V. S. Xan Koreya tarixi обязательный экзем пляр

M o d d iy  va  m a 'n a v iy  
m a d a n iy a t
U ru sh la r  va  g 'a la y o n la rg a   q a ra m a s ­
d a n   K oryo  d a v rid a   ish lab   chiqarish, 
texnologiya,  fa n  va  m a d a n iy a t  soha-
sid a  m a 'lu m  b ir y u tu q la rg a  erishilgan.
M etallu rg iy a  rivojlangan:  a n 'a n a v iy   u ru s h   q u ro lla ri  b ila n  b irg a 
o 'q   o ta r  q u ro lla r  va  z a m b a ra k la r  ish lab   ch iq arilg a n .  XIV  a srn in g  
ikkinchi  y a rm id a n   o 'k - d o riis h la b   ch iq arish   y o 'lg a   q o 'y ilg a n .  Ke- 
m aso zlik   riv o jlan g an .  Q ish lo q   x o 'jalig id a y a n g i ek in   tu rla ri,  m asa- 
lan,  p a x ta  y e tish tirish  y o 'lg a  q o 'y ild i.
T exnologiya  va  m a d a n iy a td a   erish ilg a n   en g   m u h im   y u tu q la r- 
d a n  b iri  k itob  n a s h r  q ilish  b o 'ld i.  X-XH  a s rla rd a   k ito b la r k silo g ra- 
fiya  u s u lid a   ch o p   etilg an .  A y n an   b u   u s u ld a   6  m in g   jild d a n   ib o rat 
b u d d a v iy lik   s u tra la rid a n   "T edjan g y o n ",  4769  jild lik   "S o kchang- 
y o n "  su tra la ri m ajm u i va b o sh q a  h u jjatla r c h o p  etildi.  1996 y ild a  80 
m in g   ta x ta g a   y o z ilg a n   su tra   U N E S C O ning  jah o n   m a d a n iy a ti  d u r- 
d o n a la ri ro 'y x a tig a  k iritilg an .  K oryoda  m a s h h u r n e m is n o sh iri G u- 
te n b e rg d a n  ikki a s r av v al 1234 yili d u n y o d a  b irin ch i k o 'c h irilu v c h i 
m etall  sh rift  (bir  n e c h a   asr  av v al  X ito y d a  so p o l  sh rift  k a sh f  q ilin ­
g an )  k a sh f q ilindi.
A stronom iya,  m atem atik a,  geografiya,  farm akologiya rivojlandi. 
T abobatda ig n a  b ilan  d av o lash  u su li y u q o ri  d ara ja d a  tara q q iy  etdi.
K oryo d a v rid a  tarix iy  y iln o m a la r yo zild i, b u  y iln o m a la rd a n  b u - 
g u n g i  k u n g a c h a   K im   B u sik n in g   " S a m g u k   sagi"  ("U ch d a v la tn in g  
tarix iy   y o z u v la ri")  va  K im   Iry o n n in g   " S a m g u k   y u sa "   ("U ch  d a v ­
la tn in g  u n u tilg a n  k u n la ri" )  a sa rla ri y etib  kelgan.
A m aliy   ijod  h a q id a   g a p irg a n d a   v an  sa ro y la ri  (M an v o ld e)  va 
xilx o n alar  (van  K o n m in   va  u n in g   a y o lin in g   m aq b arasi),  b u d d a v iy  
h a y k a lc h a la r  (K v a n d o k d a g i  -   21,5  m etrli,  K im g a n sa n   to g 'id a g i  -  
1,5  m etrli, Tejo  ib o d a tx o n a sid a g i  -   10,9  m etrli), q im m a tb a h o   tosh- 
la rd a n   tu rli  b u y u m la r,  ch in n i  id ish la r  y asa lg a n lig in i  ay tib   o 'tish  
joiz.
Falsafiy  q a ra s h la rd a   b e sh   u n s u r   h a q id a g i  ta 'lim o t  d a v o m   etdi. 
"K oryo  ta rix i" d a   u   n a fa q a t  o la m  v a  k o in o tn in g   tu zilish i,  b alk i  ez- 
g u lik  va y o v u z lik n in g  sab a b i ta rz id a  tav siflan g an :  " O sm o n g a  b esh  
h a ra k a t,  y e rg a   esa  b e sh   u n s u r   xos.  In so n   h a y o ti  u la rn in g   o 'z a ro  
alo q asi  tu fay li  y a k u n la n a d i.  U lar  in so n n in g   b e sh ta   ichki  o rg a n la - 
rid a n   p a y d o   b o 'la d i  va  o 'z in i  b e sh ta   tash q i  k o 'rin is h d a   n a m o y o n  
qiladi. A g a r u la rg a  am a l qilinsa, b a rc h a si yaxshi b o 'la d i,  a g a r am al

---

6 6
V  B ob.  K O R Y O   D A V L A T I
q ilin m asa,  b u   y axshilikka  olib  k elm ay d i.  B irinchisi  -  yaxshi  belgi, 
ikkinchisi -  ez g u lik k a  v a 'd a  b e rm a slik ".
S h u n d a y   qilib,  in so n   to 'g 'ris id a g i  ta 'lim o t,  d u n y o n i  bilish, 
o d o b -a x lo q   to 'g 'r is id a g i  ta sa v v u rla rn i  o 'z id a   m u jassam lash tir- 
g a n  b esh   u n s u r  h a q id a g i  q a ra sh la r y a k u n iy   tizim li  x a ra k te rg a   ega 
b o 'lib ,  b u   ta 'lim o t  k o sm o g o n ik ,  g eo g rafik -fazo v iy ,  ram ziy,  sotsio- 
logik,  a n tro p o lo g ik ,  g n o seo lo g ik   va  e tik   k o 'rin is h la rd a   n a m o y o n  
b o 'lg a n . Bu  tizim  n a fa q a t d u n y o n i tav siflag an , balki  tah liliy  va bas- 
h o ra t q ilish  (geo m an tik )  fu n k siy an i h a m  b ajarg an .  M a z k u r tizim g a 
tu r li- tu m a n   ash y o lar,  y a 'n i  ta b ia tn in g   d a h sh a tli  k o 'rin is h la rid a n  
tortib,  m a k o n g a   ega  b o 'lg u n g a   q a d a r  so d ir  b o 'lg a n   tarix iy   voqea- 
lar h a m  k irg an .
K oryo  d a v rid a   k o n fu tsiy lik   va  b u d d a v iy lik   o ra sid a   o 'z a ro   ra- 
q o b a t  k u ch a y g an .  G archi,  b u   d a v r d a   b u d d a v iy lik   d a v la t  d in i 
b o 'ls a - d a ,  b u   d in   -   ax lo q iy   tarb iy a  m an b ai,  k o n fu tsiy lik   -   d a v la t 
b o s h q a ru v i  asosi  d ey ilg an .  Biroq,  b u d d a v iy lik   ib o d a tx o n a la ri  to ­
m o n id a n   y erla rn i  to rtib   o lish g a  q a ra tilg a n   n o ro z ilik la r  n atijasid a 
m a z k u r  d in n in g   m a 'n a v iy   m u x o liflari  b u tk u l  k o n fu tsiy lik ,  d ao t- 
sizm   va  y e re tik   se k ta la r  to m o n ig a   o 'tib   k etishi  h a m d a   d e h q o n la r 
g 'a la y o n la ri, tu rli g u ru h la r o ra sid a g i h o k im iy a t u c h u n  k u ra sh  n a ti­
jasid a h u k m d o r  su lo la rn in g  a lm a sh in ish i  b ilan  y a k u n  to p ish i  ham  
g 'o y a v iy  ta 'lim o tla r y u n a lis h in in g  k o n fu tsiy lik k a  q a ra tilish ig a  olib 
kelgan.
K o re y ad a  n e o k o n fu tsiy lik k a   oid   q a ra s h la rn in g   d a stla b k i  vakili 
A n   Xyan  (1243-1306)  b o 'lib ,  u   X ito y d an   C h ju   S ining  n e o k o n fu t­
siylikka  oid   q a ra sh la rin i  olib  k elgan.  K o rey ad a  n e o k o n fu tsiy lik  
2  ta   y o 'n a lish g a   b o 'lin g a n :  b irin ch i  y o 'n a lis h   -   sallimxakpxa  (to g ' 
va  o 'rm o n la r  m ak tab i)  b o 'lib ,  b u   m a k ta b n in g  y irik   v ak illari  Li  Sek 
(1328-1396) va  C h o n   M on C hju  (1337-1392)lar b o 'lish g a n .
Li Sek b u d d a v iy  ib o d a tx o n a la r boy lig in i ta n q id  q ilgan. S h u n in g ­
dek ,  u n i  b u d d a v iy lik   siyosiy  in s titu t  sifa tid a   q a n o a tla n tirm a g a n . 
B u d d a v iy lik n in g  n a z a riy  aso slarig a  to 'x ta lg a n d a , u  B u d d a  va k on- 
fu tsiy lik n in g  ilk sa rc h a sh m a si va ta 'lim o tla r m a q sa d i u m u m iy  d eb 
b a h o   b e rg a n .  U n in g   fikricha,  b u   h o la tn i  b u d d a v iy lik n in g   " o 'z in i 
a n g la sh "   va  k o n fu tsiy lik n in g  " o 'z lik n i ta k o m illa sh tirish i" d a  k u z a - 
tish  m u m k in .
C h o n  M on C h ju  esa b u d d a v iy lik n i siyosiy n u q ta i n a z a rd a n  tan-

---

V   B ob.  K O R Y O  D A V L A T I
6 7
qid   q ilish  b ila n   ch e g a ra la n ib   q o lm a sd a n ,  b alk i b u d d a v iy lik  y o 'lin i 
h a m   s h u b h a   o stig a  oldi.  U n in g   fikricha,  ru h iy   k a m o lo tg a   erish ish  
u c h u n   fa q a t  o d a m la r d a n   v a  o 'z   o ila sid a n   a jra lg a n   h o ld  a  g 'o r d a  
yash ab , o 'sim lik  m a h su lo tla rin ig in a  y ey ish n in g  z a ru ra ti y o 'q . K on­
fu tsiy lik   y o 'li  b u   h a r  b ir  in so n   u c h u n   erish ish i  m u m k in   b o 'lg a n  
m u k a m m a l y o 'l h iso b lan ad i.
Li Sek va C h o n  M on C h ju la r m o " ta d il islo h o tc h ilik  y o 'lid a n  b o ­
rib,  y irik  y e r e g a la ri y e rla rin i e g a lla sh g a  q arsh i  chiqadilar.
Ikkinchi  y o 'n a lis h   ta ra fd o rla ri 
-   kvanxakpxalar  b o 'lib ,  b u  
y o 'n a lis h n in g   y irik   n a m o y o n d a la ri  C h o n   D o  C h o n   (taxallusi  Sam- 
bon,  1337-1398)  va  K von  G in   (1352-1409)lar  b u d d a v iy lik n i  k e n g  
m iq y o sd a  k esk in   ta n q id   qiladilar.
C h o n   D o  C h o n   a b a d iy lik   va  jo n n in g   b o sh q a g a   o 'tish i  b ilan  
b o g 'liq   b u d d a v iy lik   q a ra sh la rin i  ta n q id   qildi.  U  jo n n i  in so n   b ilan  
b o g 'la b   tah lil  qildi  va  o d a m  b o rk i  u n in g  joni bor,  a g a r u   v afo t etsa, 
u  b ilan   b irg a   joni  h a m   y o 'q   b o 'la d i,  d ey a  ta 'rifla g a n .F a y la su f  in- 
so n la rn i u c h  g u ru h g a  b o 'lg a n :  aqllilar,  k o m illa r  v a o lo m o n .  Inson- 
la r  ta b ia ta n   e z g u   ish la r  qiladi,  lek in   b a rib ir y o m o n  a m a lla rn i  h am  
bajarad i,  m a sa la n ,  o 'g 'rilik   qiladi.  C h o n   D o  C h o n  b u n in g   sab a b in i 
"o ch lik  v a s o v u q lik "d a ,  sh u n in g d e k ,  "ax lo q "  m e 'y o ri  kabi  ijtim oiy 
k o 'rin is h la rd a   k o 'ra d i.  M u ta fa k k irn in g   fikricha,  d a v la t  b o s h q a ru ­
v id a  h u k m d o r p o d s h o lik   tash v ish lari  b ila n  b a n d   b o 'lib ,  d ab d a b a li 
h a y o t  k ech irm aslig i,  b alk i  o d d iy   av o m   x a lq n in g  h a y o tid a n   xabar- 
d o r b o 'lis h i va o d a m la r h a y o tin in g  m a z m u n i b o 'lg a n  d e h q o n c h ilik  
m a sh a q q a tla rin i  his  qilishi  lozim .  C h o n   D o  C h o n   x a lq n in g   qash- 
sh o q lig in i  b o y la rn in g   ish y o q m a slig id a   d e b  b ila d i  va  b u   h o la t  u n i 
h a y ra tg a   soladi:  "B ir  kish i  y e rg a   ish lo v   b erib,  ikk in ch isin i  b o q ad i. 
Boy  o d a m   k u n d a n -  k u n g a   boyib,  k a m b a g 'a l  esa  q a sh sh o q la sh a v - 
e ra d i.  O d a m la r  sh u   d a ra ja g a   b o ra d ik i,  y a sh a sh   u c h u n   im k o n iy at-
lari  b o 'lm a s d a n   dali  d e v o n a g a   a y la n a d i 
 
Q a y g 'u L .  Y ovuzlik
q a n d a y  e k a n lig in i tu s h u n tir is h  u c h u n  s o 'z  y e tm a y d i" .

---

6 8