V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

Portlovchi modda 
brizantliligini aniqlashda 
qo‘llaniladigan ballistik qurilma 
sxemasi:
1
 – ushlagich; 
2
 – elektr detonator;  
3
 – portlovchi moddaning massasi 50 g 
bo‘lgan zaryadi; 
4
 – yo‘naltirgich;  
5
 – bron; 
6
 – kronshteyn; 
7 
– tutqich 
(tyaga); 
8
 – mayatnik; 
9
 – mayatnik burni; 
10
 – boshlovchi (vodila); 
11
 – lineyka;  
12
 – plita.

---

121
3.4-jadval
Po
rtl
ov
-
ch
i m
od
-
da
la
r
Tr
ot
il
A
m
m
on
it 
6Ж
В
A
m
m
on
it 
sk
al № 1
A
m
m
on
it 
ПЖВ
-2
0
A
m
m
on
it 
T-
19
A
m
m
on
it 
А
П
-5
Ж
В
D
et
on
it 
M
Ug
le
ni
t 
Э-
6
Brizantli-
ligi, mm 
...dan kam 
emas
16 15–14
22
14–16
15–17
15
18–19
7
3.15-§.  PORTLOVCHI MODDALARNING ISH QOBILIYATI
(FUGASLILIGI)
Ishlash qobiliyati (fugasliligi) 
– portlovchi modda qobiliyati-
ni aniqlovchi xarakteristika bo‘lib, yopiq muhitda portlashdan hosil 
bo‘lgan gaz hajmining PM egallagan muhitda kengayishini ifodalaydi.
Portlovchi moddaning ishlash qobiliyatini baholovchi asosiy usul 
Trausl usuli bo‘lib, bu usul ma’lum massa va o‘lchamdagi portlovchi 
modda zaryadi portlash mahsulotining qo‘rg‘oshin bombasidagi kanal-
ni kengaytirishiga asoslangan. Bu usul kukunsimon, donador, suyuq, 
yopishqoq-oquvchan va plastik portlovchi materiallarning detonatsi-
yalanish kritik diametri 20 mm dan katta bo‘lmaganda qo‘llaniladi. 
Bomba  silindr  shaklidagi  rafinatsiyalangan  qo‘rg‘oshindan  quyilgan 
metall g‘o‘la bo‘lib, uning o‘qidan maxsus kanal o‘tqaziladi (3.3-rasm).
Tajriba o‘tkazishdan avval kanalning hajmi o‘lchanadi, so‘ngra  
uning tagiga sinov uchun olingan portlovchi modda joylashtiriladi. 
Pat ronga avvaldan elektr detonator o‘rnatiladi. Kanalning bo‘sh qismi 
quruq kvars qumi bilan to‘ldiriladi. Zaryad portlatilgandan so‘ng bom-
3.3-rasm. 
Trausl qo‘rg‘oshin bombasida 
portlovchi moddaning ish qobiliyatini 
sinash sxemasi:
1
 – zaryad portlashidan hosil bo‘lgan 
bo‘shliq; 
2
 – qum; 
3
 – elektr detonator;  
4
 – portlovchi moddaning  
sinaladigan zaryadi, massasi 10 g;  
5 
– qo‘rg‘oshin bomba.

---

122
badagi bo‘shliq tozalanadi va o‘lchami ma’lum silindrdan suv quyib haj-
mi aniqlanadi. Bomba bo‘shlig‘ining hajmi portlovchi modda zaryadi 
portlamasidan avval ham, portlatilgandan so‘ng ham o‘lchanadi (sm
3
, ml), 
bunda hajmlar orasidagi farq portlovchi moddaning ish qobiliyatini 
xarakterlaydi. Sinash uchun massasi 10
±
0,01 g, zichligi 1 g/sm
3
 ga yaqin 
portlovchi modda zaryadi olinadi. Ularni qog‘oz gilzaga joylashtiriladi. 
Uning ish qobiliyati o‘tkazilgan ikki sinov natijalarining o‘rtacha arif-
metik ko‘rsatkichi bilan hisoblanadi. Bu holda ham ikki amaliy sinov 
natijalari o‘rtasidagi farq 10 sm
3
 dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Odatda, sinov ishi o‘tkazilayotgan vaqtda bombadagi harorati 
15°C me’yoridan chetga og‘ish ±5°C bo‘lishi kerak. Agar harorat bel-
gilangan me’yordan ko‘proq og‘sa, harorat ta’sirida hajm o‘zgarishiga 
10% gacha tuzatish kiritish kerak.
Yuqorida yozilgan sinov usuli shartli hisoblanib, har xil portlov-
chi moddalar ish qobiliyatining haqiqiy holatini ko‘rsata olmaydi. Ba’zi 
bir portlovchi moddalarning ish qobiliyatini (sm
3
) quyida keltiramiz:
Trotil . . . . . . . . . . . . . . . . . .
285–310 
Ammonit ПЖВ-20
. . . . . . . . . 265–290
Ammonit 6ЖВ
  . . . . . . . . . .
360–380 
Uglenit Э-6 
  . . . . . . . . . . . . . . 130–170
Ammonit skaln. № 1
  . . . . .
450–480 
Ammonit АП-5ЖВ 
  . . . . . . . . 320
Detonit M  . . . . . . . . . . . . . . 440–460 
Ammonit T-19   . . . . . . . . . . . . 265–270
Sinov natijalarini solishtirib ko‘rish uchun stahdartda belgilangan 
sinash va bomba tayyorlash shartlariga rioya qilinishi kerak. Har bir