В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

йўналтирилган 
тай ёр м аҳсулотлар 
экспорти й и л и га 7 ,1 % г а ўсган ҳолда, оралиқ ёки ярим ф аб рикат маҳсулотлар 
эксп орти э с а й или га ў р тач а 
10
,
2
% г а ўсган. Қ айта и ш л аш саноатид а эса, бу 
кўрсаткичлар м ос рав и ш д а 
6,6
в а 10,7% н и таш ки л қилган. Бу эс а тран см и лли й
вертикал и н т е ф а д и я л а ш га н и ш лаб чиқариш тузи лм аларин и нг ривож ланган- 
лиги ни акс эттиради. Я ън и , бу д ав р д а саноат тар м о ғи д а тар м о қ и чи даги
ихтисослаш ув ж ад ал суръатлар б и лан ри вож ланиб борган. М аҳсулот и ш лаб 
чи қариш н и н г би р к н см и н и б о ш қа м ам лакатларга у зати ш орқали тар м о қ 
ичидаги и н теграц и ян и н г р и вож лани ш и га к уйвдаги лар сабаб бўдди:
- т аш к и савдон и н г эркинлаш уви, ж ум ладан тр ан сп о р т в а алоқа 
хараж атлари н и кам ай ти ри ш натиж асид а таш қи савдо хараж атлари н ин г 
пасайиш и;
- товар н и ўз вақп вд а в а ш и кает етказм асдан етказиб бери ш н и
таьм и ю говч и и н ф ратузи лм а в а логи сти ка хи зм атлари ни нг ривож ланиш и;
- халқаро м ех д ат тақсим оти н и сам арали таш к и л этиш им кон и н и
берувчи ах б о р о т техн ологкяларн ин г м укам м аллаш уви.
Ж аҳон тай ёр м аҳсулотлар бозори к ў п тарм окли бўлиб, у н и н г тарм оқ 
таркиб ид а 
м аш и н асозлик, 
оф ис 
в а 
телеком м уникация 
ускуналари ,
388

---

автом оби лсозлик, 
тў қ и м ач и л и к
в а
о зи қ-овқат 
тарм окларин и
аж ратиб 
к ўрсатиш м ум ки н. Б у тарм оқларни н г ҳ а р б ири ў зи га хо с хусусиятлар г а в а 
ри вож лан и ш д и н ам и к аси га эга.
Ж аҳ о н м аш и н а в а у скуналар бозори кен г диверсиф икациялаш ган. Б у
бо зо р т о в ар н ом ен кл ату р аси д ан ш ахси й ком пью терлар, уяли телеф он лар, 
сунъий й ў лд о ш л ар б и л а н б и р га к атта лайн ерлар к а б и товарлар ҳам ж о й олган.
М аш и н а в а у с к у н а л а р бозори X X I аср б о ш и д а глобал бозорга ай лан д и ва 
у н и н г и стикболд а р и в о ж л ан и ш и куп ж иҳатдан. и нновациялардан сам арали
ф ойд алани ш га 
б о ғ л и қ
бўлм окда. 
Ш у
сабабли, 
бу 
бозорга 
кирувчи
товарларн и н г т а н н а р х и д а и нновацияларга сарф ланган хараж атлар к атта 
у л у ш г а э г а .
М аш и н а в а у с к у н а л а р ж аҳон бозорида у м у м и й н арх X X аср о х и р и - X X I 
аср б о ш и д а ў с и б б о р и ш тен ден ци яси га эга. Б у н и н г асосий сабаблари
куйидаги лардан и б о р а т бўлди:
- то вар ди в ер си ф и кац и ял аш у в и дараж аси ни н г ўсганлиги;
- то вар си ф ати н и о ш и р иш у ч у н кўтгроқ хараж атлар қилиниш и;
- тад қи қотларга й ўн алти рилган хараж атларн и нг ош ганлипг,
- и н ф ляц и я ж ар аён л ар и .
Т аҳлиллар кў р сати ш и ч а, алоҳида товарлар гу руҳи бўй и ча нархлар 
ди н ам и каси у м у м и й тен д ен ц и яга эга эм ас. У зо қ д ав р дав ом и д а сан оат 
тарм оқп арин ин г о м м ав и й товарлари га н архлар пасайиб б орган бўлса, 
но стан д ар т то в ар л ар н и н г нархи ош иб борган. С ан о ат тарм оқларид а м и қёс 
сам араси дан ф о й д ал ан и ш оркали нархлар п асайтирилган бўлса, д ав л атн и н г 
алохиц а тарм окдарн и қўллаб-қувватлаш дастурлари , ҳарби й бую ртм алар, 
й и р и к лойи ҳ ал ар д а д а в л атн и н г иш тирок эти ш и кабилар айрим товарлар 
бозорид а н ар х и и н г о ш и ш и г а сабаб бўлм оқда.
О м м авий с т а н д а р т м аҳсулотларнинг н ар х и ўртача хараж атлар в а 
даром адн и н г ў р тач а м е ь ё р и асосида ш аклланади. Б у кўрсаткичларга тез-тез 
тебрани б тури ш х о сд и р .
М аш и н асозли к 
тар м о қ л ар и
орасида 
о ф и с 
в а
телеком м ун икац ия 
ускуналари ўзи га х о с м у қ и м ў р и н эгалайди. Б у тарм оқц а ж аҳон эксп орти X X
асрн ин г 90-й и ллари д а в о м и д а к атта суръатлар билан ў си б борган бўлса, X X I 
асрга келиб, бу т а р м о қ эксп орти ни нг ўсиш суръатлари пасайд и ва 2 0 0 0 -2 0 0 8
йилларда б у кўрсатки ч й и л и га ўртача 
6
% н и таш к и л қилди. Ш унингдек, 1 9 9 0 -
2010 
й илларда бу т а р м о қ н и н г геотрафик тар к и б и д а кескин ўзгариш лар бўли б 
ўгд и . 2010 й и л д а Х и т о й , Е И -27, Г онконг, А Қ Ш , 
С ингапур, К о р ея
Р еспубликаси, Я п о н и я к аб и м ам лакатлар 
оф ис в а телеком м уникац ия 
у скуналари э ксп о р ти б ў й и ч а ж аҳонд а етакчи лик қилиш ган. 2 0 0 0 -2 0 0 8
й илларда Х и то й д а б у м аҳсулотлр экспорти й и л и га 3 1 % га ўси б борган. Бу 
д авр д а Е И -27, К орея Р есп у б л и каси д а оф ис в а телеком м уникация ускуналари
эксп орти й или га 5 % г а ўсган бўлса, А Қ Ш в а Я п о н и я д а б у маҳсулотлар 
эксп орти й и ли га 
,1%
г а қискариб борган. Н ати ж ад а 2010 й илд а оф ис ва 
телеком м ун икац ия у ску н ал ар и н и н г етакчи эксп ортёрлари орасида Х и той 1-
389

---

ў ри нга ч и қ и б о лди . Х и то й н и н г ж аҳон оф ис в а телеком м уникация ускун алари
эксп орти даги у л у п ш 1990-2010 й и л л ар д а 1,0% д а н 2 8 ,0 % гач а ўсган бўлса, бу 
бозорнинг етак ч и эксп ортёри бўлган А Қ Ш ни н г у л у ш и 17,3% д а н 8,4% гач а 
қисқарди. У з н авб ати д а ж аҳон оф ис в а телеком м ун икац ия у скун алари
эксп о р тв д а Е И -2 7 Я п он и яд ан ош иб, ж а ҳ о н эксп ортёрлари рўйхатида 2-ў р и н н и
эгалад и (2 2 .3 .1-ж адвал).