамғармада сақлаб туриши 
керак. Қимматли қоғозлар бозоридаги вазиятни ўрганиб, вақтни пойлаб керакли 
қимматли қоғозларни сотиб олиши керак. Бу ҳолда у рискнинг олдини олади. 
Яна шу бозорда диверсификациядан самарли фойдаланиш йўлларини ишлаб 
чиқиши керак. 
4. Қимматли қоғозлар портфелини қайта кўриб чиқиш. Маълум вақт 
ўтгандан кейин қимматли қоғозлар бозоридаги инвесторнинг мақсади ўзгариши 
мумкин. Шунинг учун ҳам у маълум бир вақтда қимматли қоғозларнинг бир 
қисмини сотиб, уларнинг ўрнига янги кўпроқ даромад келтирадиган қимматли 

---

112 
қоғозлар билан тўлдириши керак, яъни бу жараѐн ҳар доим такрорланиб 
туриши керак.
5. Қимматли қоғозлар портфелини самарадорлигини баҳолаш. Бу жараѐнда 
инвестор қимматли қоғозлар бозорида оладиган даромадини ва риск ўртасидаги 
номувофиқликка катта эътибор бериши керак. Бунинг учун маълум бир 
стандартилар (эталонлар) ишлаб чиқиш керак.
Дунѐ амалиѐтида фонд бозорида инвестицион портфелни шакллантириш 
деганда жисмоний ѐки юридик шахсларга тегишли қимматли қоғозларнинг бир 
бутун 
йиғиндисига 
тушунилади. 
Қимматли 
қоғозлар 
портфелини 
шакллантириш бу кўпроқ фойда олиш ниятида турли хил қимматли қоғозларни 
сотиб олиш, инвестиция самарадорлигини ошириш ва рискларни камайтириш 
борасидаги жисмоний ѐки юридик шахсларнинг фаолиятидир.
Назарий жиҳатдан қимматли қоғозлар портфелини бир хил қимматли 
қоғозлар билан ҳам шакллантириш мумкин ѐки бир қимматли қоғозни бошқа 
бири билан ҳам алмаштириш мумкин. Лекин бу ҳолда инвестор томонидан 
юқори даромад олиш имконияти камаяди. Риск хавфи эса кучайиши мумкин. 
Шунинг учун ҳам қимматли қоғозлар портфели турли хил қимматли қоғозлар 
билан шаклланиши мақсадга мувофиқдир. Қимматли қоғозлар портфелини 
шакллантиришда курс қиймати ошиб бораѐтган компаниялар акциялари 
ҳисобига шакллантиришга ҳаракат қилиш керак. Бунинг учун қимматли 
қоғозлар портфелини шакллантиршининг турли йўллари мавжуд: 
Биринчидан, ўсиш портфели – бу йўлда акция курслари ошиб бораѐтган 
компаниялар акцияларидан қимматли қоғозлар портфелини ташкил топтириш 
керак. Бу айниқса янги пайдо бўлаѐтган, келажаги порлоқ бўлган компаниялари 
акцияларидан, бир неча йилдан бери ўсиш суръатлари стабил бўлган номи 
донгдор компаниялари акцияларидан портфелни шакллантириш керак. 
Иккинчидан, даромад портфели – бу ҳолда қимматли қоғозлар портфели 
юқори даромад келтирувчи, процент ва дивидендлари юқори таъминловчи 
қимматли қоғозларга қаратилиши керак. Бу ўринда нафақат курси ошиб 
бораѐтган акциялар балки юқори даромад келтирадиган облигация ва бошқа 
қимматли қоғозлардан портфелни шакллантириш мақсадга мувофиқдир. Бу ҳол 
қимматли қоғозлар бозоридаги рискларни минимал даражага олиб келиши 
мумкин. 
Учинчидан, пул бозори портфели – бу капитални тўлиқ сақланишига 
қаратилган бўлиб, қимматли қоғозлар портфели тез ўсиб бораѐтган активлар 
ҳисобига шакллантирилади. Қимматли қоғозлар билан ишлашнинг «олтин 
қоидалари»дан бири «ҳеч вақтда барча пулингизни қимматли қоғозлар сотиб 
олишга сарфламанг, бир қисмини фақат бўш пул сифатида сақланг, уни 
ноҳосдан вужудга келган қулай инвестицион лойиҳаларни ҳал этишга ишлатиш 
учун». 
Тўртинчидан, солиқдан озод қилнган қимматли қоғозлар ҳисобига 
қимматли қоғозлар портфелини шакллантириш. Бунинг учун юқори ликвидли 
давлат қарз мажбуриятларини сотиб олиш керак. Бу қиғозлар юқори даромадли 
бўлиб, солиқдан озод қилинган. Масалан: давлат қисқа муддатли облигациялар 
ҳисобига портфелни шакллантириш. 

---

113 
Бешинчидан, давлат ва маҳаллий ҳокимиятлар томонидан чиқарилган 
қимматли қоғоз ҳисобига портфелни шакллантириш. Бу қимматли қоғозлар 
дисконт билан сотиб олинади ва солиқ имтиѐзларига эга. Худди шундай чет эл 
эмитентлари томонидан чиқарилган қимматли қоғозларни сотиб олиш ҳам ўз 
эгасига юқори даромадлар келтиради. 
Олтинчидан, турли тармоқлардаги корхоналар томонидан чиқарилган 
қимматли қоғозлар ҳисобига портфелларни шакллантириш. Айниқса 
конвертлаштирилган имтиѐзли акция ва облигацияларни сотиб олиб, 
вақтадбиркор пойлаб уларни оддий акция ва облигацияларга алмаштирса, 
юқори фойда олиши мумкин.
Хўш, савол туғилиши мумкин. Портфелда қанча қимматли қоғозлар 
бўлиши юқори даромад келтиради. Рискларнинг энг кам даражаси бу портфел 
40дан 70гача турли хил қимматли қоғозлар билан шакллантирилса. Агар 
қимматли қоғозлар портфели бундан ортиқ турлар билан шакллантирилса, 
диверсификация самараси нисбатини алтернатив асосида ўрганиш ва шу йўл 
билан қайси вариант кўпроқ даромад келтиришини аниқлашдир.
Г. Марковитц портфел рискини икки бўлимга ажратади: 
Биринчи бўлимда ҳар қандай шароитда вужудга келадиган доимий риск. 
Бунинг олдини олиш мумкин эмас.
Иккинчи бўлимда ўзига хос (рисклар) хатарлар бўлиб, қимматли қоғозлар 
бозорида турли маневрлар ўтказиб уларни олдини олиш мумкин ҳисобланади 
ва риск даражасини нольга келтириш мумкин. Шу йўл билан келажакда кам 
фойда келтирадиган қимматли қоғозлар портфелидан кутилиш мумкин.
У. Шарпнинг индекс модели. Унинг асосида ҳар бир қимматли 
қоғозлардан олинадиган даромадлар алоҳида ҳисобланмайди (Г. Маркоитц 
моделига ўхшаб), балким бир бутун барча қимматли қоғозлардан шаклланган 
портфелларнинг индексларини математик йўл билан ҳисоблаш ѐтади.
Яъни қимматли қоғозлар корреляциясини ҳисоблаб, кутилаѐтган акция 
курсини ҳисоблайди. 
Масалан, 100 акциянинг самарадорлигини ҳисоблаш учун 500 ковариаций 
(вариантларни) қўллайди.
Қимматли қоғозлар портфелини бошқаришда бошқа пасаяди ва портфелни 
самарали бошқариб бўлмайди. 
Қимматли қоғозлар портфелини шакллантириш ва бошқариш бу қимматли 
қоғозлар бозори профессионал қатнашчиларининг вазифаларидир. Айниқса 
менежерлар бу иш билан шуғуллансалар.
Қимматли 
қоғозлар 
портфелининг 
самараси 
инвесторларнинг 
стратегиясига ҳам боғлиқ. Улар ҳар 3-5 йилда қимматли қоғозлар бозоридаги ўз 
стратегияларини қайта кўриб чиқиши бу борадаги рискларни камайишига ва 
юқори даромад олишларини таъминлаши мумкин. Қимматли қоғозлар 
портфелини бошқариш учун инвесторлар қимматли қоғозлар бозорини 
мониторинг қилиб туриши керак. Яъни фонд бозори ва унинг ривожланиш 
тенденциясини, қимматли қоғозлар эмитентларининг молиявий-иқтисодий 
кўрсаткичларини таҳлил қилиб туриш керак. 

---

114 
Қимматли қоғозлар портфелини шакллантиришнинг турли хил моделлари 
мавжуд. Шулардан баъзиларини кўриб чиқамиз. 
Г. Марковитц модели – унинг асосида қимматли қоғозлар портфелини 
шакллантиришда алтернатив методлардан фойдаланишдир. Яъни инвестиция 
ҳажми билан хатарлар (рисклар) ўртасидаги турли хил моделлар ҳам 
қўлланилади. Буларнинг ҳаммасининг мақсади инвестиция натижасида 
олинадиган даромад билан риск ўртасидаги номувофиқликнинг олдини 
олишдир. Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорида уни иккиламчи бозорининг 
етарли даражада ривожланмаганлиги туфайли юқорида қайд қилинган 
моделлардан фойдаланиш даражаси жуда паст. Бу иш келажакнинг вазифаси.