Vatanimiz Hududidagi Eng Qadimgi Falsafiy Qarashlar reja

J. Berkli o‘zining “Inson bilishining asoslari to‘g‘risida traktat” (1710) degan asarida inson bilishining ob’yektlarini ko‘zdan kechiruvchi har bir kimsaga bu ob’yektlar yo haqiqatan sezgilar vositasi bilan idrok qilinadigan g‘oyalardan yoki emotsiyalardan his va aql faoliyatini kuzatish natijasida olgan ideyalarimizdan... nihoyat xotira yoki xayolot yordami bilan hosil qilingan ideyalardan iborat ekanligi ravshandir. Ko‘rish, eshitish, hidlash va boshqa sezgilar qo‘shilib bir narsaning ifodasini beradi, – deydi.
Demak, Berkli ijodida, narsa “ideyalar yig‘indisi”dan iborat ekan. Uning fikricha, bularni idrok qiluvchi narsa aql, ruh, jon umuman “men” mavjud bo‘lib, undan tashqarida mavjud bo‘lishi mumkin emasdir. Berkli tabiatdagi hamma hodisa va narsa sezgilar yig‘indisi (ideyalar kolleksiyasi)dan iboratdir, deydi.
Berkli ijodida sub’yektiv idealizmining gnoseologik ildizi ob’yektiv, moddiy dunyoni absolyutlashtirish bilan uni sezgilar taassuroti orqali birlashishidadir. Lekin, Berkli g‘oya, sezgilar mavjud ob’yektlarning nusxasi, in’ikosi ekanligini inkor qildi. O‘zini sub’yektiv idealizm va solipsizmda ayblanishidan himoya ham qiladi.
Berkli, Yumlar o‘z ijodlarida sezgilardan nariga o‘ta olmadilar. Berkli va Yum solipsizmi idealistik ta’limotning eng ratsional ko‘rinishidir.
Bu davr fransuz materialistlari o‘z ijodlarida dialektikani materialistik nuqtai nazaridan asoslashda juda katta hissa qo‘shdilar, ayniqsa fransuz mutafakkirlari Lametri: Golbax, Gelvetsiylar shular jumlasidandir. Ijtimoiy davrning o‘zi fransuz materialistlari oldiga shunday vazifani qo‘ydi. Ular idealizmga, dinga qarshi chiqishda tabiatni materialistik asosda tushunish kerakligini birinchi masala qilib qo‘ydilar.
Navbatdagi ijodkor Mari Fransua Aruye (1694-1778)dir. Fransuz yozuvchisi, psixologi, faylasufi, tanqidchisi, publitsisti, tarixchisi. Mari Fransua Aruyening taxallusi Volterdir. Parij teatrining sahnalarida “Edip” tragediyasi shon-shuhrat keltirgandan so‘ng, ya’ni 1718 yildan boshlab shu taxallusni olgan. Volter notarius oilasida tug‘ildi. Oilasi o‘sha davrdagi aristokratlar davrasida yaxshi mavqega ega edi. “Kryostniy”- o‘gay otasi uni yoshligidan boshlab erkin fikrlashga o‘rgatdi. Kollejda ta’lim oldirdi, lekin u otasi orzu qilgan yo‘ldan bormadi. Natijada moddiy tomondan o‘g‘ilni otasi qo‘llab-quvvatlamadi. Turmush tarzini yaxshilash maqsadida moliyaviy ishlarda qatnashdi. Bu bilan o‘zining ijtimoiy va ijodiy faoliyatini ham yo‘lga qo‘ydi. Shaxsiy faoliyat natijasida, kundalik hayotda boylar sinfining feodal tuzumi bilan kelisha olmasligini seza boshlaydi. Shu bilan birga, diniy faoliyat sir-asrorlari bilan yaqindan tanishadi. Kelajakda o‘z davridagi feodal tuzum va diniy fanatizmga qarshi kurash boshlab yuboradi. Siyosiy erkinlik g‘oyasini xalq ommasi o‘rtasida tinmay targ‘ib qiladi. Bu faoliyat hukmron doiralarida qoralanib, ikki marta (1717,1725) qamaladi. Angliyada surgunda (1726) bo‘ladi. Umrining talaygina qismini surgunlikda o‘tkazadi. Angliyada surgun bo‘lgan davrida, u mamlakatning madaniyati, ijtimoiy hayoti bilan yaqindan tanishadi. Fransiya hayoti bilan Angliya hayotini solishtirib ko‘radi. Bu esa Volter faoliyatini revolyutsionlashtiradi. Yirik asarlar yoza boshlaydi: “Faylasufning maktublari” (1733), “Metafizika to‘g‘risidagi traktat” (1734), “Nyuton falsafasining asoslari” (1738), “Falsafa lug‘ati” (1764-690), “Johil faylasuf” (1760), lirika, she’r, poema, drammalaridan: “Genriada”, “Brut”, “Orlean qizi”, “Sezarning o‘limi” va boshqalar. Bu asarlarning barchasida Volter o‘z davrining buyuk ma’rifatparvari-ijodkori sifatida gavdalandi. Uning bu faoliyati, ayniqsa, Rossiyada ijobiy baholandi. Uning ta’limoti Rossiyada volterchilik oqimining kelib chiqishiga asos bo‘ldi. Volter faoliyatining ta’sirida rus ma’rifatparvarlari: P. P. Popovskiy, S. E. Dosnitskiy, D. S. Anichkov, I. Ya. Tretyakov, A. Ya. Polenov, Ya. P. Kozelskiy, N. I. Novikov, D. I. Fonvizinlar ijtimoiy-siyosiy maydonga chiqqanlar. Bu mutafakkirlar Rossiyadagi feodal krepostnoy tuzumga qarshi faoliyat ko‘rsatganlar.
1778 yil 30 may kuni davolab bo‘lmaydigan kasal Volter hayotini to‘xtatdi. Politsiya uning o‘limini oshkor qilmaslik choralarini ko‘radi. Pe’salarini teatrlarda qo‘ydirmaydi. Baribir, Volterni xalq esdan chiqarmaydi. Cherkov va hokimiyat ruxsatisiz Parij yaqinidagi qabristonda dafn marosimi uyushtiriladi. Uning tirikligida 19 ta asarlar to‘plami nashr qilingan bo‘lsa, vafotidan so‘ng 70 tomlik to‘la asarlar to‘plami nashr etildi. 1791 yilda ta’sis majlisining qarori bilan uning jasadi solingan tobuti Parijning ulug‘ insonlar qabri Panteonda joylashtiriladi. U qo‘yilgan joyda insoniyatning aqlini rivojlantirishga qo‘shgan ijodiy xizmatlari e’tirof etilib, mavqei haqida fikrlar yozilib qoldirilgan.
Volter materializmning deizm shaklini qabul qilgan faylasufdir. Ma’lumki, deizm so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, xudo degan ma’noni anglatadi. Ya’ni, bu so‘zning falsafiy ma’nosi borliqning qiyofasi va mavhum ilk sababchisi xudodir, lekin u tabiiy va ijtimoiy hayot taraqqiyotiga ta’sir etmaydi, deb hisoblaydigan diniy-falsafiy ta’limot sifatida shakllangan. Uning asoschisi ingliz faylasufi Cherberidir. Volter uning izdoshlaridan biri. Volter ko‘pgina diniy aqidalar, vahiy, xudoning irodasi tasavvurlarini, marosimlarni inkor etib, vijdon erkinligini targ‘ib qilgan ijodkor. U fan va falsafani cherkov zo‘ravonligidan, aqlni din tazyiqidan uzoqlashtirishga harakat qildi. Bu o‘rinda Volter, J. Lokk, I. Nyuton, G. V. Leybnitsning faylasuflik ijodlarini himoya qildi. Sub’yektiv idealizmga qarshi chiqib, uning barcha tomonlarini tanqid qildi. Agnostitsizmni qo‘llab-quvvatlamadi. Metafizik qarashlarning falsafadagi zararini anglab bu uslubni ham tanqid qildi. Metafizikani tanqid qilishda u Jon Lokk (1632-1704)ning sensualizmidan foydalandi. Uning “Tug‘ma g‘oyalar” nazariyasini yuqori baholadi. Chunki, Jon Lokk ham metafizik ta’limotning kamchiliklarini ko‘rsatib bergan edi. Lokkning ta’limotida harakat xudo faoliyati bilan bog‘lab tushuntirilsa ham, ijobiy fikrlar bayon qilingan edi. U tabiiy din tarafdori bo‘lib, cherkovni davlatdan ajratish zarurligini, din erkinligini qo‘llardi.
Demak, Volter inson faoliyatidagi aql va farosat jarayonlariga diqqatni tortdi. Inson sezgilari orqali tasavvurga ega bo‘lishi va ruh esa har vaqt tabiatning asosini aks ettira olmaydi, deb tushuntirdi. Inson uni faqat psixik jihatdan qabul qiladi. Ruhning boshlanishi yoki oxiri bor deb bo‘lmaydi. Taraqqiyotning biror bosqichi, hatto embrional rivojlanishga, taraqqiyotga aloqasi yo‘q. Hamma mavjudot o‘z-o‘zicha paydo bo‘ladi, harakat qiladi. Bu o‘rinda Volter atomistik ta’limot tarafdori bo‘lib chiqdi. Uning fikricha, Nyuton va Boyl ijodlari qadimgi Demokritning atomistik ijodini tasdiqlaydi. Atom bo‘linmas substansiyadir. O‘z vaqtida bu g‘oyani Epikur, Lukretseylar ham targ‘ib qilgan edilar, ya’ni olamning elementlari moddiy bo‘lib, abadiy bo‘linmas, degan xulosani chiqargan edilar. Shu bilan birga Volter Berkli va G. V.Leybnits (1646-1716)ning borliq haqidagi ta’limotlarini rad qildi. Bunda u tabiatshunoslikning yutuqlariga suyandi. Ulardan foydalanib o‘zining materialistik qarashlarini o‘rtaga qo‘ydi. Materiyani bordan yo‘q, yo‘qdan bor bo‘lmasligini ifodaladi.
Tafakkur qilish bilishning manbaidir. Bilim esa olamni o‘zgartirishga olib keladi. Bilish aqliy jihatlarga bog‘liq. Aql, ayniqsa, ilmiy falsafiy bilimlarning kelib chiqishi va rivojlanishida benihoya muhim rol o‘ynaydi. Faqat aqlning yordamida inson o‘ziga zarur bo‘lgan haqiqatga erishishi mumkin. Haqiqat esa bu aql nuqtai nazaridan aniq, ravshan va shubhasiz bo‘lgan nazariy xulosalardir.
Ta’sirlanuvchanlik, o‘z-o‘zini saqlash va nasl qoldirishda muhim rol o‘ynaydi. Nerv tizimiga va miyaga ega bo‘lgan jonli, ko‘p hujayrali organizmlar tadrijoti jarayonida in’ikosning ruhiy shakli vujudga keladi. U organizmning tevarak-atrofdagi muhit bilan signal (xabar) tariqasidagi o‘zaro ta’sir etishini ta’minlaydi. Mazkur sohalar Volterning materiya haqidagi ta’limotidan xulosalar sifatida keltirildiki, bu okeandan bir tomchidir, xolos.
Volter ijodiyotining markaziy o‘rinlaridan birida insonning turmush tarzi turadi. Bunda ham insonni diniy soxtaliklardan uzoqlashtirish lozim, degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Diniy johillikdan qutulishning birdan-biri yo‘li, uning fikricha, tabiat qonunlarini bilishdir. Insonning erkin yashashi uchun uni barcha tazyiqlardan qutultirish lozim. Buning uchun har bir inson o‘zini-o‘zi “sevishi” kerak. O‘zi uchun harakat qilishi lozim. Boshqa fransuz materialistlari singari Volter ham inson ijtimoiy muhitning mahsulidir, degan fikrda edi.
Agar ijtimoiy muhit inson talabiga javob bermasa, bunday ijtimoiy muhitdan voz kechish lozim. Chunki, insonning o‘zi shu muhitga moslashib qoladi, o‘zgarish ham bo‘lmaydi. Bu jaholatdir. Sababi, jamiyat olg‘a qarab rivojlanmaydi. Inson va jamiyat o‘zaro dialektik munosabatdadir. Bu munosabat mavjud bo‘lmasa rivojlanish ham bo‘lmaydi. Jamiyat inson talabiga javob bermasa, u jamiyatda axloqsiz kishilar, buzuq niyatlilar, johillar ko‘payadi. Shu sababli bunday yaramas jamiyatni, albatta, yangi, takomillashgan jamiyat bilan almashtirish zarur. Bu vazifa faqat ma’rifatning rivoji orqali amalga oshadi.
Volter o‘z qarashlarini bir tizimga solar ekan, u hamisha tarixni jiddiy tahlil qilar edi. O‘tmishni o‘rgangan holda xulosalar chiqarardi. Ayniqsa, jamiyat taraqqiyotini baholashda turli davrlarni o‘z davri bilan solishtirgan holda yondashar edi. Xalqlar axloqi va ruhi bilan tanishardi. Shu ma’noda u XVIII asrning yirik tarixchisi sifatida ham e’tirof etildi. Istoriografiya (tarix haqida yozuv) ma’rifatparvarlari maktabini ham yaratadiki, bu maktab, nafaqat Fransiyada, balki chet ellarda ham hurmat qozondi. «Ensiklopediya» va «Buyuk Pyotr davridagi Rossiya tarixi» kabi asarlarida ilmiy manbalarga asoslanib, tarixiy xulosalar chiqaradiki, bu xulosalar hozirgi davrimizda ham o‘z mavqeini yo‘qotgan emas.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Volterning ijtimoiy-siyosiy qarashlari feodal krepostnoylik tuzumiga qarshi qaratilgan bo‘lib, ko‘proq Fransiya hayotini aks ettirgan edi. U o‘z g‘oyalarida Fransiya ijtimoiy-siyosiy hamda davlat tuzumini islohotlar bilan o‘zgartirish masalasini qo‘ydi. Qonunlar ishlab chiqarishni talab qildi. Barcha fuqarolar tengligini ta’minlash yo‘lida tinmay xizmat qildi. So‘z erkinligi, soliqlarning barchaga barobar bo‘lishini istadi. Lekin, bu sohalarda yutuqlarga erishishning amri maholligini ham bilardi. Shunday bo‘lsa-da, u mamlakatni boshqarish konstitutsiyaviy monarxiya tomonidan amalga oshirilishini orzu qildi. Uning fikricha, konstitutsion boshqarish eng adolatli oqilona boshqarish bo‘lishi mumkin edi.
Volter o‘z ijodini faqat, Yevropa tarixini o‘rganish bilan bog‘lab qo‘ymadi. Keyinchalik dunyo mamlakatlari tarixini ham o‘rganishga kirishdi. Jumladan, Hindiston tarixi to‘g‘risida ham asar yozdi. «Tarix falsafasi»da tarixni o‘rganish metodologiyasini ishlab chiqdi. A. S. Pushkin iborasi bilan aytganda, Volter tarixni o‘rganishning «yangi yo‘lini topib, uning yoritgichini aniqlab berdi». Tarix fanini ilmiy manba darajasiga ko‘tardi. Tarixni afsonaviy siymolardan tozalashga, badiiy tasvirlashlariga chek qo‘yishga intildi. O‘tmishdagi voqealarni tanqidiy o‘rganishni tavsiya etdi va kelajak uchun turtki berdi. Shu sababli ham, rus mutafakkiri Plexanov fikricha, Volterning «Tarix falsafasi» tarixni ilmiy talqin qilish namunasidir. Shu narsa muhimki, tarixini yoritishda ko‘proq xalq faoliyatini o‘rganish lozim. U tarixchilardan xalqlarning ma’naviy, axloqiy, falsafiy, huquqiy, siyosiy, ilmiy bilish, san’at va adabiyot sohalarini kengroq yoritishni talab qildi. Moddiy hayot ravnaqi haqida yozishlarini zarur, deb topdi. Volter fikricha, tarixni yozishda milliy boyliklar, savdo-sotiq, moliya ishlari hisobga olinmog‘i darkor. U butun dunyo tarixini yozishda qadimiy mamlakatlar faoliyatiga e’tiborni qaratdi. Jumladan, Yevropa faylasuflari o‘rtasida birinchi bo‘lib, Hindiston, Xitoy, arab xalqlari, aborigenlar faoliyatini to‘la yoritishga harakat qildi. U tarixni xalq yaratadi, deb xulosa qiladi. Jamiyatni harakatga keltirishda inson fikrlari muhimdir. Tarix falsafasini yaratish bilan birga Volter, ijtimoiy falsafani asoslashda birinchilardan bo‘lib maydonga chiqdi.