V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

3.16-§. PORTLASH ENERGIYASIDAN FOYDALANISH
Portlash vaqtida ajralib chiqadigan issiqlik energiyasi hisobi-
ga portlash ishi nihoyasiga yetadi. Umumiy qilib aytganda, portlov-
chi moddaning o‘zgarmas hajmda tashqi ish bajarmay portlashida 
kimyoviy aylanishlarda ajralib chiqqan issiqlik energiya hisoblanadi. 
Portlashning kuchli qizigan gazsimon mahsulotlari kengayish jarayo-
nida issiqlikni mexanik ishga aylantiradi, ammo issiqlikning mexa nik 
ishga aylanishi deyarli katta miqdordagi kimyoviy va issiqlik yo‘qo-
tish bilan yuzaga keladi. Issiqlikning umumiy yo‘qotilishi portlovchi 
modda portlashida hosil bo‘lgan energiyaning deyarli yarmidan ko‘pi-
ni tashkil qiladi. Ma’lum aniq sharoitda portlash natijasida yuzaga ke-
ladigan mexanik ishning hamma shakllari ichida foydali qismi juda 
oz miqdorda bo‘ladi. Masalan, tog‘ jinslari massivida joylashtirilgan 
zaryad portlaganida hosil bo‘lgan energiyaning ko‘p qismi quyidagi-
larga: itqitib tashlashga, zaryad atrofidagi tog‘ jinslarini juda maydalab
 
tashlashga, issiqlikning yana bir qismi o‘zining atrofidagi jinslarni isi-
tishga, shuningdek, massivda zarbali va akustik to‘lqin shakllanishi-
ga va boshqalarga sarflanadi. Shaxtada portlash ishlari olib borilgan
-
da energiyaning ko‘pgina qismi issiq gaz sifatida shaxta atmosferasiga 
tashlanadi. Ba’zi bir haqiqatga yaqinroq hisoblar shuni ko‘rsatadiki, 
jinslarni yumshatish uchun portlatilganda, portlovchi modda poten-
sial energiyasining 20

25%  i,  itqitish  uchun  bajarilgan  portlatishda 
esa atigi 3

7% i foydalaniladi. Portlatish ishidan samaraliroq foydala-
nish uchun portlatishning maqsadga muvofiq usullarini qo‘llanish va 
portlovchi modda turini to‘g‘ri tanlash lozim. Portlovchi modda port-
lash ishining xarakteri portlovchi moddaning muhim xarakteristika-
lari: portlashdan hosil bo‘lgan harorat, gazlar hajmi, portlovchi modda 
zichligi va detonatsiyalanish tezligi bilan aniqlanadi.

---

126

---

127

---

128