V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

4.3-§.  NITROBIRIKMALI TURIGA MANSUB BIR 
TARKIBLI PORTLOVCHI MODDALAR
Trotil (trinitrotoluol) eng ko‘p qo‘llaniladigan portlovchi modda 
turi bo‘lib, bir xil tarkibli kimyoviy nitrobirikmalardan tashkil top-
gan. U kristalli modda bo‘lib, sariq rangga ega. Uni toluolni azot kis-
lotasi va sulfat kislotasining aralashmasi bilan nitratlashda olina-
di. Eng soddalashtirilgan ko‘rinishda toluolni nitratlash reaksiyasini 
quyi dagicha yozish mumkin:
C
6
H
5
CH
3
 + 3HNO
3
 → C
6
H
2
CH
3
(NO
2
)
3
 + 3H
2
O.
Trotil kukunsimon ko‘rinishda, uyulgan zichligi 0,8 dan 1 g/sm
3
 
gachani tashkil etadi. Maksimal presslangan zichligi 1,65 g/sm
3
 teng. 
Quyilgan trotilning zichligi 1,54–1,59 g/sm
3
 ga yaqin bo‘ladi. Eri-
tilgan holatda zichligi 1,47 g/sm
3
. Trotil kam nam tortuvchi, deyar-
li suvda erimaydi, u yuqori kimyoviy turg‘unligi bilan ajralib turadi. 
Trotilning mexanik ta’sirga sezgirligi yuqori emas. Boshlang‘ich im-
pulsga sezgirligi uning fizikaviy holatiga bog‘liq.
Kukunsimon va presslangan trotil, kapsul-detonator yoki elektr 
  detonator  №8  da  portlatiladi.  Quyulgan  trotil  faqat  oraliq  detona
-
torda  portlaydi.  Trotil  kuchli  ifodalangan  manfiy  kislorod  balansli 

---

133
(–74%). Uni portlatganda zaharli uglerod oksidi (CO) ko‘p hosil bo‘la
-
di va erkin uglerod (C) qoraqurum ko‘rinishida hosil bo‘ladi. Trotil-
ni yer osti portlatish ishlarida mustaqil qo‘llanilmaydi, lekin ko‘pgina 
portlovchi moddalarning tarkibiy qismida keng ko‘lamda qo‘llaniladi. 
Kislorod balansi musbat bo‘lgan ammiakli selitra bilan aralashti-
rilib qo‘llaniladi. Yonishdan detonatsiyaga o‘tish faqat berk sig‘imda 
yondirilsa yoki katta miqdorda (bir necha yuz kilogrammdan ko‘proq) 
yondirilsa, kuzatiladi.
Tetril
 kristallangan sariq rangdagi moddadan iborat. U dimeti-
lanilni azot kislotasi va sulfat kislotasi aralashmasini nitratlashdan 
olinadi. Kukunsimon tetrilning to‘kilgandagi zichligi 0,9–1 g/sm
3
 ni 
tashkil etadi, presslanganda tetril zichligi 1,7 g/sm
3
 ga yetadi. Tetril-
ning sezgirligi ancha yuqori. Simob qaldirog‘i kukunsimon tetril-
da de tonatsiya uyg‘otadi, bunda tetril zaryadining miqdori 0,29 g, 
qo‘rg‘oshin azidi esa 0,025 g bo‘lishi portlashga yetarli bo‘ladi. Zichligi  
1,68 g/sm
3
 bo‘lgan tetril 0,54 g simob qaldirog‘idan detonatsiyalanadi.
Tetrilning zichligi 1,6–1,63 g/sm
3
 bo‘lgan turlari kapsul-deto-
natorlar tayyorlashda qo‘llaniladi. Tetril amalda o‘ziga nam singdir-
maydi, suvda erimaydi va nisbatan yuqori kimyoviy turg‘unlikka 
ega. Ammo u ammiakli selitra bilan yetarlicha aktivlik bilan ta’sirla-
shishga qobiliyatli bo‘lib, issiqlik ajratib chiqaradi. Tetril aralashma-
si o‘z-o‘zidan alangalanish qobiliyatiga ega bo‘lganligi uchun uning 
aralashmasini tayyorlash va qo‘llanish qat’iy man etiladi. Tetril alan-
ga ta’siridan yetarlicha aktivlik bilan yonadi, hatto ozgina miqdorda 
bo‘lsa ham (bir necha o‘n kg) yonish detonatsiyaga aylanishi mumkin. 
Tetril mexanik ta’sirga yuqori sezgirlikka ega. Uni asosan kapsul-
de tonatorlar tayyorlashda va presslangan shashkalarda ishlatiladi.  
U detonatsiyaga kam sezgir bo‘lgan granulitlar va suv to‘ldirilgan 
portlovchi moddalarda oraliq detonator sifatida qo‘llaniladi. Tetril 
yuqori quvvatli portlovchi moddalar qatoriga kiradi.