V. Sug’orish tarmoqlari va tizimi

nt
Q
Q
, 

---

bu yerda, 

i
Q
-sug’orish tarmog’idan keyingi tartibli tarmoqlarga bir vaqtning o’zida olinadigan brutto 
suv sarflar yig’indisi, m3/s; 
l
Q
-hisobiy qismdagi suv isrofi, m3/s.
5.2.1-rasmda keltirilgan kanalning chiziqli sxemasi uchun hisobiy qismlar bo’yicha hisobiy suv sarflari 
quyidagicha aniqlanadi:
5.5.1-rasm. Sug’orish tarmog’ining hisobiy qismlar bo’yicha chiziqli sxemasi 
I-hisobiy qism uchun: 
I
l
ntI
brI
Q
Q
Q


,
2
brII
ntI
Q
Q
Q


; 
II -hisobiy qism uchun: 
II
l
ntII
brII
Q
Q
Q


,
3
brIII
ntII
Q
Q
Q


; 
III -hisobiy qism uchun: 
III
l
ntIII
brIII
Q
Q
Q


,
5
4
ntIII
Q
Q
Q


. 
Sug’orish tarmog’ining hisobiy suv sarfi qiymatlari qishloq xo’jaligi ekinlarining sug’orish rejimi va suv 
manbasining sug’orishlik qobiliyatidan aniqlanadi.
Har bir hisobiy qismni hisoblashda ularning hisobiy suv sarflarini farqlash qabul qilingan (9.2.2-rasm). 
5.5.2-rasm. Kanalning ko’ndalang kesimi 

---

Normal brutto hisobiy suv sarfi - asosiy hisobiy suv sarfi hisoblanib, u orqali kanal ko’ndalang kesim 
yuzasi o’lchamlari va hisobiy qismdagi suvning tezligi gidravlik hisob orqali aniqlanadi (
b
,
h
yoki 
d
, 
v
): 
,
Q
Q
Q
l
n
nt
n
br
n


m3/s
yoki
,
Q
Q
n
nt
n
br
n


m3/s; 
,
q
k
Q
max
br
nt
n





m3/s; 
,
q
q
q
q
n
n
2
2
1
1
max













l/s·ga, 
bu yerda 
i
q
-har bir gidromodul rayonning gidromodul ordinata qiymati, l/s·ga; 
i

-gidromodul 
rayonlarga mos keladigan maydonlar, ga.
Minimal brutto suv sarfi - tekshiruvchi suv sarfi hisoblanib, agar bu suv sarfi sug’orish tarmog’idan 
oqqanda undagi suv sath yer sathiga nisbatan past bo’lsa, unda hisobiy qismda suv sathini ko’tarish 
uchun suv to’sish inshootlarining o’rni belgilanadi: 
,
Q
Q
Q
l
min
nt
min
br
min


m3/s yoki
,
Q
Q
min
nt
min
br
min


m3/s; 
,
q
Q
min
nt
nt
min



m3/s; 
,
q
4
,
0
q
max
min


l/s·ga.
Tezlashtirilgan suv sarfi normal brutto suv sarfidan katta bo’lib, bu bo’yicha kanal dambasining belgisi 
aniqlanadi: 
,
Q
k
Q
br
n
for
for


m3/s, 
bu yerda: 
for
k
-tezlashtirish koeffitsiyenti, (
20
,
1
05
,
1
k
for


). 
Bu suv sarfi: a) qurg’oqchilik davrlari yoki yillarida; b) avariya holatlarida; v) kelajakda sug’orish 
maydonlarini kengaytirish holatlarida namoyon bo’ladi. 
5.6.Sug’orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligi. 
Har bir hisobiy qismning boshidagi suv sarfi - brutto suv sarfi, oxiridagisi - netto suv sarfi hisoblanib, 
ularning nisbati hisobiy qismning FIK deb yuritiladi: 
br
nt
c
Q
Q



---

Agar sug’orish tizimini bosh kanal, xo’jaliklararo tarmoq, xo’jalik tarmog’i, xo’jalik ichki tarmoq, shox ariq 
va muvaqqat ariqlardan tarkib topishini hisobga oladigan bo’lsak, ularning har birining FIK: 
;
Q
Q

;
Q
Q

;
Q
Q

;
Q
Q
ХИТ
br
ХИТ
nt
ХИТ
ХТ
br
ХТ
nt
ХТ
ХАТ
br
ХАТ
nt
ХАТ
БК
br
БК
nt
БК








МА
br
МА
nt
МА
ША
br
ША
nt
ША
Q
Q

;
Q
Q




formulalardan aniqlanadi. 
Sug’orish tizimining FIK quyidagicha bo’ladi: 
МА
ША
ХИТ
ХТ
ХАТ
БК













. 
Suv isrofgarchiligini oqibati nialarga olib kelishi mumkin? 
Sug’orish tarmog’idagi suv isrofi avvalo suv manbasining sug’orishlik qobiliyatini kamaytiradi, cug’orish 
tarmog’ini ko’ndalang kesim o’lchamlarini katta bo’lishiga olib keladi, sug’orish maydonlarining 
gidrogeologik shartlarini yomon tomonga o’zgartirishga maydonlarini botqoqlanishi va sho’rlanishiga 
sabab bo’ladi. 
Suv isrofgarchiligini aniqlash usullari
O’xshatish (qiyoslash) usuli - tabiiy sharoitda ishlab turgan kanalning mavjud suv isrofgarchilik qiymatini 
aniq bilgan holda ushbu kanalga o’xshash (geometrik o’lchamlari, tuprog’ining suv-fizik xossalari, suv 
sarfi miqdori, ish rejimi va h.k.) kanallarni loyihalashtirishda foydalanish. 
Impirik bog’lanishlar yordamida suv isrofgarchilik qiymatini aniqlashda suv isrofgarchiligining nisbiy 
qiymatini aniqlash formulasidan foydalanishdir:
,
Q
А
m
nt


%/km, 
bu yerda A-tuproqning suv-fizik xossalariga bog’liq bo’lgan koeffitsiyent;
m
-daraja ko’rsatkich koeffitsiyenti (6.7.1.-jadval).