Va inregrasiy

12- mavzu: DIDAKTIK JARAYONINING MOHIYATI

REJA:

1. 
   Didaktik jarayonining mohiyati va vazifasi.
   
2. 
   Didaktik maqsadini aniqlash.(Ta’limiy rivojlanuvchi va tarbiyaviy).
   
3. 
   Bilimlarni egallashning asosiy bosqichlari.
   
4. 
   Ta’lim didaktik jarayonida ilmiy dunyoqarashni,axlokiy,estetik tarbiyani va e’tiqodni tarkib toptirish.
   

DIDAKTIK JARAYONINING MOHIYATI VA VAZIFASI.
Insonni tarbiyalashda,inson shaxsini kamol toptirish va shakllan­tirishda o`kitish va ilm berish katta rolь uynaydi.Ta’lim berish va o`qitish (didaktika) nazariyasi maktab o`quvchilarni bilim olishning va o`qituvchi faoliyatining konunlarini ochib beradi,o`qitish jarayonining mohiyati, printsiplari,mazmuni,metodlari hamda tashkil etilishini bel­gilaydi va izoxlaydi.
Ta’lim berish kishilik jamiyatida uning ilk rivojlanish bosqich­larida paydo buldi.Bolalar kattayoshdagilarga taklid qilib ,ular­ning ish-harakatini ,mehnat kurollarini yasash va ishlatish jarayonla­rini takrorlashar, ularning xulk-atvorlaridan andoza olishar, suzla­shuv terminlarini va ularning ma’nosini eslab kolishardi.Katta yoshdagi odamlarga taklid kilishib,usa borgan sari bolalar tabiat konunlarini bilib oladi,uz bilimlarini chukurlashtiradi va yanada oshiradi.
Bilimlar-odamlarning ijtimoiy-tarixiy amaliyot jarayonida tup­lagan umumlashgan tajribasidir.
Ta’lim jarayonida o`quvchilar insoniyat ijtimoiy-tarixiy tajri­basining muayyan jixatlari-ideologiyasini, siyosatini, fanni, axlok­ni, mehnatni, adabiyot vasan’atni,umumiy va jismoniy madaniyatni uz­lashtiradi. Xozirgi paytda ta’lim shaxsning har tomonlama uygun ri­vojlanishi uchun negiz yaratadi.
Ta’lim-dialektik tarzda tarakkiy etib boradigan ichki zid­diyatli jarayondir.Unda hamisha bir tomon va uning karama-karshisi bo`lgan(ikkinchi tomon)o`qish va o`qitish,eskilik va yangilik,yakka vau­mumiy narsalar mavjud.
Ta’lim jarayoni ikki tomonlama bo`lib,unda ikki shaxs-o`qituvchi va o`quvchi bo`ladi.Ular muayyan jarayongagina xos bo`lgan ma’lum muno­sabatda bo`ladilar.O`qituvchi bilan o`quvchi bir-biriga mutlako zid rollarni-o`qitish va o`qish rollarini bajaradilar.Ta’lim berish o`quvchilargabilimlar berish,ularda ko`nikmalar va malakalar hosil ki­lish,yangi xakikatlarni ocha olishga kodir bo`lganijodiy,mantikiy ta­fakkur tarbiyalashdir.
O`qish-o`quvchilarning uzlashtirish,uzida bilish kobiliyatlari,fik­rlash operatsiyalari va harakatlarini hosil kilish jarayonidir.
O`qish-faol bilish jarayoni bo`lib,unda o`quvchining akliy kuchi,xarakterining axlokiy va irodaviy xislatlari,shaxsiy va temperamen­ti xususiyatlari namoyon bo`ladi va shakllanadi.O`qish jarayonida o`quvchilar uzlari mustakil ravishda bilimlar egallashlarida ulardan foy­dalanish ko`nikmasini mujassamlashtirgan akliy hamda jismoniy mehnat madaniyatini ham egallaydilar.O`quvchi materialni urganishga ki­rishayotganida xali uning qanaqa material ekanligini bilmay­di. Urganganidan keyingina u materialni bilib oladi.Shunday qilib,o`qish bilmaslik va bilish ziddiyatlarining birligidir.Dars be­rish va o`qish-maktabdagi yagona o`quv-jarayonining ikkita jixati­dir.O`quvchilar to`g`risida uylamasdan,ularning aktivligiga,rivojla­nishiga,imkoniyatlariga,bilimi va malakasiga tayanmasdan o`qituvchi­lik faoliyatini amalga oshirib bulmaydi.
Maktabdagi ta’lim bolani ilmiy bilimlar,tushunchalar,qonuniyatlar olamiga olib kiradi. O`quvchi kiska vaqt mobaynida insoniyat tarixi­da asrlar davomida urganilishi mumkin bo`lgan narsani bilib ola­di.Masalan,tilning grammatik shakllari minglab yillar davomida tarkib topadi,o`quvchi esa ularni bir necha yillik o`qish jarayonida urganib oladi.Bunday tarzdagi o`quv faoliyati maktab o`quvchisining akliy rivojlanishini ancha tezlashtiradi.
Shu kunlarda tugilgan bola bundan bir necha asrlar oldin tu­gilgan boladan printsipial tarzda fark kilmaydi.Lekin xozirgi bo­la maktabni tamomlagan paytda zamonaviy ilmiy-texnikaviy tarak­kiyotga yakin bo`lib koladi hamda bundan bir necha asr oldinyashagan tengkurlaridan printsipial tarzda fark kiladigan bo`ladi.O`qitish il­miy bilishdan fark kiladi. O`qishning mohiyati o`quvchining bilim olishi­dan,o`quv fanlari mazmunini uzlashtirishdan iboratdir.
Ta’lim berish jarayonida o`qituvchi o`quvchilarga tushunarli bo`lgan umumiy ta’lim materialidan foydalanadi.Muayyan yoshga xos usul­larni va ta’limda eng yaxshi samaralarga erishish imkonini beradigan maktab didaktikasi metodlarini qo`llshanadi.
O`qitish-ta’lim berish,kamolga yetkazish va tarbiyalash kabi uchta funktsiyani uz ichiga oladi:
1-si bilimlarni egallash,o`quv ko`nikmalarini va malakasini shakllantirish jarayonidan iborat.
2-si o`quvchilarning akliy jixatdan rivojlantirilishini uz ichi­ga oladi.Bir xil turdagi bilimlar yigndisi akliy rivojlanishning turlicha darajasiga olib chiqishi mumkin.Bu o`quvchi akliy kuchi va ko­biliyatlarini shakllantirishning dialektik jixatdan murakkab va zid­diyatli jarayon ekanligi sababli ruy beradi.O`qish o`quvchilar rivojla­nishi umumiy darajasini doimiy ravishda oshira borishi shart-rivojlan­tirish funktsiyasining mohiyati ana shundadir.
3-si tarbiyalash funktsiyasi shundan iboratki,o`quv faoliyatio`quvchini tarbiyalaydi,unda vatanparvarlik,axlokiy fazilatlar,nuktai nazar, e’tiqod, ideal, estetik tuyg`u,intizomlilik,mehnatsevarlik shakllanadi.
Vazifa shundan iboratki,bolalarda zarur fazilatlarni hosil kilish maqsadida ushbu funktsiyalarni boshkarishga,bolalarning ongi­ga, xissiyotiga, irodasiga sobitkadamlik bilan sistemali tarzda ta’sir o`tkazishga urganish kerak.
O`qitishning ta’lim berish,rivojlantirish va tarbiyalash funktsiya­lari amalga oshirilishi natijasida maktab o`quvchisi shaxsini shakllan­tirish jarayoniga kompleks yondashuviga erishiladi.
Maktab o`quvchilariga ta’lim berish jarayonida albatta,tarbiya ham beriladi. Ta’lim va tarbiya doimo birgalikda,hamjixatlikda olib boriladi. Respublikamizning yosh avlodini kelajakka yetuk inson qilib shakllantirish eng asosiy vazifadir.Ma’naviy barkamol inson qilib yaratish,har bir pedagogning burchi deb xisoblanadi.Yukorida ta’lim jarayonining vazifalari sanab utildi,lekin shunga yana bir kushimcha kilmokchi man.
Mustakillikka erishib mamlakatimizda juda kup uzgarishlar bul­di.Milliy an’analarimiza,urf - odatlarimiz,buyuk bobolarimizni an­glab yetishiga imkon yaratildi.Yosh avlodga utmishni tanitmasdan tu­rib,ulardan biz yangi narsalarni talab kiola olmaymiz.Prezidenti­miz aytganlaridek "Utmishn bilmay turib kelajakni kurib bulmay­di".Xozirda milliy maktablar tashkil kilish,dars tizimini ta’lim jarayoni mohiyatini milliylashtirishga katta e’tibor qaratilayotgan ekan,o`qituvchi o`quvchilarga buyuk utmishimizni,buyuk bobokalonlarimiz­ni,buyuk an’analarimizni oyok osti bulishiga yo`l kuymaslikni,ularni saqlab va yanada rivojlantirshni o`rgatish lozim.Umuminsoniy kadryat­larga sodiklikni urgatib borish kerak.Va albatta,vatanparvarlik tuyg`usini har bir o`quvchida shakllantirish zarur.
DIDAKTIK MAQSADINI ANIQLASh,(TA’LIMIY,
RIVOJLANUVChI VA TARBIYaVIY).
O`qitish protsesining qonuniyatlaridan biri uning rivojlantiruv­chi va tarbiyalavchi xarakteridir. Shaxsning psixik rivojlanishi o`qitishga bog`liqligi allakachon aniqlangan bo`lib,u tadqiqotlarda yana­da tasdiklanmokda. Xozirgi zamon olimlariL.V.Zankov, A.A.Smirnov, V.V.Davidov,D.B.Elьkoning o`quvchilarning rivojlanish darajasining va o`qitish protsessida unga aktiv ta’sir kursatishni xisobga olish zarurligini kayd kiladilar.Yukori daraja­dagi kiyinlikda, uzlashtirishning tez su’ratlarida,o`quvchilarning yuk­sak aktivligida amalga oshiriladigan o`qitish ularning rivojlanishi­da progress bulishiga yordam beradi.Shuningdek o`qitish protsessida shaxsning yangi sifatlari ma’suliyatni xis etish, uyushkoklik, qiziquv­chanlik va boshkalar tarkib topadi.Bularning hammasi o`qitishning tarbiyalrovchi xarakteri haqida gapirishga imkon beradi.Tarbiya ishi o`qitishning mazmuni,forma va metodlari orqali,shuningdek shaxsning va u boshkaradigan kollektivning bevosita ta’siri tufayli amalga oshiriladi.O`qitish yuksak goyaviylik va chinakam ilmiylik xarakterda bo`lgan takdirdagina o`qitish mazmuni orqali tarbiyalovchi ta’sir kur­satishi mumkin.O`qituvchi tarbiyaning umumiy maqsadlariga amal qilib,har bir darsda aniq tarbiyaviy vazifalarni xal kilishi ke­rak.Har bir o`quv fanining mazmuni shugullanuvchilardan ilmiy dunyoqarash tarkib topishiga ta’sir kursatshi lozim.Bunda u dunyoqarashga oid muhim goyani uzlashtirib oladi.Inson uzini,uz gavdasini maxsus ravishda shaxsiy ongi va irodasi ob’yekti kilimb olsa,ularni takomillashtirishi mumkin.
O`qish protsessida o`quvchilar ongiga doimo izchillik bilan muayan maqsadlar kuyiladi,keyin esa barcha vositalar bilan ularga erishish ta’minlanadi.Bu irodaning,katiylikning rivojlanishiga ijobiy xul­k-atvor odatlari va xarakter xislatlarining tarkib topishiga im­kon beradi.Sistemali bilim olish ta’sirida o`quvchilarning bilish ko­biliyatlari: idrok, dikkat, xotira, tafakkur, nutk va hokazolar rivoj­lanadi. Jismoniy tarbiya protsessida bu kobiliyatlar o`ziga xos ravish­da rivojlanadi. Kupchilik jismoniy mashqlarni bajarish tezlik bilan dikkatni tuplash,harakat xotirasini safarbar etish,taktik tafakkur­ni qo`llash va xokazolarni talab kiladi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanish protsessida nutk maxsus terminalogiya bilan boyib boradi.
O`qitish metodlari va uning tashkil etilishiga katta tarbiyalov­chi ta’sir kursatadi.Mashg`ulotlarning aniq va uz vaqtida boshlanishi muayan ravishda kontrolь kilingan xolda asboblardan foydalanish koi­dalarga rioya kilish ham tarbiyalovchi elementlarga ega.
O`qituvchi shaxsining o`quvchilarga kursatadigan ta’sirida ortik­cha baxo berish mumkin emas.O`qituvchining uz ishini sevishi,bilmimla­ri,xakkoniyligi,yuksak axlok madaniyati,tarbiyalontsuvchilarga xurmat bilan kushib olib boradigan talabchanligi,gamxurligi,pedagogik odo­bi,barcha o`qitish metodlariga aloxida ta’sirchanlik baxsh etadi.Dar­sning mazmuni kanchalik chukur va qiziqarli bulmasin,agar o`qituvchi­ga fanga nisbatan shaxsan qiziqish,bilish zarurligiga ishonch bulma­sa,uning o`quvchilar fikri,tuyg`ulari va irodasiga ta’siri ham cheklangan bo`ladi.
O`quvchilar kollektivining kollektivdagi ayrim a’zolarga kur­satadigan ta’siri kattadir.Yaxshi kollektiv doimo yukori darajadagi ishchanligi,uyushkokligi,intizomi bilan ajrnalib turadi.Bu shaxsga tarbiyaviy ta’sir kursatishda kerakli vaziyatni vujudga keltira­di. Mustahkam birlashgan kollektivda shon-sharaf hissi o`zaro talab­chanlik yukori darajada rivojlangan bo`ladi,kollektivning bu xislat­lari o`quv ishining sifati va natijalariga doimo ijobiy ta’sir eta­di.
Ta’lim maqsadini aniqlashda albatta uning mazmunini chukur an­glab yetish zarur.Maktabdagi barcha predmetlar ta’lim yunalishiga ega.Buning ma’nasi shuki,o`quvchilarning bilimlarini uzlashtirishida­gina emas,balki har bir predmet o`quvchilar rivojlanishining umumiy darajasini oshirishda qanday ahamiyatga ega ekanligini angalab yetish­lariga ham intilish kerak.Ba’zan o`quvchilarda ,ayniksa V-VII sinf o`quvchilariga, ularning kelgusi hayotida masalan,chizmachilik yoki ashu­la darslari kerak emasdek tuyiladi.Shu sababli o`qituvchi har kancha harakat kilishga karamay,ular bu predmetlar bilan istar-istamas qiziqmasdan shugullanadilar. Bunday sharoitda ana shu predmetning ahamiyati pasayadi.Barcha predmetlarning chukur va mufassal urganish fikr doirasini kengaytiradi,dunyoning rivojlanish imkonini bera­di.E’tiqodni oliy janab axlokiy fazilatlarini,vatanparvarlik tuyg`usini,mehnat kilish ishtiyokini shakllantiradi.Umumiy rivojlanish ana shundan iboratdir.
BILIMLARNI EGALLAShNI ASOSIY BOSQIChLARI.
O`quvchilarning o`quv yordamida bilish faoliyatiga raxbarlik ki­lishnga urganish uchun o`quvchining bilimlarni egalashning asosiy bosqichlarini yaxshi bilishi kerak.
Birinchi bosqich-bu idrok etishda.Psixologiyadan ma’lumki,idro­ketish- bu mak5sadga yunaltiriolgan tarzdagi bilish jarayoni demak­dir.U saylanma zxarakterga ega bo`ladi.Shuning uchun ham o`quvchilar­ga avvalo mavzu haqida xabar berish,ya’ni ular nimani urganajakli­gini aytish kerak.Vazaifa kuyish va uni tushuntirish shart.Agar o`quvchilar o`quv topshirig`ini anglab yetmasalar,o`quv materiali bilan ta­nishtirishga unitmaslik kerak.Idrok hamisha bolalardagimavjud tajri­baga tayanadigan muayan maqsadni kuzlovchi jarayon bulishi shart. So`ngra o`quvchilar o`qituvchi raxbarligida tayyorgarlik ishlarini bajari­shadi.O`quv mateirali bilan dakslabki tarzda tanishtirish boshlanadi.U real yoki tasviri tushurilgan narsalar,xodisalar,vaziyatlarni kuza­tishdan,sodda tajribalar o`tkazishdan iborat bo`ladi.
O`qituvchining vazifasi bilish vazifalarini kuyish yo`li bilan o`quvchilarni aktiv faoliyatiga tayyorlashgina emas,balki bilish vaziya­ti butun dars davomida xukumronlik kilishi ya’ni ta’lim jarayonida xal etiladigan savollarning paydo bulishi uchun o`quvchilarning idro­kiga doimo raxbarlik qilib turish hamdir.
Birinchi bosqich-kachonki o`quvchilar kaysi xodisalar,voqea­lar,narsaplarni urganishni kerakligi va o`quv topshirig`ini kanchalik anglshab olganligi haqida yetarlicha tasavvurga ega bo`lgan payitda tugallanadi.
Ikkinchi bosqich-bu o`quv materialimni idrok etish bosqichi xi­soblanadi.U bilimlarning nazariy tomonlarini aloxida ajratib kur­satishda va taxlil kilishdan iboratdir.Asosiy fikrni topish,tushuncha­larni ajratib kursatish,ularning belgilarini asoslab berish,izox­lovchi materialning xarakterini tushinib olish,misollar va tushunti­ruvchi faktlar yigindisini urganish kerak.
Uchinchi broskich - bu yod olish yoki mustahkamlashdir.Vazifa olin­gan bilimlarni uzok vaqt davomida saqlab kolishdan iboratdir.Bu borada bilish faoliyati asosan mashqlar,mustakil ravishda ijodiy ish kilish tarzida yuz beradi.Nazariy material tushunchalari,koidalar,is­botlar,har xil mashqlar takrorlanadi.Tushunchalarni belgilari mustahkamroq urnashib koladi,koidalar,teoremalar,konunlar yaxshirok es­lab kolinadi.
Uchinchi bosqich yakunida o`quvchilar nazariy materialni biladi­gan va uni mashqlarni bajarishda masalalarni yechishda,teoremalarni isbotlashda va x.k. qo`llay oladigan bulishlari kerak.
Turtinchi bosqich - bilimlar,malaka va ko`nikmalarni amaliy faoliyati ayniksa maktab qoshidagi uchastkada,o`quv ustaxonalaroda laboratoriyalarda ishlash chogida,shuningdek traktorlarda,kombaynlar­da,stanoklarda va boshka mashinalarda ishlashga o`rganish jarayonida qo`llanishdan iboratdir.
Bolalarning etiborini uy-ro`zg`or mehnatning ba’zi bir sodda tarlariga jalb etish muhimdirki,ularning bunday mehnatda ishtirok etishi o`qish jarayonida olgan bilim va ko`nikmalarini mustahkamlaydi.
O`qitishning o`quvchilar amaliy faolyaiti bilan bog`liqligi,axlo­kiy fazilatlarni shakllantirishga, qiziqish va moiyoikni hosil kilish­ga, o`qishga ijobiy tarzda asoslashga yordam beradi.
Idrok jarayoni o`quvchi ongida tevarak atrovdagi voqelikning sezgi organlari orqali shunchaki aks etishi emas.Anglash elementla­ri, qanaqadir yangilikni,sabab oqibat boglanishlarini aniqlash idrok­ni negizini tashkil etadi.Binobarin,idrokda xis etib bilish tafak­kurning umumlashtiruvchi abstraktlashgan faolyaiti bilan uzviy bog­langan bo`ladi.
Bilishning Boshlang`ich bosqichi bo`lgan idrokka etiborsizlik bi­lan qarash yaramaydi.Uni yaxshilab yo`lga solish va malaga oshirish,un­ga faqat idrok mabaigina emas,balki fikr muloxaza manbai deb qarash ham lozim.
Tevarak atrofdagi voqeylik narsa va xodisalarni ongda tulik har tomonlama aks ettirish uchun maktab o`quvchilarning sexgi organ­lari orqali olgan idroklari hamda tasavvurlarini uzi kifoya kil­maydi.Yana fikrlashni urganish ham zarur.O`quvchilarning fikrlash kobi­liyatini darsda amaliy mashg`ulotlar o`tkazish yo`li bilan ustirish lo­zim. Maktab o`quvchilari tafakkur jarayonida analiz, sintez kil­shni,bir buyumni boshkasi biolan taqqoslashni bir biriga karama - karshi kuishni bilimlarni uzlari uchun tushunarli sohalaridagi sabab oqibat boglanishini aniqlashni bilib oladilar.
Analiz - narsa va xodisalarni tarkibiy kismga elementlariga ajratish.O`quv jarayonida o`quvchilar harakat bilan va fikran analiz kilishlari mumkin.
Sintez - analizga karama-karshi bo`lgan fikrlash jarayoni­dir. Sintez jarayonida o`quvchilar urganilgan narsalar vaxodisalarning ayrimkismlri, elementlarni bir butun qilib birlashtiradi­lar.Birinchi sinfda o`qitishni urganayotganda o`quvchilar tovushlar va harflardan buginlar,buginlardan ayrimt svuzlar,suzlardan esa ju4mlalar tuzishni bilib oladilar.Sintez ham,analiz ham maktab yoshidagi kichiq o`quvchilarning o`quv ishida katta urin tutadi.O`quvchi­larning fikrlash faoliyati taqqoslashlarida ham nomoyon bo`ladi.
Taqqoslash - narsalar va xodisalardagi tafovut hamda uxshash­likni tenglik va notenglik topa olishda ifodalanadigan fikrlash operatsiyasi K.D.Ushinskiy o`quv materiallarini tushunib olish jarayoni­da taqqoslashning muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab,bunday deb yozadi:"...taqqoslashlar har qanday tushunish va har qanday fik­rlashlarning negitzidir. Dunyodagi hamma narsangi faqat taqqoslash vo­sitasidagina bilib olamiz..."