V. Sug’orish tarmoqlari va tizimi

у
R
i







n
1
C
,
R
C
v
v,
Q

larning tahlili quyidagicha: 
n
=0,5…1 - tozalanguncha, 
n
=0,02…0,03 – tozalangach, demak suv tezligi ortadi, 
Q
ko’payadi, 

kamayadi, 
l
Q
kamayadi (5-
10%). 
Davriy ishlaydigan kanallarning yorilgan o’zan yuzasini yumshatish. Sug’orish tarmoqlaridan to’g’ri 
foydalanish, ya’ni ularning damlanishiga yo’l qo’ymaslik, keragidan ortiq suv olmaslik. 
Suv tugunlaridagi inshootlardan suvning sizilishini bartaraf etish, ularni ta’mirlash suv isrofini 5-10% ga 
kamaytiradi. 
Sug’orish suvini mayda bo’laklarga bo’lmay sug’orishni amalga oshirish bu to’g’risida to’xtalib o’tamiz. 
Suv sathi ustida (ayniqsa, suv omborlarida) monomolekulyar plyonka hosil qilish, ya’ni suv bilan 
aralashmaydigan va bug’lanmaydigan yog’li spirt (ortadekanol, geksadekanol va h.k.) ni 1 m2 suv sathi 
yuzasiga 0,05 g miqdorda yoyish. Bu holda, suv yuzasidan bo’ladigan bug’lanish (kuniga) 77% gacha 
kamayishi qayd etilgan.
Hayotda u yoki bu suv isrofgarchiligiga qarshi kurashish tadbirlarini qo’llash quyidagilarga bog’liqdir:

---

Qo’llaniladigan materiallarning mustahkamligi va chidamligigi; 
Mahalliy tabiiy shart-sharoitlarda tadbirni qo’llash imkoniyatining mavjudligi; 
Qo’llaniladigan tadbirlarni amalga oshirish ishining mexanizatsiyalashganligi; 
Ekologik va iqtisodiy hisob-kitoblar.
5.7.Sug’orish tarmoqlarining ko’ndalang va bo’ylama kesim ko’rinishlari 
Sug’orish tarmoqlarining ko’ndalang kesim shakli kanallarning o’lchami, o’zan tuprog’ining tarkibi va 
kesimni shakllantirishdagi ishlab chiqarish uslubidan kelib chiqqan holda qabul qilinadi. 
Sug’orish kanallarning ko’ndalang kesim ko’rinishi asosan trapetsiya (a) shaklida bo’ladi, chunki bu 
shaklda kanalning yon qirg’oqlari barqaror bo’lishi bir qatorda, ishlab chiqarish uchun ham qulay 
hisoblanadi.
Trapentsiya shaklidagi kanallar asosan o’rta va kam suv o’tkazuvchi kanallarda qo’lllash iqtisodiy 
tomondan maqbul hisoblanadi. Katta kanallar asosan poligonal (b) kesim ko’rinishida bo’lishi maqsadga 
muvofiq bo’ladi. Poligonal shakl, trapetsiya shakliga nisbatan barqaror va gidravlik tomondan eng 
maqbul yuza hisoblanadi. 
Parabola shakl (k) barcha shakllarga nisbatan eng maqbul shakl hisoblanadi, ammo uni qurish o’ta 
murakkab bo’lganligi uchun ular maxsus zavodlarda tayyorlanishi talab qilinadi. 
Ko’ndalang kesimning shakli (v, ye) kanaldan qisqa vaqt davomida katta miqdordagi suv sarfini o’tkazib, 
qolgan davrda kichik yoki kerakli miqdordagi suv sarfida ishlashi uchun loyihalash maqsadga muvofiq 
hisoblanadi. 
Kanallarning to’rtburchak shakli (g) juda kam holatlarda (yonbag’irlarda, ko’p suv shimiladigan 
tuproqlarda, oquvchan tuproqlarda), asosan, boshqa shakllarni yaratish imkoni bo’lmaganda quriladi. 
Uchburchak shakl (d), asosan, muvaqqat sug’orish tarmoqlari uchun maqbul (sug’orish egati, o’q ariq, 
ba’zan muvaqqat ariq), ulardan qishloq xo’jaligi texnikalarining o’ta olishlari ko’zda tutiladi va ularning 
ichki yon devori yotiq qilib loyihalanadi. 
Aylana (j) va yarim aylana shakllar (z) cheklangan shakl hisoblanib, ular quvur va yarim quvur ko’rinishida 
faqat zavodlarda ishlab chiqiladi. 
Ko’ndalang kesimning tarkibiy shakli (v, ye) kanaldan qisqa vaqt davomida katta miqdordagi suv sarfini 
o’tkazib, qolgan davrda kichik miqdordagi suv sarfida ishlashi uchun hosil qilinadi. 
Kanallarning to’rtburchak shakli (g) juda kam holatlarda (yonbag’irlarda, ko’p suv shimiladigan 
tuproqlarda, oquvchan tuproqlarda), asosan, boshqa shakllarni yaratish imkoni bo’lmaganda hosil 
qilinadi. 
Uchburchak shakl (d), asosan, muvaqqat sug’orish tarmoqlari uchun hosil qilinib (sug’orish egati, o’q 
ariq, ba’zan muvaqqat ariq), ulardan qishloq xo’jaligi texnikalarining o’ta olishlari ko’zda tutiladi va 
ularning ichki yon devori yotiq qilib loyihalanadi. 
Aylana (j) va yarim aylana shakllar (z) cheklangan shakl hisoblanib, ular quvur va yarim quvur ko’rinishida 
faqat zavodlarda ishlab chiqiladi. 

---

5.7.1-rasm. Kanallarining ko’ndalang kesimi ko’rinishlari 
Aylana shakl (j) oxirgi vaqtlarda sug’orish texnikasining turiga bog’liq holda va sug’orish suvidan samarali 
foydalanish nuqtai nazaridan juda keng tarqalgan.
Suv sug’orish dalasiga o’zi oqib kirishi uchun sug’orish tarmoqlaridagi suv sathi sug’orish dalasining yer 
sathiga nisbatan baland bo’lishi va shu bilan birga yuqori tartibdagi sug’orish tizimlaridagi suv sathlari 
quyi tizimlardagi sug’orish tarmoqlarining suv sathlaridan kamida 5 - 10 sm baland qilib loyihalanishi 
shart. Sug’orish tarmoqlaridan minimal suv sarflari o’tkazilganda bu farq kamida 10 sm ni tashkil etishi 
talab qilinadi. 
Sug’orish tarmog’idagi suv sathining yer sathiga nisbatan baland bo’lishi shart bo’lmagan joylarda 
kanalning ko’ndalang kesimi qazma yoki chuqur qazma ko’rinishda loyihalash mumkin. 
Sug’orish kanallarini qurish va ekspluatatsiya qilish uchun qulay bo’lgani trapetsiya shaklidagi 
hisoblanadi. 
Er yuzasiga nisbatan joylashishiga qarab sug’orish kanallari yarim qazilma-yarim ko’tarma, ko’tarma, 
sayoz va chuqur qazilma va qiyaliklardagi ko’ndalang qirqimga ega. 
Yarim qazilma-yarim ko’tarma qirqimlar sug’orish kanallarining ishchi qismida ulardagi suv satxini 
sug’oriladigan yerlarning sathidan baland bo’lishini ta’minlash maqsadida qo’llaniladi. Aks xolda 
sug’orish suvning o’zi oqishi ta’minlanmaydi (6.9.2.. a -rasm). 
a 
b 

---

V 
1 - berma; K - bermaning eni; Z - zaxira; 2 - kavaler; f - kanalning chuqurligi; b - kanal tubining eni; N 
- bermaning balandligi. 
m - kanalning xo’l qiyaligi (otkosi); 2 - suv yig’uvchi kanava; 
m1- kanalning quruq qiyaligi; k - dambaning eni;
1 - berma; b – kanal tubining eni.

---

G 
a-yarim qazma-yarim to’kma; b-to’liq to’kma; v- yon bag’ir; g-chuqur qazma kanallar 
5.7.2-rasm. Kanalning ko’ndalang kesim ko’rinishlari 
Ko’tarma qirqimlar (to’liq to’kma ko’rinishdagi) kanalni tabiiy pastliklardan o’tishida, rezerv 
(zaxira)lardan olinadigan tuproqlar hisobiga quriladi (6.9..2.b-rasm). Ushbu konstruktsiya kanal trassasi 
nishabsiz yoki past relefli yerlardan o’tganda suv sathini sug’orish maydon yer sathidan baland ushlab 
turish uchun qabul qilinadi. Bunda kanalning tashqi dambasini yer bilan tutash nuqtasidan tashqi rezerv
qirg’og’igacha bo’lgan masofa rezerv chuqurligi 0,5 m gacha bo’lganda 1,5 m dan, 0,5 m dan ko’p 
bo’lganda – 3 m dan kam bo’lmasligi kerak. Rezervda to’plangan sizot suvlari maxsus tashlama tarmoqqa 
tashlanadi. 
Sayoz qazilma qirqimlar kanallarning salt qismini qurishda, ulardagi suv satxi sug’oriladigan yerlarning 
satxidan baland bo’lishi talab qilinmaydigan xollarda qo’llaniladi.
Qiyaliklardagi (yonbag’irdagi) kanallarning pastki dambalarini “tishlar” bilan mustaxkamlash va yuqori 
qismida qiyaliklardan tushayotgan suv oqimlarini ushlab qolish uchun yig’uvchi “kanava”lar quriladi 
(11.1.2 v-rasm). Kanal trassasi yonbag’irdan o’tganda yonbag’ir qiyaligi 200 gacha bo’lganda, 
sug’orish kanalining ko’ndalang kesimidagi tezlashtirilgan suv sahi kanal yon devorining yer belgisi bilan 
kesishgan joyidan loyihalanadi. Kanal dambasining mustahkamligini oshirish maqsadida dambaning yer 
sathi bilan tutash joylari zinasimon qilib loyihalaщ maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Kanalning xizmat qilish maydoni, suv o’tkazuvchanlik qobiliyati va kanallarni loyixalash me’yoriy 
xujjatlariga asosan bermalar qurish eni aniqlanadi. 
Yonbag’irning yuqori tomonida eni kamida 1 m li berma hosil qilinadi. 
Yonbag’ir qiyaligi 200 dan ko’p bo’lganda kanalning ko’ndalang kesimi to’liq qazma ko’rinishda 
o’tishi va yonbag’irning yuqori tomonidagi hosil qilingan bermaning eni 3 m dan kam bo’lmasligi kerak. 
Qazma ko’rinishdagi kanallar. Bu shakldagi kanallar sug’orish tarmog’idagi suv sathining yer sathiga
nisbatan baland bo’lishi shart bo’lmagan, kanal nishabi mahalliy yer nishabidan kichik bo’lgan hollarda 
hosil qilinadi. 
Chuqur qazilma qirqimlar bosh kanallarning boshlanish qismlarida qo’llanilib, qiyaligi)ning har 4-6 
metrida eni 2-3 metrlik bermalar quriladi. 

---

Kanal chuqur qazma ko’rinishida loyihalanganda (6.9..2 g.-rasm), kanal qirg’oqlarini tasodifiy 
deformatsiyadan himoyalash va mexanizmlar yordamida kanallarga ishlov berish nuqtai nazaridan 
ularning chetida bermalar hosil qilinadi.
Bermaning eni 1 m dan kam bo’lmasligi kerak. 
Sug’orish kanalida suv isrofini kamaytirish bo’yicha Boboxo’roson kanalni ta’mirlash ko’rsatkichlari 
quyida keltirilgan.
Kanalning xizmat qilish maydoni -141 ga; 
Kanalning umumiy uzunligi -2 km; 
Joylashgan joyi - Boboxo’roson qishlog’i;
Suv o’tkazish qobiliyati – 500 l/s. 
Ta’mirlash natijasida 25-30 %gacha suv tejashga erishildi. Kanalni ta’mirlashdan oldingi va keyingi xolati 
hamda bo’ylama va ko’ndalang qirqimlari quyida keltirilgan (5.8.1 – 5.8.3-rasmlar). 
Oldingi holati Keyingi ko’rinishi 

---

5.7.3-rasm. Kanalni ta’mirlashdan oldingi va keyingi ko’rinishi. 

---

5.7.4-rasm. Kanalning bo’ylama va ko’ndalang qirqimi. 
Sug’orish tarmoqlarining ko’ndalang kesimiga qo’yiladigan talablar. 

---

Sug’orish tarmoqlaridagi kanallarning ko’ndalang kesimi qaysi ko’rinishda bo’lishidan qat’iy 
nazar, quyidagi shartlarga javob bajarishi shart: 
1.Ko’ndalang kesim yuzasining yuvilmaslik shartini bajarilishi, ya’ni: 
𝑉
хак
< 𝑉
чег
𝑉
хак
= 𝑉
таб
∙ 𝑅
1
3
, m/s;
bu yerda, 
𝑉
таб
- gidravlik radius R=1 m. bo’lgandagi yo’l qo’yilgan o’rtacha tezlik, tuproqning mexanik 
tarkibi va foydalanish holatiga qarab
𝑉
таб
= 0,4 − 1,2 м/с
bo’lishi mumkin. 
Agar 
𝑉
хак
> 𝑉
чег
bo’lsa, u xolda kanal yuvilishiga yo’l qo’yilgan nishablik bo’yicha loyihalash talab 
qilinadi, aks xolda qanal yuvilishi mumkin, 
𝑖
лой
=
𝑉
хак
2
С
2
∙𝑅
, 
yoki qoplamali qilib loyihalanishi kerak. 
2.Kanal osti o’zaniga loyqa cho’kmasligi shart: 
𝑉
лчкт 
< 𝑉
хак
< 𝑉
чег
, m/s;
𝑉
лчкт
= А ∙ (𝑄
нет
0,2
)
, m/s; 
bu yerda,
𝑉
лчкт 
- loyqa cho’kmaydigan kritik tezlik, m/s; A =0,33-0,35 - koeffitsiyent. 
Bu tezlik qiymati, avvalo, suvdagi loyqa tarkibiga uning gidravlik yirikligiga bog’liqdir. 
3. Suv o’tkazuvchanlik sharti. Agar kanalning ko’ndalang kesim o’lchamlari 
𝛽 = 2 ∙ (√1 + 𝑚
2
−
𝑚)
ga javob bersa, bunday yuza kam o’lchami bilan ko’p suv sarfini o’tkaza oladi deb baholanadi. 
4. Suv siziluvchanlik sharti. 
Agar ko’ndalang kesim 
𝛽 = 2 ∙ (𝜑 ∙ √1 + 𝑚
2
− 𝑚)
talabga 
javob bersa, bunday yuza nisbatan kam suv sizilishlik xususiyatiga ega bo’ladi. 
5. Kanal o’zanining barqarorlik sharti. Bunda,
𝛽 = 𝑏 ℎ
⁄
(kanal o’zanining nisbiy eni) qiymati xo’jalik
ichki tarmoqlari uchun
𝛽 = 1 − 2
, xo’jaliklararo tarmoqlar uchun 
𝛽 = 2 − 6
, katta kanallar 
uchun 
𝛽 = 8 − 12
bo’lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Magistral kanalning salt qismi barqarorlik sharti 
𝛽 = 3 ∙ 𝑄
нет
0,25
− 𝑚
formula yordamida aniqlanadi. 
Sug’orish tarmoqlarining gidravlik hisobi. 
Sug’orish tarmoqlarining gidravlik hisobi ularning har bir hisobiy qismi uchun bajariladi. Gidravlik 
hisob natijasida sug’orish tarmog’ining ko’ndalang kesim o’lchamlari, hisobiy qismdagi hisobiy tezlik 
qiymati aniqlanib, bu qiymatlar ko’ndalang kesim yuza uchun qo’yilgan talablarga javob berish - 
bermasligi aniqlanadi. 
Sug’orish tarmoqlarining hisobiy qismlari bo’yicha gidravlik hisob qilinganda, ulardagi suvning harakati 
bir tekis deb qaraladi. 
Magistral va taqsimlovchi kanallar bitta g’adir-budirlik koeffitsiyenti bilan: 
-normal suv sarfi bo’yicha – kanalning gidravlik elementlarini aniqlash uchun; 
-tezlashtirilgan (forsirovannыy) suv sarfi bo’yicha - kanalning dambasi va bermasini undagi suv satxidan 
balandligini va kanalning yuvilmasligini aniqlash uchun; 

---

-minimal suv sarfi bo’yicha - kanalni undan suv oluvchi tarmoqlarni boshqara olishi, suv to’suvchi 
inshootlarning o’rnini belgilash va kanalni loyqa bosmasligini aniqlash uchun hisob qilinadi. Agar suv 
manbasidagi maksimal loyqa kelishi muddati kanalni normal suv sarfi bilan ishlash muddatiga to’g’ri 
kelsa, loyqa cho’kmaslik normal suv sarfi bilan hisoblanadi. 
Kanallarni loyihalashda: trapetsiya shaklidagi qirqimli kanallarning razmerlari normal suv sarfi bo’yicha 
tekis xarakat formulalariga asosan hisoblanadi.
Har qanday sug’orish tarmog’ining gidravlik hisobini bajarish uchun quyidagi ma’lumotlar kerak bo’ladi: 
hisobiy qismning hisobiy suv sarflari qiymati (normal, minimal va tezlashtirilgan); 
hisobiy qismning hisobiy nishabligi qiymati; 
o’zan materiali va shakli bo’yicha uning g’adir-budirlik koeffitsiyenti (n) va yon devorining qiyalik 
koeffitsiyenti (m). 
Kanallar yon devorining qiyalik (m) koeffitsiyenti qiymatlari 
Kanal o’zanining grunti 
Qiyalik koeffitsiyenti 
suv ostida 
suv ustida 
toshli 
0-0,5 
0-0,25 
tosh-shag’al 
0,5 
0,5 
shag’al-qum 
1,0 
1,0 
gil 
0,5-1,0 
0,5-1,0 
qumoq 
1,0-1,5 
1,0-1,5 
Kanallar uchun g’adir-budirlik (n) koeffitsiyenti 
Grunt va o’zan xarakteri 
G’adir-budirlik koeffitsiyenti 
Zich grunt (loy,qumoq) to’g’ri va toza o’zan 
0.020 – 0.025 
SHuning o’zi, ammo: 
o’zan egri-bugri 
0.025 – 0.0275 

---

o’zan toza emas, o’simliklar o’sgan 
0.0275 – 0.030 
Qumli-shag’al 
0.025 – 0.0275 
SHag’al 
0.0275 – 0.030 
Juda tekis, beton qoplama 
0.010 – 0.013 
Gidravlik hisob usullari 
Gidravlik hisob usullari: 
grafoanalitik usul; 
nomogrammalar orqali; 
injener Poyarkov lineykasi yordamida. 
Aniqlangan qiymatlar ko’ndalang kesim yuzaga qo’yiladigan loyqa cho’kmaslik, yuvilmaslik, kam yuza 
bilan ko’p suv o’tkazuvchanlik, kam suv isrofgarchiligiga erishish va barqarorlik shartlarini bajarmagan 
taqdirda gidravlik hisob qaytadan bajariladi. 
Grafoanalitik usul 
Kanal tubining eni (b), kanal qurish mexanizmiga va suv sarfiga bog’liq xolda qabul qilinadi: 
Muvaqqat ariq uchun
b = 0,3; 0,4; 0,5 m. 
SHoh ariq uchun
b = 0,5; 0,8; 1,0, 1,25; 1,50 m. 
XIT uchun
b = 0,5; 0,8; 1,0, 1,25; 1,50; 2,0 m. 
XT va XIT uchun
b = 1,0; 1,25; 1,50, 2,0; 2,5; 3,0; 4,0; 5,0; 6,0; 7,0; 8,0; 9,0; 10m. 
Kanaldagi suvning yuvilishga yo’l qo’yilgan chegaraviy tezligi: 
3
/
1
0
95
,
0