Valeologiya asoslari

I BOB
VALEOLOGIYANING NAZARIY-M ETODOLOGIK ASOSLARI
Salom atlik — inson kam olotining m uh im tarkibiy qism laridan biri 
b o 'lib , inson shaxsining h ech kim daxl qila olm aydigan huquqi, 
sam arali ijtim oiy va iqtisodiy rivojlanishining asosiy shartidir.
H a r b ir inson m aktabda o ‘qib yurgan davridan boshlab b u tu n
um ri davom ida ushbu qoidani yodda saqlashga harakat qilishi zarur: 
«Inson salom atligi bu — hayo tnin g bosh qadriyati». U ni hech qanday 
pulga so tib o lib b o ‘lm ay d i, s h u n in g u c h u n y o sh lik d a n o q , b o la
hayotining birinchi kunidan u n i saqlash, asrash va m ustahkam lab 
borish zarur.
M ustaqillik e ’lon qilingan k u n d a n boshlab 0 ‘zbekiston R espub­
likasi Prezidenti I.A .K arim ovning rahbarligi ostida va tashabbusi bilan 
uzluksiz ravishda m a’naviy va jism o n iy sog‘lom avlodni dunyoga 
keltirish, tarbiyalash, h a rto m o n la m a barkam ol shaxsni shakllantirish 
g 'o y asi ja m iy a tim iz kelajagi s ifa tid a aks etu v ch i davlat siyosati 
darajasiga k o‘tarildi. M azku r g ‘oya sharofati bilan davlat m iqyosida 
bosqichm a-bosqich m aqsadga y o ‘naltirilgan tad b irlar o ‘tkazilm oqda.
Sog‘lom avlod g'oyasini am alg a oshirish uchun:
— m illiy genofondni saqlash, m illiy m en talitetn i kuchaytirish;
— jism o niy va m a’naviy jih a td a n so g ‘lom avlodni tarbiyalash;
— erkin va m ustaqil, kuchli va sofdil avlodnf o ‘stirish;
— iqtidorli va sog'lom fikrli, t o ‘g ‘ri m ulohaza yurituvchi erkin 
yoshlarni tarbiyalash lozim.
Y uqorida qayd etilgan vazifalarni am alga oshirishning asosiy sharti 
bu — m a m la k a tim iz d a jis m o n iy v a m a ’naviy so g ‘lom a v lo d n i 
tarb iy alash k o nsepsiyasini s h a k lla n tiris h d ir. M azk u r k on sep siy a 
respublikam iz Prezidenti to m o n id a n ishlab chiqilgan b o ‘lib, xalqaro 
ham jam iyat to m o n id an m illiy g e n o fo n d n i so g lo m lash tirish b o ‘yicha 
Islom K arim ov ilgari surgan m o d el sifa tid a baholandi va davlatim iz 
hayotida k atta aham iyatga ega h o d isa tarz id a nam oyon b o ‘Idi.
K onsepsiya o ‘zida uch vazifa, ikki shart va olti yo‘nalishni aks 
ettiradi.
K onsepsiyada belgilangan v azifalar:
~ asrlar davom ida eng m u h im va asosiy vazifa b o 'lg an sog'lo m
avlodni tarbiyalash;
— uzoq vaqtni talab e tu v c h i, k e n g , k o ‘p to m o n lam a m asala — 
sog'lom avlodni ulg‘aytirish;
5

---

— yosh avlodni tarbiyalash b o ‘yicha ko 'p ro q aniq chora-tadb irlam i 
belgilash.
Shunday qilib, asosiy m aqsad — belgilangan m uddat va q a t’iy 
faoliyat jarayonida sog‘lom avlodni tarbiyalashdir.
Konsepsiyada belgilangan ikki m uhim shart — h a r bir insonning, 
ota-onalarning fikrlashini o ‘zgartirish; odam lam ing turm ushi va jam iyat 
m oddiy poydevorini yaxshilash.
M a zk u r s h a rtla rn in g t o ‘la - to ‘kis b a ja rilish i sogMom av lod ni 
tarbiyalashning ijtim oiy-iqtisodiy poydevorini yaratadi.
K onsepsiyada ko'rsatib berilgan oltita asosiy y o ‘nalish:
b alo g'at yoshidagi yigit va qizlarda tibbiy-gigiyenik m adaniyatga 
oid bilim va m alakalarni shakllantirish;
— yoshlarni sog'lom oila qurishga tayyorlash;
— tibbiy-gigiyenik nuqtai n azardan qizlarni b o ‘lg‘usi onalikka 
tayyorlash;
— bir yoshga t o ‘Igunga qadar go ‘dak salom atligi haqida g‘am xo‘rlik 
ko‘rsatish;
— bir yoshdan etti yoshgacha bolalarni sog‘lom o'stirish;
— nogiron bolalarning tu g‘ilish sabablarini o ‘rganish va aniqlash, 
profilaktik ch o ra-tad b irlarn i ishlab chiqishdan iborat.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda Respublikamiz Prezidentining 
qato r farm onlari e ’lon qilindi: 1993-yil 2 3 -apreld a «Sog'lom avlod 
uchun» xalqaro xayriya jam g'arm asini tashkil etish haqida»gi F arm on 
qabul qilindi; 1999-yil dekabrida Prezid en tim iz 2000-yilni «Sog‘lom
avlod yili» deb e ’lon qildi va sog‘lom avlod u c h u n kurashishning 
«umumxalq harakati»ni aniqlab berdi; 2005-yil «Sihat-salom atlik yili», 
2006-yil «H om iylar va shifokorlar yili», 2007-yil «Ijtim oiy xim oya 
yili» deb e ’lon qilindi; jism oniy va m a’naviy sog‘lom avlodni m illiy 
istiqlol g ‘oyasi, tarixiy va milliy qadriyatlar asosida yetuk shaxs sifatida 
tarb iya-lash , jam iyatda sog‘lom turm u sh tarzin i shakllantirish, aholi 
salom atli-gini m ustahkam lash, aholini jism oniy m adaniyat va sport 
m ashg‘ulot-lariga keng jalb etish, oilada onalik va bolalikning ijtimoiy 
him oyasini t a ’m inlash, ona va bola salom atligini m ustahkam lash, 
re p ro d u k tiv sa lo m a tlik n i yaxshilash, tib b iy va sa n ita r-g ig iy e n ik
m adaniyatni oshirish, aholi ongida shaxsiy gigiyenaga oid bilim larni 
e g a lla s h , k o ‘n ik m a va m a la k a la rn i h o sil q ilis h g a ish tiy o q n i 
sh a k lla n tirish , bu bilan b o g 'liq lik d a o ila , t a ’lim m uassasasi va 
jam oatch ilik ham korligini m ustahkam lash b o 'y ic h a davlat dasturlari 
ish la b c h iq ild i, q o n u n la r , 0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a s i V a z irla r 
M ahkam asining qarorlari qabul qilindi.
6

---

Valeologiya — in so n salom atligini saqlash, u n i fiziologik, biologik, 
psixologik va ijtim oiy -m adaniy rivojlantirishni t a ’m inlab beruvchi, 
butun organizm va organizm tizim larin in g gigiyenik, psixofiziologik 
zaxiralariga oid kom pleks fan yoki fan lararo y o ‘nalishdir.
Boshqa b iro r fan valeologiya singari inson fen o m en i haqidagi 
m a’lumotlami bunchalik har tom onlam a qam rab ololmagan va ololmaydi 
ham . Inson , uning biologiyasi, genetikasi, fiziologiyasi, psixologiyasi 
haqida, hayotiy faoliyatining bo sh qa to m o n la ri, xususan, organizm
holati, uning atro f-m u h it bilan o ‘zaro harakatini boshqarish, bashorat 
va tashxis etish b o 'y ic h a integrallashgan bilim larni yaratish u c h u n
m a’lum ot yuqori darajada yetarli boMmaganligi uning (valeologiyaning
— t a ’kid bizniki) vujudga kelishiga im koniyat yaratdi.
V aleologiya fan sifatida b a rc h a o ‘ziga xos belgilari: predm eti, 
obyekti, m aqsadi, vazifalari va m etod larig a ega. Shunga qaram ay, 
eng a w a lo , salom atlik valeologiyaning p red m eti sifatida aks etganligi 
bois uning m ustaqil fan (yoki ilm iy y o ‘nalish) sifatida boshqa fanlar 
bilan o ‘zaro m unosabatlarining um um iy asoslarini aniqlab olish zarur.
X ususan, biologiya (u m u m iy biologiya, genetika, sitologiya va 
b o s h q a la r ) f ilo g e n e z d a g i o r g a n i z m l a r n i n g h a y o tiy f a o liy a ti 
q o n u niyatlarini tad q iq e ta d i, inson tab ia tid a g i evolutsio n nuqtai 
n azarn i sh ak llan tirad i, b iologik o lam n in g b ir b u tu n m anzarasini 
yaratadi.
Ekologiya ta b ia td a n o q ilo n a fo y d ala n ish n in g ilm iy asoslarini 
ta ’m inlaydi, «jam iyat-inson-m uhit»ning o ‘zaro m unosabat xarakterini 
tadqiq etadi h am d a m azku r o ‘zaro m u n osab atlarn ing qulay m odelini 
ishlab chiqadi, salom atlikning a tro f-m u h it bilan bo g ‘liq to m on lari 
haqidagi bilim larni shakllantiradi.
Tibbiyot (anatom iya, fiziologiya, gigiyena, sanologiya va boshqalar) 
salom atlikn i t a ’m in lash n in g m ez o n lari (n o rm a tiv — b elgilangan 
m e 'y o ri)n i ishlab c h iq a d i, so g 'liq n i saq lash va m u sta h k a m lash , 
kasalliklarni davolash va oldini olish bo ‘yicha bilim lar va amaliy faoliyat 
tizimini ta ’minlaydi. Tibbiyotning strukturasi (tuzilishi) quyidagi tarkibiy 
qism lar hisoblanadi: kasalliklar haqidagi fan (patologiya), sog‘lom
turm ush tarzi haqidagi fan (gigiyena), sog‘ayib ketish m exanizm lari 
haqidagi fan (sanogenez) h a m d a ijtim oiy salom atlik haqidagi fan 
(sanologiya).
Jism oniy tarbiya va jism oniy m adaniyat salom atlikni xarakterlovchi 
muhim jihat sifatida insonning jism oniy tayyorgarligi va rivojini ta ’minlash 
va takom illashtirish qo n u n iy atlarin i aniqlaydi.
7

---

Psixologiya salo m atlikn i t a ’m inlashn in g psixologik asp ek tlari, 
insonning psixik rivoji, hayotiy faoliyatining turli sharoitlaridagi psixik 
h olati qonu niyatlarini o 'rganadi.
Pedagogika salom atlikni va sog‘lom tu rm u sh tarz in i y aratishda 
inson ishtirokining hayotiy b arqaro r m otivatsiyasini shakllantirishga 
y o ‘n altirilg an valeologik t a ’lim va tarbiyaning m aqsad-vazifalari, 
m azm uni va texnologiyasini ishlab chiqadi.
Sotsiologiya sog‘liqni saqlash, m ustahkam lashni t a ’m inlashning 
ijtim oiy asoslari va sog‘liqqa xavf soluvchi om illarni k o‘rsatib beradi.
Politologiya fuqarolarning salom atligini shakllantirish va t a ’m in 
etishda davlatning roli, strategiyasi va taktikasini aniqlab beradi.
Iqtisodiyot salom atlikni t a ’m inlashning iqtisodiy aspektlari, boshqa 
to m o n d a n , a h o lin in g fa ro v o n h a y o ti va d a v la t x a v fs iz lig in i 
t a ’m in lash da salom atlikning iqtisodiy qim m atini asoslab beradi.
Falsafa insonni tabiat vajamiyat bag‘rida rivojlanish holatlari, jismoniy 
va ruhiy xususiyatlarini o'rganib, har bir insonning salomatlik tafakkurini 
belgilaydi.
M adaniyatshunoslik insonda um um iy m adaniyatni tarkib toptirish 
y o ‘llarin i aniqlash bilan birga, m adaniy valeologik (salom atlikni 
saqlash) xususiyatlarni k o 'rsatib beradi.
Tarix dunyoda, m intaqada, etnosda salom atlikni t a ’m inlashning 
y o ‘llari, m etod va vositalarining izchilligiga oid tarixiy ildizlarini 
o 'rg an ish n i taqozo etadi.
Geografiya geografik hududning ijtimoiy-iqtisodiy o ‘ziga xosligi bilan 
sog‘lom turm ush tarzini ta ’minlashning o ‘zaro m unosabatini aniqlaydi.
V aleologiyaninng boshqa fan lar bilan aloqasi ikki to m o n la m a
xarakterga ega. O 'z a ro yaqin fanlardagi m a’lu m o tla rd an foydalanib, 
valeologiya insonni bir butun mavjudot sifatida anglashni aniqlashtirish 
va rivojlantirish borasida salm oqli natijalar berishi m um kin.
V aleologiya (lo tin ch ad an — «sog‘-salom at b o ‘lish haqidagi fan») 
bu — inson salom atligini shakllantirish, saqlash va m ustahkam lash 
m exanizm lari h am d a qonuniyatlari haqidagi b ilim larso hasidir.
V aleologiya o ‘z -o ‘zi (badan, qalb va zehn)ga m unosabat, od am lar 
bilan m uloqot, atrofni o ‘rab turgan b archa narsalar bilan aloqaga 
kirishishni o ‘rgatadi. Valeologiya (o ‘z -o ‘zini anglash, o ‘z -o ‘zini bilish, 
o ‘z - o ‘zin i so g ‘lo m la sh tirish , o ‘z - o ‘zini ta k o m illa sh tirish ) in so n
salom atligiga «o‘zi» nuqtai nazaridan yondashadi.
D em ak, inson salom atligi qonuniyatlarini, organizm ning o ‘ziga 
xos hususiyatlari va im koniyatlarini bilish, o ‘z sog‘lig‘ini saqlash,

---

t a ’m inlash va m ustahkam lash k o ‘nikm a va texnologiyalarini egallash 
asosiga quriladigan sog‘lom lashtirish jarayoni valeologiyaning predm eti 
sifatida aks etadi.
«Salomatlik» valeologiyaning m uh im kategoriyasi sanaladi. U shbu 
kategoriyani tushunish u ch u n uni quyidagi asoslarga ajratish m umkin:
— «Sog'lomlik» tushunchasi insoniy m adaniyat sohasi sifatida o ‘zida 
uch tuzilish(tan a, qalb, zehn) borligini ifodalaydi, dem ak, sog‘lom lik 
bu — jism o n iy (o ‘z tanasi, harak atlarin i bosh qara olish qobiliyati); 
fiziologik (organizm dagi fiziologikjarayonlarni boshqarish v au larn in g
zaxiradagi q u w a tin i uzaytirish layoqati); psixik (o ‘zining sezgilari, 
hissiyotlari, em otsiyalarini b oshqara olish); intellektual (o ‘z fikrlarini 
boshqara olish qobiliyati) m adaniyat yig'indisi;
— Inson salom atligi bu — unin g shaxsiy faoliyati natijasi;
— S o g ‘lo m lik d a ra ja s in i in so n tir ik lik q u v v a tin in g h a jm i, 
jam g 'arm asi aniqlab beradi; salom atlik y o ‘li bu — tiriklik kuchini 
saqlash, m ustahkam lash va yaxshilash y o ‘Iidir;
— S alom atlik bu — o rg an izm m o slashu v ch an lik im koniyatlari 
darajasi, uning tashqi t a ’sirlarga javob bera olish qobiliyati va yashash 
sharoitlarida yuzaga keladigan holatlarga m uvofiqligi, inson hayotiy 
k u c h in in g o ‘zg aru v c h a n s h a ro itla r (ek o lo g ik , ijtim o iy va b .)g a 
bardoshliligi hisoblanadi;
— H a r bir insonning salom atligi uning atrofidagi o d am larn ing
salom atligi bilan aloqadorlikda m avjud b o 'lad i;
— O m m aviy t a ’lim tizim i bola va b u tu n insoniyat salom atligiga 
p u tu r etkazish m exanizm larida aks etadi, chunki deyarli h a r bir inson 
hayoti u bilan bog‘liq: o ‘zi o ‘qiydi, bolalari o ‘qiydi, nevaralari o ‘qiydi.
Sog'lom lik belgilari quyidagilarda aks etadi:
— zararli om illarga m axsus va favqulodda chidam lilik;
— o'sish va rivojlanish ko'rsatkichlari;
— organizm ning funksional h olati va zah ira im koniyatlari;
— qandaydir kasallik yoki rivojlanishdagi nuqsonning mavjudlik darajasi;
— axloqiy-irodaviy va qadriyatli-m otivatsion k o 'rsa tm a lar darajasi.
In son salo m atligi q a to r o m illarga b o g ‘liq b o ‘lib, ag a r u larn i
sxem atik tarz d a tasvirlansa, m azku r sxem a o ‘zida u c h ta tu sh u n c h a n i 
hosil qiladi:
A) insonning biologik im koniyati;
B) ijtim oiy m uhit;
V) tabiiy-iqlim iy sharoit.
M ashhur olim , A kadem ik Y u.P.Lisitsinaning m a ’lum ot berishicha,
9

---

salom atlikning birinchi darajali m asalasida aholi salom atligiga b o g ‘liq 
b o ‘luvchi qariyb 50-55% so lish tirm a o g ‘irlikdagi b a rc h a o m illa r 
m ashg‘ul b o ‘ladigan sog'lom tu rm u sh tarzi aks etadi.
Inson salom atligiga t a ’sir ko ‘rsatuvchi ekologik om illar tax m in an
barch a t a ’sirlarning 20-25% ida b ah o lan ad i, 20% ni biologik o m illar 
tashkil etadi va 10% i sog‘liqni saqlashdagi kam chilik va nuqsonlarga 
borib taqaladi.
Inson salomatligiga ta ’sir ko‘rsatuvchi barcha om illardanxabardorlik 
salom atlik haqidagi fan — valeologiyaning asosini tashkil etadi.
Valeologiya — inson salom atligi haqidagi fan b o iib , sog‘lom likning 
ancha yom onlashuvi bilan b o giiq lik d a XX asrning so‘nggi o ‘n yilligida 
vujudga keldi.
Valeologiya atam asi lotinchadan