Vazirligi I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

XVIII-BOB. IJTIMOIY NE`MATLAR VA UMUMIY RESURSLAR

Mashhur bir lirik qo`shiqda ta’kidlanishicha: "hayotda eng yaxshi narsalar odatda tekin bo`ladi". Qisqa fursatli fikr yuritish natijasida shuni anglash mumkinki mazkur qo`shiq muallifi ko`z oldiga anchagina uzun ro`yxatdagi mahsulotlarni keltirganligi tabiiy. Tabiat ushbu mahsulotlardan ba’zi birlarini bizga taqdim etgan: daryolar, tog`lar, plyajlar (sohillar), ko`l va okeanlar. Davlat esa boshqalarini taqdim etgan: o`yinlar maydonchalari, hiyobonlar va paradlar (namoyishlar). Har ikki holatda ham kishilar o`zlari tanlab olgan dam olish (ehtiyojlarini qondirish) vositalari uchun haq to`lashmayilar.
Narxga ega bo`lmagan mahsulotlar iqtisodiy tahlil uchun alohida muammolarni keltirib chiqaradi. Bizning iqtisodiyotda ko`pchilik mahsulotlar xaridorlar o`zlari to`layotgan narsasi uchun, sotuvchilar esa o`zlari sotayotgan narsasi uchun ularni qabul qilib olayotgan bozorda namoyon bo`ladi. Bunday mahsulotlar uchun narxlar sotuvchi va xaridorlar qarorlarini o`zgartiruvchi o`ziga xos signal vazifasini bajaradi hamda bu qarorlar resurslarni samarali taqsimlanishiga olib keladi. Qachonki mahsulotlarni tekin olish imkoniyati bo`lsa, u holda bozorni tartibga soluvchi va resurslarni taqsimlovchi kuchlar mavjud bo`lmaydi.
Ushbu bo`limda biz mahsulotlarda bozor bahosi mavjud bo`lmagan holatda resurslarni taqsimlashda yuzaga keluvchi muammolarni ko`rib chiqamiz. Bizning tahlilimiz Iqtisodiyotning 10 ta asosiy tamoyilidan biri bo`lgan –
«Davlat ba’zida bozor ko`rsatkichlarini yaxshilashi mumkin» tamoyilini yoritib berishga xizmat qiladi. Qachonki mahsulot unga ilova qilingan narxga ega bo`lmasa, xususiy bozorlar mahsulotni kerakli hajmda ishlab chiqarilayotganligini va iste’mol qilinayotganligini kafolatlay olmaydilar. Bunday hollarda davlatni iqtisodiy siyosati bozorni inqirozga yuz tutishini oldini olishi va iqtisodiy barqororlikni ta’minlab berishi mumkin.

1. Mahsulotlarning turli xil turlari

Bozorlar insonlar hohlayotgan mahsulotlar etkazib berishda qanchalik
yaxshi ishlashadi? Bu savolga javob masalani mohiyatini qay darajada chuqur anglib etilganligiga bog`liq. Biz ta’kidlab o`tganimizdek, bozor konussimon qutili muzqaymoqni samarali sonini ta’minlab berishi mumkin: muzqaymoqning narxi ularga bo`lgan talab va taklifni muvozanatlashtirishi mumkin, va bu muvozanat ishlab chiqaruvchi daromadlarini maksimallashtirishi hamda iste’mol tanqisligini bartaraf etishi mumkin. Bundan tashqari, biz 10 bobda ko`rib o`tganimizdek, bozor alyuminiy ishlab chiqaruvchilarini biz nafas olayotgan havoni ifloslantirishdan qaytarishga umid qila olmaydi. Bozorda xaridor va sotuvchilar odatda o`z qarorlarining tashqi oqibatlariga e’tibor qaratishmaydi. Shunday qilib, bozorlar mahsulot muzqaymoq bo`lganda yaxshiroq va mahsulot toza havo bo`lganda yomonroq ishlashadi.
Bozordagi turli xil mahsulotlar haqida fikr yuritib, ularni quyidagi ikki sifatiga ko`ra guruhlash mumkin:

• 
  Mahsulot iste’moldan mahrum qilinish (eksklyuzivlik) xususiyatiga egami? Ya’ni, kishilarni uni iste’molidan mahrum etish mumkinmi?
  
• 
  Mahsulot iste’molda cheklanganmi? Ya’ni, bir kishining mahsulotni iste’mol qilishi boshqa kishilarning uni iste’mol qilish qobiliyatlarini kamaytiradimi?
  

Ushbu ikki sifatni ishlatilishi, 1-rasmda mahsulotlarni 4 guruhga taqsimlaydi:

1.