V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

Tog‘ jinslari haqida asosiy  
ma’lumotlar
Konchilik korxonalarida burg‘ilash-portlatish ishlarini olib bo-
rishda ularning asosiy o‘lchamlarini va portlatishni boshqarish usul-
larini tanlash ma’lum darajada jinslarning xususiyatlariga, jumladan, 
massivning tuzilish strukturasiga va darzlilik darajasiga bog‘liq. 
Burg‘ilash-portlatish ishlari o‘lchamlarini hisoblashda tog‘ jinslari-
ning egiluvchanlik (elastiklik) xususiyati, mahkamlik koeffitsiyenti, 
ularni portlatishdagi energetik xarakteristikasi, darzliklarning rivoj-
lanish tezligi va darzliklarning tog‘ jinslari massivini buzish va par-
chalash jarayonlariga ta’siri hisobga olinadi.
Tog‘ jinslari xususiyatlarining ta’sirini o‘rganishda asos qilib 
jinslarning fizikaviy o‘lchamlari baza sifatida qabul qilingan.
1.  Tog‘ jinslarining asosiy fizikaviy xususiyatlari
Zichlik.
 Ma’lum tog‘ jinsining zichligi shu jinsning hajm birligi-
dagi massasini uning hajmiga (jinsdagi umumiy g‘ovaklik bo‘shliqlari 

---

6
bilan birga hisoblagandagi) nisbati bilan aniqlanib, quyidagi formula 
bilan hisoblanadi:
/ ,
G V
γ =
bu yerda: 
G
 – olingan jins namunasi; 
V
 – olingan jins namunasi haj-
mi, sm
3
.
Tog‘ jinslari asosiy turlarining o‘rtacha zichligi 1,6 dan 3,5 g/sm
3
 
gacha yetishi mumkin.
Tog‘ jinslarining g‘ovakligi u tashkil topgan donadorligi-
ning o‘lchamlariga, uning bir turkumliligiga, donadorlarining yoki 
zarralarining shakliga, uning mineral tarkibiga va jinsni tashkil etuv-
chi elementlarining zichligiga bog‘liq.
G‘ovaklik
 deganda jinsdagi hamma bo‘shliqlar yig‘indisi haj-
mining quruq holatdagi jins hajmiga nisbati tushuniladi:
/ ,
b
n V V
=
bu yerda: 
V
b
 – jinslar hajmidagi bo‘shliqlar yig‘indisi; 
V
 – jinsning 
umumiy hajmi.
G‘ovaklik  koeffitsiyenti  birlik  ulushlarida  yoki  protsent  bilan 
 
ifodalanadi:
1
yoki
(1
/ ) 100%,
1
n
n
ε =
ε = − γ δ ⋅
−
bu yerda: γ – quritilgan nusxa zichligi, g/sm
3
; δ
1
 – jinsning solishtir-
ma og‘irligi, g/sm
3
.
G‘ovaklik  koeffitsiyenti  har  xil  jinslarda  turlicha  bo‘lib, 
 
ε 

 0,8

81,0% bo‘lishi mumkin. Tog‘ jinslarining g‘ovakligi qancha 
ko‘p bo‘lsa, ularning zichligi, solishtirma og‘irligi va siqilishga qar-
shiligi shuncha kam bo‘ladi.
Namligi 
jinslar tarkibidagi suv miqdori bilan xarakterlanadi.  
Olingan nusxadagi suv massasining jins skeleti og‘irligiga nisbati bi-
lan o‘lchanadi.
Namlik koeffitsiyenti (nisbiy namlik) jinsdagi suv hajmini ichida
-
gi bo‘shliqlar hajmiga nisbati bilan o‘lchanadi:
/ ,
sh
K
n
= ω⋅ γ
bu yerda: ω – namlilik o‘lchami teng suv massasini 1 gramm absolut 
quruq jinsga to‘g‘ri keladigan miqdori.
Egiluvchanlik
 (sinmaslik) – jinsga ta’sir etayotgan tashqi kuch 
to‘xtatilgandan keyin qoldiq deformatsiyani saqlash xususiyati.

---

7