V. Sug’orish tarmoqlari va tizimi

l
Q
)ni 
minimal qiymatga javob beradigan qilib hosil qilish. Buning uchun ko’ndalang kesimda 


m
m
1
2
2
min






ga erishish kerak. 
Kanal o’zanini shibbalash. Bu uslubda suv isrofi 50-60% ga kamayadi. Uni amalga oshirish yo’llari 
turlichadir. Tuproq maqbul namlikka erishganda (og’ir sog’ tuproqlarda 22-25%, o’rta sog’ tuproqlarda 
21-23%, yengil sog’ tuproqlarda 15-18%, qumoq tuproqlarda 12-15%) ekskavator xartumiga osilgan 
og’irligi 3-5 t li yuk (temir-beton plita) 3-5 m balandlikka ko’tarilib bir joyga 3-9 marotabagacha 

---

tashlanadi. Zichlangan tuproq qalinligi 40-50 sm bo’lganda bu tadbir 3-5 yil xizmat qilishi mumkinligi 
Mirzacho’lda o’tkazilgan tajribalardan ma’lumdir. 
Kichik kanallarda g’altakli matin (kotok) lar ham qo’llaniladi.
Davriy ishlaydigan kanallarning o’zanini yumshatish. Bu usulda davriy ishlaydigan sug’orish 
tarmoqlarining o’zani ularga suv berishdan oldin va so’ngra 10-15 sm chuqurlikdagi kultivatorlar bilan 
yumshatilishiga asoslangandir. Bu usulda ushbu kanallarda suv isrofgarchiligi 40% gacha kamayishi 
kuzatilgan. 
Kolmatatsiya qilish (loyqa cho’ktirish). Bu usul kanal o’zanidagi tuproq g’ovakliklari (yirik zarrachalar 
orasidagi bo’shliqlar)ni suvdagi loyqa zarrachalari bilan to’ldirishga asoslangandir. Suvdagi loyqa 
zarralarining kanal o’zaniga cho’kishi natijasida o’zanning sizilish koeffitsiyenti qiymatining keskin 
kamayib ketishi (20-30 marotaba) sug’orish amaliyotidan ma’lum va hozirda ham u ayniqsa, Markaziy 
Osiyo loyqa suv manbalaridan (Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon) sug’orish tizimlariga suv olinganda 
namoyon bo’lib turadi. Bu holat, ayniqsa, qayta qurilgan Amu-Buxoro va Qoraqum kanallarida juda qo’l 
kelgan.
Kanal o’zanida loyqa cho’ktirishda, tadqiqot natijalariga ko’ra, bu jarayonni amalga oshirish uchun 
quyidagi ishlar amalga oshirilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi: kolmatatsiya qilinadigan yuza avvalo, 
tekislanib, so’ngra yuza 20-25 sm chuqurlikda yumshatiladi, kanalga loyqa suv to’ldiriladi, loyqa 
cho’kkach, suv chiqarilib kanal o’zani normal namlikka yetishgach, tuproq zichlashtiriladi (g’altakli 
matinni yurgizish, podani kanal o’zani bo’yicha haydash va h.k.). 
Sun’iy loyqa cho’ktirishdagi tadqiqotlarning ma’lumotlariga asosan, (A. N. Patrashev) quyidagilar tavsiya 
etiladi: 
,
2
,
0
15
,
0
D
d


bu yerda 
D
-kolmatatsiya qilinadigan tuproq zarrachasining diametri; 
d
-kolmatatsiya qiladigan 
(suvdagi loyqa) tuproq zarrachasining diametri. 
Qumoq tuproqli kolmatatsiya qilinadigan yuzaning 1 m2 ga 5-10 kg gil beriladi. Kolmatatsiya qilinadigan 
kanalning uzunligi 0,1-1 km orasida bo’ladi. Kolmatatsiya davrida kanaldagi suv tezligi 0,05-0,20 m/s, 
kanaldan foydalanish davrida esa undagi suv oqim tezligi 0,6-0,7 m/s dan oshmasligi tavsiya etiladi. 
Kimyoviy tadbirlar. Bentonit gil tuproqlarini qo’llash. Bu tuproqlar tarkibida «mont - morillonit» 
minerallar mavjud bo’lib, tuproq namlanganda ular juda kuchli darajada shishib, o’zidan suv 
o’tkazmaydigan xususiyat kasb etadi. Markaziy Osiyo (Xorazm, Angren, Buxoro, Dalvarzin va h.k.) da 
katta miqdorda bentonit zaxiralari mavjudligini, ularni qum va shag’alli kanal o’zanlarida qo’llash yaxshi 
natijalar berishi tajribalarda tasdiqlanganligini hisobga olsak, bu tadbirning qanchalik hayotiy ekanligini 
ko’rish mumkin. 
Jumladan, filtratsiya koeffitsiyenti 20,8 m/kun bo’lgan qumning 15-17 % bentonit va 85-83 % qum 
aralashmasidan hosil qilingan 10 sm li ekranning filtratsiya koeffitsiyenti 0,0017 m/kun bo’lganligi 
tajribada aniqlangan. 
Gruntni bitumlash qumoq tuproqni bitum emulsiyasi bilan aralashtirib yoki issiq bitum emulsiyasini 
to’g’ridan-to’g’ri berish orqali amalga oshiriladi. 

---

Birinchi holatda 50 °S gacha qizdirilgan bitum emulsiyasi 16-24 % hajmida qumoq tuproq bilan 
aralashtirilib, kanal o’zaniga yotqiziladi va zichlanadi. 
Ikkinchi uslubda esa 150 °S gacha qizdirilgan bitum emulsiyasi 1 m2 yuzaga 4-9 kg miqdorida sepilish 
orqali amalga oshiriladi. Emulsiya tarkibida bitum 40-50 % bo’lishi va bitum rusumi yuqori bo’lishi kerak. 
Bu tadbir 3-4 yilgacha o’z ta’sirini o’tkazib, suv isrofini 2-4 marotabagacha kamaytiradi.
Gruntlarni tuzlash natijasida gruntning suv o’tkazuvchanligi keskin kamayadi. Ular 2 xil ko’rinishda - 
ochiq yuzaga va himoyalangan yuzaga qizdirilgan osh tuzining yuqori kontsentratsiyali eritmasini (1 m2 
ochiq yuzaga 5 kg, himoyalangan yuzaga 3 kg tuz eritmasi) sepish orqali amalga oshiriladi. Bunday 
yuzalarda o’tlar o’smaydi va 5-8 yil xizmat qilib, unda suv isrofi 2 marotabaga kamayadi. Ammo 
karbonatli gruntlar uchun bu uslub qo’l kelmaydi. 
Gruntlarni silikatlash gruntga suyuq shishani bosim ostida berishga asoslangan. Bu holda natriy 
kremneftorid yoki kaltsiy xlorid eritmasi bilan silikat kislota ajralib tuproq kovakchalarida mahkam 
o’rnashib qoladi.
Bu tadbir sho’r tuproqlarda va yog’ingarchilikda yaxshi natija bermaydi, lekin sovuqqa chidamli va 
plastikdir. 
Qurilish tadbirlari. Beton yoki temir - beton qoplamalar. Kanal o’zanini bunday qoplamalar bilan qoplash 
asosan, suv juda tanqis, suv tezligini boshqarish zaruriyati bo’lgan tizim qismlari va inshootlarda, kanal 
o’zani ko’p suv o’tkazuvchan tuproqlarda qo’llanilib, ular suv isrofgarchiligini 90-95% gacha kamaytirish 
imkonini beradi va uzoq yillar (25-30 yil) xizmat qiladi. 
Beton qoplamalarning qalinligi mexanik tarkibi o’rta tuproqlarda 7-15 sm, mexanik tarkibi yengil tu-
proqlarda 18-20 sm bo’lsa, temir-beton qoplamalar va plitalar 5-8 sm qalinlikda yotqiziladi. Kanal yon 
devorining qiyaligi m = 1-1,5. Ulardagi konstruktiv (har 3-4 m dagi) va harorat (har 10-12 m dagi) 
choklar, aksariyat hollarda, umumlashtirilib, mastika, qorasaqichlar bilan to’ldiriladi. 
Nov (lotok) va quvurlar. Hozirgi vaqtda, asosan, xo’jalik ichki sug’orish tarmoqlari nov (lotok) va quvurlar 
bilan jihozlanmoqda. Bu holatda suv isrofgarchiligi 96-98% gacha kamayibgina qolmasdan, bu tizimlarda 
hosil qilinadigan bosimdan qishloq xo’jaligi ekinlarini sug’orishda foydalanish mumkin. Novlardan to’g’ri 
foydalanilganda ular uzoq muddat xizmat qilishi muqarrar. 
Asfalt (bitum mineral moddalar aralashmasi) materialli qoplamalar. Bu qoplamalarning qalinligi 5-8 sm 
bo’lib, ular zichlangan yoki 10-15 sm qalinlikdagi shag’al yotqizilgan to’sham ustiga yotqiziladi.
Bu qoplamalarni o’t o’lan teshishi mumkinligini hisobga olib, asfalt yotqiziladigan asosga suyuq beton 
qoplamasi to’shalishi yoki asosga gerbitsidlar bilan ishlov berilishi kerak. Bu qoplama material ochiq 
ko’rinishda: a) armaturalangan yoki armaturalanmagan asfalt-beton; b) yig’ma asfalt-beton plitalar va 
yopiq armaturalangan yoki armaturalanmagan asfalt «bo’yra» ko’rinishdagi to’shamlar shaklida bo’ladi. 
YOpiq holatda bo’lgan asfalt «bo’yra» lar ustidan 20 sm qalinlikdagi tuproq to’shami to’shaladi. 
Bu qoplamalar suv isrofini 80-90 % kamaytirib, uzoq xizmat qilishi aniqlangan. 
Plastik (egiluvchan) materialli qoplamalar. Qalinligi 0,1-0,2 mm bo’lgan plastmassa plyonkalari 
(polietilen, polivenilxlorid va h.k.) suv isrofini 90-95% ga kamaytirsada, 2-3 mavsumdan so’ng (ayniqsa, 
ularning ustida himoya to’shami bo’lmasa) o’z xususiyatlarini yo’qotishi kuzatilgan. Bu qoplamalar beton 
qoplama to’shamlari qatlamlari orasida ham qo’llaniladi. Bu qoplamalarning ustiga himoya qatlam 
(tuproq yoki beton) to’shalganda ularning xizmat muddati uzayadi. 
Gil tuproqli qoplamalar yoki gil ekranlar. Bu ekran yoki qoplama gil va og’ir soz tuproqlar o’zlarining yoki 
bentonit bilan aralashmasining 30 sm li to’shami ko’rinishida yoki ustida 30-40 sm li tuproq to’shami 
bo’lgan 5-8 sm li to’sham ko’rinishida bo’ladi. Bunday qoplamalar suv isrofini 60-80% ga kamaytiradi. 

---

SHu o’rinda tarkibi 60-65% gil, 35-40% qum-shag’al bo’lgan, qalinligi 10-15 sm li glinobeton to’shami 
ham suv isrofini kamaytiradi. Bunday ekranli kanaldagi suvning tezligi 0,7-0,8 m/s dan oshmasligi kerak. 
Tosh va g’isht qoplamalar, asosan, tog’li va tog’oldi sug’orish tizimlarida qo’llanilib, suv isrofini 50-60% 
ga kamaytirishi va 20-30 yil xizmat qilishi kuzatilgan. Bu tadbir, asosan, qo’l kuchi bilan bajarilishini 
hisobga oladigan bo’lsak, juda qimmat va kam unumli tadbirlar tarkibiga kiradi. 
Suv isrofini kamaytirish tadbirlarini o’zaro taqqoslash va samaradorligini oshirish bo’yicha ma’lumotlar 
10.3.1-jadvalda keltirilgan. 
Ekspluatatsion chora tadbirlar. Suvdan foydalanish rejasi asosida sug’orish. Bu rejadan chetlanish (suvni 
kam yoki keragidan ortiq olish, belgilangan muddatlarda olmaslik, sug’orish rejalarini bajarmaslik), 
xo’jasizlik va suvdan samarasiz foydalanish natijasi, ortiqcha suv isrofgarchiligiga sabab bo’ladi. Bunda 
sug’orish dalalari sug’orish uchun oldindan tayyorlangan bo’lib, sug’orish kun-tun amalga oshirilishi 
natijasida suvning (chuqur qatlamlarga, tashlamaga) foydasiz isrofi 10-20% qisqaradi. 
Sug’orish tarmoqlarining umumiy uzunligini qisqartirish. Suv isrof qiymati tizim uzunligiga to’g’ri 
proportsional, ya’ni kanal qancha uzun bo’lsa, suv isrofi shuncha ko’p bo’ladi. Sug’orish kanallarining 
uzunligini kamaytirish uchun sug’orish maydonlari qayta qurilishi (sug’orish dalalarining maydonini 
kengaytirish (15-30 ga), yerlarning tekislanishi, zamonaviy sug’orish texnikalari qo’llanilishi va h.k.) kerak. 
Suv isrofiga qarshi qo’llaniladigan
tadbirlarning samaradorligi 
5.6.4-jadval 
Suv isrofgarchiligiga qarshi 
tadbirlar 
1 m2 yuziga sarf 
bo’ladigan material 
Xizmat 
muddati 
Suv isrofini 
kamaytirish foizi 
Beton qoplamalar: 
a) monolit 
0,07-0,04 m3 
25-30 
95 
b) yig’ma 
0,05-0,1 m3 
50 
95 
v) nov (lotok) 
- 
40-50 
96 
g) quvur 
- 
>20 
98 
Asfalt qoplamalar 
0,03-0,08 m3 
5-6 
98 
Plastik qoplamalar: 
a) polietilen 
0,05-0,27 kg 
3-7 
95 
b) polivenilxlorid 
0,05-0,27 kg 
3-7 
95 
Tosh va g’isht qoplamalar: 
50-100 kg 
20-30 
50-60 
Gruntlarni tuzlash 
3-5 kg 
5-8 
60-70 
Gruntlarni silikatlash 
- 
5-8 
50-60 
Gil ekranlar 
0,1-0,35 m3 
10 
60-80 
Gruntlarni bitumlash 
4-9 kg 
3-4 
60 
Bentonitni qo’llash 
0,01-0,06 
2-5 
80 

---

Kolmatatsiya qilish 
5-10 kg 
12 
60-80 
Kanal o’zanini yumshatish 
- 
1-2 
40 
Kanal o’zanini shibbalash 
- 
3-5 
50-60 
Suvdan navbat bilan foydalanishni joriy etish. Suv isrofining solishtirma qiymatini aniqlashda kanaldagi 
suv sarfi qancha katta bo’lsa, solishtirma qiymat shunchalik kichik bo’ladi, demak, suv isrofi ham kam 
bo’ladi. Sug’orish suvi taqchil davrlarda suv sarfini suv iste’molchilari o’rtasida taqsimlashda navbatni 
joriy etish (10.3.1-rasm), sug’orish suvini bir sug’orish maydoniga to’plash ish unumi va tizimning FIK 
qiymatining oshishiga olib keladi.
5.6.1.-rasm. Navbat bilan sug’orish sxemasi 
Sug’orish tarmoqlarini o’z vaqtida ta’mirlash, o’t bosgan kanallarni o’z vaqtida tozalash. Sug’orish 
tarmoqlarini o’z vaqtida, ya’ni sug’orish mavsumidan oldin ta’mirlamaslik yoki avariya bo’lgan joylarda 
tezda chora tadbirlar belgilamaslik katta miqdordagi suv isrofiga sabab bo’ladi. Buning uchun tizimdagi 
texnik xizmat tashkilotlari o’z ishini reja asosida amalga oshirishlari va ular kerakli texnika, material va 
jihozlar bilan ta’minlangan bo’lishlari kerak. Sug’orish tarmoqlarida begona o’tlarga qarshi kurashishda 
kanalga suv ochishdan 3-4 hafta oldin kanal o’zani gerbitsidlar bilan ishlov berilishi kerak. O’t bilan 
qoplangan meliorativ tarmoqlar mavsum oldidan tozalanishi kerak, chunki tozalanmagan kanal 
tozalangan kanalga nisbatan 25-30% ko’p suv isrof qiladi.