Valeologiya asoslari

valeo 
— sihat-salom atlik, sog'lom
b o ‘lm oq va yuno n cha 
logos 
— t a ’lim ot, fan so ‘zlaridan kelib chiqqan 
ham da tibbiyot faniga XX asrning 80-yillarida professor 1.1. Braxm an 
(1982) to m o n id an kiritilgan. H ozirgi vaqtda m azkur atam a fanda 
fundam ental va zaruriy b o iib , birinchi navbatda, o ‘sib kelayotgan 
avlodni o ‘qitish, tarbiyalash, profilaktika ishlari, davolash psixofizik 
reabilitatsiyasiga o ‘zini bag‘ishlam oqchi b o ‘lgan kishilar uchun zaruriy 
tarzda nam oyon b o ‘ldi.
Bu, a w a lo , pedagogik oliy t a ’lim m uassasalarining talabalariga 
tegishlidir, chunki pedagogning kelgusi m ehnat faoliyati bu — qanday 
qilib o ‘z o'quvchilarini to ‘glri o'qitish, o ‘rgatish, ko'nikma va malakalarga 
odatlantirish, t o ‘g ‘rirog‘i, ularni qanday qilib o ‘z sog‘lig‘ini saqlashga 
o'rgatish masalasidir.
Zam onaviy hayot tarzi pedagogik oliy t a ’lim muassasasi talabalari 
oldiga yuksak talab larn i q o ‘ym oqda. Pedagogning yuqori kasbiy 
tayyorgarligi m ustahkam sog‘lig‘i va davom li ijodkorlik-m utaxassis 
hayotiy yutug‘ining asosiy negizidir.
Faqat sog'lo m odam yaxshi kayfiyat, ko‘tarinkilik, psixologik 
bardoshlilik, yuqori aqliy va jism oniy ishchanlik qobiliyati bilan faol 
y ash ash (y u qori h a y o tiy q a ra s h )g a , kasbiy, m o d d iy va o ilav iy
qiyinchiliklarni muvaffaqiyat bilan yengib o ‘tishga qodir.
Valeologiya aniq hayotiy faoliyat sharoitlarida inson salom atligini 
ta ’m inlash, shakllantirish, saqlash va m ustahkam lash y o ila ri haqidagi 
fanlararo yo‘nalishdir.
V aleo log iya tib b iy o t, p six o lo g iy a, falsafan in g tu rli s o h a la ri 
natijalaridan foydalanuvchi integrativ fan sifatida aks etadi.
Valeologiya o ‘quv fani sifatid a inson salom atligi va so g 'lo m
10

---

tu rm u sh tarz i haqidagi bilim lar yig‘indisini o ‘zida ifodalaydi.
S h axsnin g in d ivid ual rivojlanishi ja ra y o n id a u n d a sa lo m a tlik
n ia d a n iy a tin i ta rb iy a la sh v a le o lo g iy a n in g m ark a ziy m u a m m o s i 
h isoblanib, shu n in g d ek , u n d a individual salom atlikka m u n o sab at 
m uam m osi h a m n azard a tutiladi.
Valeologiyaning predm etida individual salom atlik va inson sog‘lig‘i 
zaxiralari, b u n d a n tashqari, sog‘lom tu rm u sh tarz i aks etadi.
V aleologiyaning obyekti — am ald a so g 'lo m , lekin psixofiziologik, 
ijtim o iy -m a d a n iy va b o sh q a a sp ek tlarg a k o ‘ra k asallan ish xavfi 
qarshisida tu rg a n insondir. Bu ju d a m uhim holat, ch un ki ay nan 
s o g i o m
va kasallikka chalinish xavfi o ld ida tu rg an b e m o r, uning 
h o la ti p a to lo g iy a g a o 'tg u n ig a q a d a r so g ‘liq n i sa q la sh tiz im la ri 
diqqatidan c h e td a qoladi. V aleologiya esa, sog‘lom yoki kasallanish 
xavfi qarshisida tu rg an organizm bilan ish olib borib, insonni sog‘Iom 
turm u sh tarzig a o sh n o qilish orqali uning am aliy zahira k u ch larid an
foydalanadi.
V aleologiyaning m etodi salom atlik sifati va m iqdorini baholash 
ham da un i oshirish yo‘llarini tadqiq etish dan iborat. A gar salom atlik 
sifatini baholash tibbiyot fani am aliyotida q o'llanilgan b o ‘lsa, u holda 
individual salom atlikni m iqdoriy baholash sifatli tah liln i sam arali 
rivojlantiradi va t o ‘ldiradi. Shu tufayli m utaxassis va insonning o 'zi 
ham tu rm u sh tarz in i korreksiyalash bilan bogMiqlikda salom atligini 
aniqlashda d in am ik baholash im koniyatiga ega b o ia d i.
V a le o lo g iy a n in g m aq sa d i in so n h a y o tiy fa o liy a tin in g irsiy
m exanizm lari va zahiralaridan maksimal darajada h a m d a uning m uhit 
ichki va tashqi sharoitlariga m oslashuvchanlik im koniyatining yuqori 
d a ra jasin i t a ’m in la s h d ir. N a z a riy jih a td a n u sh b u m u n o s a b a td a
v a le o lo g iy a n in g m a q s a d i s if a tid a s a lo m a tlik n i s h a k lla n tir is h
qonuniyatlarini o'rganish va sog‘lom turm ush tarzini muvafifaqiyatli 
m odellashtirish y o ila rin i ishlab chiqish aks etadi. Am aliy jih a td a n esa 
valeologiyaning m aqsadi insonda salom atlikka oqilona m unosabatni 
shakllantirish, uni saqlash va mustaxkamlash yo‘llari va chora-tadbirlarini 
ishlab chiqishdan iboratdir.
V aleologiyaning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
— inson salom atligi h olati va zaxiralarini m iqdoriy bah o lash va 
uni tadqiq etish;
— sog'lo m tu rm u sh tarzi ustanovkalarini shakllantirish;
~ insonni so g 'lo m tu rm u sh tarziga o sh n o etish orqali salom atligi 
zahiralarini saqlash va m ustahkam lash.
1 1

---

Valeologiyaning asosiy tushunchalariga valeologik ta ’lim, valeologik 
o ‘qitish, valeologik tarbiya, valeologik bilim , valeologik m adaniyat 
kiradi.