V. Sug’orish tarmoqlari va tizimi

R
v
v
урт
чег




---

bu yerda, 
урт
v
-gidravlik radius R = 1 bo’lganda yuvilishga yo’l qo’yilgan o’rtacha tezlik, QM va Q 
P.52.74 bo’yicha quyidagicha qabul qilinadi: 
Engil qumoq tuproqlar uchun 
с
м
v
урт
/
90
,
0
70
,
0


O’rta qumoq tuproqlar uchun 
с
м
v
урт
/
0
,
1
75
,
0


Og’ir qumoq tuproqlar uchun 
с
м
v
урт
/
2
,
1
85
,
0


Gil tuproqlar uchun 
с
м
v
урт
/
25
,
1
90
,
0


чег
хак
v
v

bo’lishi shart, aks holda kanal nishabligi chegaraviy yo’l qo’yilga nishablik bo’yicha 
loyihalanadi: 
0
2
2
R
с
v
i
чег
чег


Kanallarning suv sarfi va tezligi xarakteristikalari grafigi 
Kanalning gidravlik hisobini nomogramma orqali hisoblash usuli quyida keltirib o’tilgan. 

---

5.8.Bosimli yopiq sug’orish tarmoqlarining gidravlik hisobi 
1.Egiluvchan sug’orish quvurining gidravlik hisobi. 
Egiluvchan sug’orish quvurining diametri quyidagi bog’liqlik orqali aniqlanadi:
м
v
Q
D
эк
,
13
,
1


bu yerda, Q - egiluvchan sug’orish quvurining suv sarfi, m3/s; 
v - quvur boshidagi suv tezligi, egiluvchan quvurlar uchun 
с
м
v
/
5
,
1

. 
Agar suvning loyqaligi 1,5 g/l dan katta bo’lsa 
с
м
v
/
0
,
2

deb qabul qilish mumkin.
2.Egiluvchan sug’orish quvurlaridagi teshiklarning diametri: 

---

м
h
q
d
э
,
48
,
3




bu yerda, qe - xar bir egatga beriladigan suv sarfi, m3/s; 
μ - suv sarfi koeffitsiyenti, polietilen quvurlar uchun μ = 0,6; 
h - teshikdagi pezometrik bosim, h = 2,8 · Dek, m. 
Tuproq o’zanli kanallar 
Kanallarni qurish va ekspluatatsiya qilish qulay bo’lishi uchun ular asosan trapetsiya shaklida bo’ladi. 
Er yuzasiga nisbatan joylashishiga qarab kanallar yarim qazilma-yarim ko’tarma, ko’tarma, sayoz va 
chuqur qazilma va qiyaliklardagi ko’ndalang qirqimga ega bo’ladilar. 
YArim qazilma-yarim ko’tarma qirqimlar kanallarning ishchi qismida ulardagi suv satxini sug’oriladigan 
yerlarning satxidan baland bo’lishini ta’minlash maqsadida qo’llaniladi. 
Novlar trapetsiya, to’g’ri to’rtburchak, yarim aylana va asosan parabola shaklidagi ko’ndalang kesim 
yuzasiga ega bo’lib, parabola shakli quyidagi bog’liqlik asosida aniqlanadi: 
y,
P
2
x
2



bu yerda x va y- nov yuzasining koordinatalari; R-parabola ko’rsatkichi.
Parabola shaklidagi kanallar amaliyotda quyidagi xolatlarda qo’llaniladi: 
Qiyin topografik va geologik sharoitlarda;
Kanal trassasi to’liq to’kma holatda o’tganda;
Tog’li va ko’p suv singdiradigan va cho’kadigan tuproqlarda; 
YOnbag’ir va siljuvchi tuproqlarda. 
Novlarning turlari: 

---

a-trapetsiya qirqimli beton; b- to’g’ri burchakli temir-beton (qiyalikdagi); v- parabola qirqimli temir-
beton, yer yuziga o’rnatilgan; g- parabola qirqimli temir-beton, ustunga o’rnatilgan; d-yarim aylana 
qirqimli, taxta asosga o’rnatilgan; ye-to’g’ri burchakli temir-beton, yog’och ramaga o’rnatilgan.
Novlarning markalari va ularning asosiy o’lchamlari. 
Nov markasi 
Asosiy o’lchamlari 
L 
H 
H1 
H2 
H3 
b 
bk 
br 
brk 
ᵟ 
S 
LR 4 
5980 
400 
450 
465 
540 
800 
908 
940 
1058 
50 
400 
LRG 4 
LR 6 
600 
650 
665 
755 
980 
1084 
1114 1228 
50 
LRG 6 

---

LR 8 
800 
860 
875 
965 
1132 1240 
1270 396 
60 
LRG 8 
LR 10 
1000 1075 1090 1210 1674 1804 
1834 1994 
75 
700 
LRG 10 
Novlar loyihalashda quyida ko’rsatkichlar hisobga olinishi talab qilinadi: 
Suv sarfi - 0,05-5,0 m3/s; 
Nishablik qiymati - 0,0005–0,003; 
Suv tezligi 6 m/s gacha. 
Nov kanallari tuproqqa qazilgan xandaqqa beton asos ustiga bevosita yoki turli balandliklardagi temir-
beton ustunlar yoki qoziq oyoqlarga o’rnatiladi. Ularning turi novlarning yer yuzasiga nisbatan past -
baland joylashishi hamda gruntning holatiga qarab tanlanadi. 
Novning o’zi 5980 sm uzunlikda bir uchi kengaytirilgan shaklda 40, 60, 80, 100, 120 sm ichki chuqurlikda 
tayyorlanadi va oyoqlarga tayangan yoki yerga o’rnatilgan holda quriladi. 
Novlarda qo’shimcha bosim - energiya hosil bo’lishi hamda FIK qiymatining 0,95 - 0,96 gacha yetishi 
ularning juda tez va keng qo’llanishining asosiy sabablaridan biridir. 
5.9..Sug’orish kanallaridagi gidrotexnik inshootlar va ularning vazifalari. 
Sug’orish kanallaridagi gidrotexnik inshootlarning vazifasiga qarab ularni quyidagi guruhlarga farqlash 
mumkin: suv chiqaruvchi, suv sarfini boshqaruvchi; suv to’suvchi, suv sathini boshqaruvchi; tutash 
inshootlar: suv o’tkazuvchi, to’siq va g’ovlardan suvni o’tkazib beruvchi; loyqani ushlab qoluvchi 
(tindirgichlar); suv o’lchovchi. 
Suv chiqaruvchi inshootlar sxemasi: a-ochiq; b-ochiq, sharsharali; v-ochiq, tezoqar; g-quvurli; d-quvurli, 
sharsharali 

---

Tutash inshootlar sxemasi: a-silliq; b-g’adir-budirligi oshirilgan; v-bir pog’onali; g-ko’p pog’onali; d-
konsolli; ye-panjarali; j-qiya quvurli; z-shaxtali 
Dyuker va akveduklar sxemasi: 
a, b, v-suv o’zani, balka va yo’llardan o’tadigan dyuker;
g-kanal tarmog’ini kesuvchi, parabola kesimli qoziq oyoqli akveduk;

---

d-kanal tarmog’ini kesuvchi, to’g’ri to’rtburchak kesimli akved. 
Sug’orish tarmoqlaridagi inshootlar bir xil tipdagi yoki yakka o’ziga xoslarga ajratiladi. Bir xildagi 
inshootlar namunaviy loyihalar, ikkinchisi esa yakka tartibda bajariladigan loyihalar asosida quriladi. 
U yoki bu turdagi gidrotexnik inshootlar yaxlit, yig’ma va qurama, ochiq va yopiq, boshqariladigan va 
boshqarilmaydigan gidrotexnik inshootlarga farqlanadi. 
Suv chiqaruvchi inshootlar har bir suv tarqatuvchi sug’orish tarmog’ining bosh qismida o’rnatilgan bo’lib, 
ular yuqori sug’orish tarmog’idan quyi tarmoqqa beriladigan suvni boshqarish uchun xizmat qiladi va 
ishchi zatvorlar bilan jihozlangan bo’ladi.
Suv to’suvchi inshootlar kanallarda kerakli suv sathini ushlab turish uchun xizmat qilib, zatvorlar bilan 
jihozlangan suv chiqaruvchi inshootlar ko’rinishida bo’ladi.
Nov tarmoqlaridagi inshootlar suvni boshqarish va nazorat qilish bo’yicha quyidagilarga bo’linadi: 
Novdagi inshootlar sug’orish kanalidan novlarga suv oluvchi, novlarda suv bo’luvchi, tashlama, 
tutashtiruvchi, kesishuvchi, novlardan suv chiqaruvchilarga farqlanadi.
Bosh suv oluvchi inshoot novda suvni boshqarib berish vazifasini o’tab, nov tarmog’ining boshida 
joylashtiriladi va to’sqich bilan jixozlangan bo’ladi. 
Suv bo’lgich - nov tarmoqlarini katta tartibdagilaridan kichigiga suv bo’lishda ishlatilib, to’sqichlar bilan 
jixozlangan aylana yoki to’rtburchak shaklidagi quduqlar shaklida bo’ladi.
Tashlamalar novlarning qirg’oqidan suv toshmasligini ta’minlash va ulardan suv tashlash vazifasini 
bajaradi.
Novlarning yo’llar bilan kesishish joylarida dyukerlar o’rnatiladi. 
Novlardagi suvning tezligi ortganda (nishablik kritik qiymatdan katta bo’lganda) tutash inshootlar 
o’rnatiladi. 
Sug’orish suvini muvaqqat tarmoqlarga yoki yumshoq quvurlarga berish uchun suv chiqaruvchi ko’chma 
yoki qo’zg’almas inshootlar o’rnatiladi. 
Novdan quvurga suv chiqaruvchi inshoot 
1-nov; 2-po’lat uchlik; 3-zadvijka (muruvvat); 4-
sug’orish quvuri 
Novdan ko’chma sifonli suv chiqargich 
1-nov; 2-chiqish va 3- kirish uchligi; 4-tayanch; 5-
xavo muruvvati 

---

Quvurli sug’orish tizimdagi inshootlar 
Quvur tizimining normal ishlashini ta’minlash uchun maxsus inshootlar (fason qismlar, suv chiqaruvchi 
gidrantlar, suv sarfi va bosimni boshqaruvchi qurilmalar, vantuzlar, tashlamalar) bilan jihozlanadi. Bu 
inshootlar odatda maxsus quduqlarda joylashtiriladi.