Vazirlar mahkamasi huzuridagi toshkent islom universiteti xodjayeva m. S

Dastur ta'minoti (DT) 
— bu doimiy qo'llaniladigan dasturlar to'plami 
bo'lib, ular foydalanuvchining masalalarini yechish uchun zarur va hisoblash 
texnnkasini eng samarali ishlatish, foydalanuvchilarga ishlashda eng ko'p qulaylik 
yaratishni hamda masalalarni va ma'lumotlarni qayta ishlashni dasturlashda eng 
kam mehnat sarfini ta'minlaydi. 
SHAXSIY KOMPYUTERLARNING DASTURIY TA'MINOT 
TARKIBI 
Kompyuterlarning apparat ta’minoti rivojlanishi, dasturlash tillarining 
masina kodidan yuqori darajali dasturlash tillari - to’rtinchi avlod tillarigacha 
o’sib bordi. TDTni tizimli (bazaviy) va amaliyga bo'lish qabul qilingan 
Tizimli 
Dastur 
axborotni 
qayta 
ishlovchi 
dasturlarni 
yaratish 
samaradorligini oshirish va ularni EHMda qo'llash uchun hamda EHMdan 
foydalanuvchilarga EHM resurslari bilan ishlash bo'yicha ma'lum xizmatlarni 
taklif etish uchun mo'ljallangan. 
Amaliy dasturli ta'minot 
(ADT
) foydalanuvchining aniq bir muammoli 
masalasini yoki shunday masalalar sinfini yechish uchun mo'ljallangan (ADT ni 
ko'pincha dasturli ilova deb ataladi). 
Tizimli dasturli ta'minot o'z ichiga quyidagilarni oladi: 
Operasion tizim 
(OT) 
— TDT ning har doimgi, doimiy qismi bo'lib, u 
SHK ning turli rejimlarda samarali ishlashini ta'minlaydi, dasturning bajarilishini 
va foydalanuvchi va EHM tashqi qurilmalarining o'zaro ishini tashkil etadi. 
Servisli dasturlar
, 
ular foydalanuvchiga va uning dasturlariga qo'shimcha xizmatlar 
to'plamini taklif etib, OT ning imkoniyatlarini kengaytiradi. 
Instrumentami 
(vositali) 
dasturli vositalar, ular DT ni samarali ishlab chiqish va 
sozlash uchun mo'ljallangan. 
Texnik xizmat ko'rsatish tizimi, u diagnostika, jihozlarni tiklash va SHK da 
nuqsonlarni topishni yengillashtiradi, shu bilan birga uning yanada yuqoriroq 
ishonchliligini va axborotlarni o'zgartirish jarayonlarining bajarilish anikligini 
ta'minlaydi. 

---

11 
 
Shaxsiy kompyuter 2 ta tashkiliy qismlardan iborat. Bular apparat ta'minot 
va dasturiy ta'minotdir. Apparat ta'minot – bu birinchi navbatda kompyuterning 
asosiy texnik qismlari va qo'shimcha qurilmalari. Dasturiy ta'minot
kompyuterning 2 chi muhim qismi bo'lib, u ma'lumotlarga ishlov beruvchi 
dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun zarur bo'lgan xujjatlarni o'z 
ichiga oladi. Kompyuterning apparat va dasturiy ta'minoti orasida bog'lanish 
interfeys deyiladi. Kompyuterning turli texnik qismlari orasidagi o'zaro 
bog'lanish – bu apparat interfeysi, dasturlar orasidagi o'zaro bog'lanish – bu 
dasturiy interfeysdir. Apparat qismlari va dasturlari orasidagi o'zaro bog'lanish 
apparat –dasturiy interfeys deyiladi. 
Kompyuter tizimi bilan ishlashda uchinchi ishtirokchi – bu insondir. 
(foydalanuvchi) Inson kompyuterning ham apparat, ham dasturiy vositalari bilan 
muloqotda bo'ladi. Insonning dastur bilan va dasturlarning inson bilan o'zaro 
muloqoti –foydalanuvchi interfeysi deyiladi. 
Kompyuterlar programmasi deb axborotni qayta ishlash uchun 
mo'ljallangan kompyuter tushunadigan tilda yozilgan to'g'ri va to'liq amallar 
hamda buyruqlar ketma-ketligiga aytiladi. Kompyuterdagi programmalar 
majmuasi programma ta'minoti deyiladi. 
Kompyuterlar programma ta'minotini bajaradigan vazifasiga qarab 
mantiqan uch guruxga bo'lish mumkin:
1. Sistemali programmalar. 
2. Amaliy programmalar. 
3. Programmalashtirish tillari. 
Sistemali programmalar- kompyuter qurilmalari ishlashini ta'minlaydi va 
boshqa yordamchi funktsiyalarni bajaradi. Tizim programmalariga quyidagilar 
kiradi:
1.
Operatsion tizim (OT) – kompyuter ishlarini boshqaradi, boshqa 
programmalarni ishga tushiradi, axborotni himoya qiladi va boshqa servis 
funktsiyalarni amalga oshiradi. Keng tarqalgan shaxsiy kompyuterlar OT 
turlari :
2.
Drayverlar- tashqi qurilmalar ishlashini boshqaradi, OT bilan birga 
ishlatiladi. Ko'pgina OT lar o'z komplektida drayverlarni saqlaydi va ular 
OT o'rnatilishi jarayonida qurilmalarga mos ravishda o'rnatiladi. Hamma 
yangi qurilmalarga drayverlari kompakt disklarda qo'shib beriladi. 
Masalan: printer, modem, skaner, kontrollerlar va boshqa qurilmalar 
drayverlari. 
3.
Usqurtmalar – foydalanuvchining faylar sistemasi bilan va programma 
ta'minotlari bilan ishlashini yengillashtirib beruvchi programmadir.
4.
Utilitlar – yordamchi programmalar. Unga nusxa olish uchun ishlatiladigan 
antivirus, arxivator, ximoya va shunga o'xshash yordamchi funksiyalarni 
bajaruvchi programmalar kiradi. 
Masalan: Antivirus programmalari, Arxivator programmalari va boshqalar 
kiradi. 
Utilitlar – ma'lumotlarni qayta ishlashda qo'shimcha operatsiyalarni bajarishga 
yoki kompyuterga xizmat ko'rsatishga (tashxis, apparat va dasturiy vositalarni 

---

12 
testlash, diskdan foydalanishni optimallashtirishga mo'ljallangan dasturlardir. 
Ba'zan utilitlar majmualarga birlashib ketadi. Utilit programmalarga quyidagilar 
kiradi: 
Kommunikatsion programmalar; 
Kompyuterni diagnostikasi uchun programmalar. 
Disk uchun programmalar, kesh va boshqalar. 
Tizimli dasturiy ta'minot quyidagilarni bajarishga qaratilgan: 
-kompyuterning va kompyuterlar tarmog'ining ishonchli va samarali ishlashini 
ta'minlash: 
-kompyuter va kompyuterlar tarmog'i apparat qismining ishini tashkil qilish 
va profilaktika ishlarini bajarish. 
Tizimli dasturiy ta'minot 2 ta tarkibiy qismdan – asosiy (bazaviy) dasturiy 
ta'minot va yordamchi (xizmat ko'rsatuvchi) dasturiy ta'minotdan iborat. Asosiy 
dasturiy ta'minot - bu kompyuter ishini ta'minlovchi dasturlarni minimal 
to'plashdan iborat. 
Yordamchi (xizmat ko’rsatuvchi) dasturiy ta'minotga asosiy dasturiy ta'minot 
imkoniyatlarini kengaytiruvchi va foydalanuvchining ish muhitini qulayroq 
tashkil qiluvchi dasturlar kiradi. Bular tashkil qiluvchi, kompyuterning 
ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta'minlovchi va boshqa 
dasturlardir.
Tizimli dasturiy ta'minot sxemasini quyidagi ko'rinishda tasvirlash mumkin: 
.