В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

21.1.)-ж адвап
С а н о а т ж и х а т д а н т а р а қ қ и й э т г а н м а м л а к а т л а р т о м о н и д а н
қ ў л л а и и л а д и г а и н о т а р и ф т ў с и қ л а р (т о в а р б а х о с и га н и с б а т а н ф о и з д а )1
Мамлакатлар
Квоталар
Лицензиялар
Бошқа турдаги 
нотариф тфсиклар
Жами
Австрия
12
9
5
26
Бельгия ва Люксембург
-
51
-
51
Канада
3
-
2
5
Дания
10
31
-
27
Германия
37
5
2
45
Финляндия
20
26
-
46
Франция
-
_
96
96
Ирландия
13
15
-
28
Италия
8
46
5
74
Япония
120
-
3
123
АҚШ
6
-
-
6
Норвегия
3
62
19
81
Швейцария
10
12
16
38
Швеция
2
3
6
И
1 \vww.imf.org/extemal/Dubs/ft/fandd/2002/09/sniith.hlm.
365

---

Ж аҳон ам али ёти д а н отариф усул л ар га квоталаш , лицензиялаш , эксп ортн и
субсиди ялаш , дем п и н г, кар тел битим лар в а м ам лакатлар ў р таси д а товар 
оқим лари й ў л и д а тех н и к тўси қл ар н и яр ати ш каби у суллар киритилади.
Д ав латн и н г таш к и савдо соҳасидаги асосий вазиф аси — эксп ортёрларга ўз 
м аҳсулотлари ни и ло ж и б о р и ч а кў п р о қ м и к до р д а ч е гга эксп о р т қш гиш ларида 
ёрдам бери б, уларн и н г то варлари н и таш қи бозорда ян ад а р ақобатб ардош
қи ли ш да қў ллаб -қувватлаш дан иборат. М ам лакат и чки б о зо р и д а х ори ж и й
товарларга талаб н и к ам ай ги ри б, и м п ортн и чеклаш х а м у н и н г вази ф аси га 
киради. Н о тар и ф чеклаш ларн ин г ўртача дараж асига, одатда, у ёки б у чеклаш га 
оид и м п о р т ёки э ксп о р тн и н г қий м ат у л у ш и си ф ати д а қаралади. Б у н д а 
уларнин г н а ти ж а б ери ш дараж аси га тузати ш киритилади. М асалан , зарури й
ҳуж ж атлар такд и м эти лганд а м утасад ди ҳоким ият о рганлари том он ид ан
б ерилади ган эксп орт у ч у н автом атик лицензия, ш у б ҳ аси з, белгиланган 
м иқцордан о р ти қ товар л ар н и эксп о р т к д ли ш ни тақиқловч и эксп о р т квотаси га 
Караганда ан ч а к ам д ар аж ад а эксп ортн и чегаралайди. Т оварларн и эксп орт в а 
и м п о р т қи л и ш га о и д т у р л и чеклаш лар, селектив л иц ен зи ялаш ю қори
дараж адаги сам арали м и к д о р и й чекловлар саналади. А втом ати к лицензи ялаш , 
м осланувчан квоталар н и сб атан кам сам арали чекловларга киради.
Б и р сўз б и л ан айтганиа, тапщ и савдо сиёсатининг у ёк и б у дастаклари ни
кў л лаш ҳ ақ и д аги қ а р о р каб у л килар экан, м ам лакат хукум ати , одатда, 
у лар ни н г би р гал и кд а таъ си р к ў р сати я ш в а ж о р и й в азиятга таъсири н и, давлат 
и ч к ар и св д а в а у н д ан т а ш қ ар и д а кутилаётган истиқболларн и баҳолайди.
Н отари ф у сулларн и н г сақпаниб қ олиш и қуйидаги саб аб л ар га боғлиқ:
- аксарият н о тар и ф чекловлар халқаро ш артном алар оркали тартиб га 
солинм ай ди в а у л а р н и қ ў л лаш м и ллий хукум атлар таш аб б у си билан ам алга 
ош ирилади;
- н о тар и ф чекловлар то вар л ар нархин и нг д ар х р л ош и б к ети ш и га олиб 
келм айди в а и стеъм о лч и га с о л и қ ю ки бўлиб туш м айди.
21.2. М и к д о р и й ч е к л о в л а р
Т аш к и савдон и м и кдо р и й ж иҳатд ан чеклаш — бу д ав л ат том он и д ан
савдо ай ланм аси н ин г н о тар и ф м етод ларини қўллаган х о л д а тарти б га 
солиш ни н г м аъ м у р и й м етод ид ир. Д ав л ат м азкур у су л ёр д ам и д а эксп орт ёки 
и м п ортга р у х сат б ери лган товарларн и нг м и кд о р и в а ном енклатураси ни
белгилайди. М и к д о р и й чекл о в лар бир м ам лакат ху ку м ати н и н г қарори ёки 
м аълум товарлар савдоси н и м у воф и қлаш тирувчи халқаро сав д о келищ увлари
асосида кўллан и лиш и м ум ки н.
Т аш қи савдони м и к д о р и й ж иҳатдан чеклаш усу л л ар и куйидаги лардан
иборат:
- квоталаш /когаи н ген тлаш тири ш ;
- лицензиялаш ;
- “эксп ортн и и хти ёри й чеклаш ” .
366

---

К в о т а л а ш ё к и к о н т и н г е н т л а ш . У м ум ан, таш ки савдони д авлат 
том он ид ан тар ти б га со л и ш д а қўлланиладиган н отариф усулларни н г 50 дан
ор ти к ту р и м авж уд. У л ар н и н г таркиб ид а э н г к ен г тарқалган и квоталардир. 
А гар тари ф усуллар а н и қ б и р то вар гуруҳи б ў й и ч а эксп орт ёки и м п о р т қаж м и
м асаласи ни о ч и қ қ олд и рса, квоталар олиб кири лади ган ёк и олиб чиқиладиган
м аҳсулотн ин г қи й м ат ё к и м и кд о р и й ҳаж м и н и тўғрид ан-тўгри чеклаш воситаси
б ўли б хи зм ат қилади.
К воталаш - б у то вар л ар экспорти ёк и им портини м уай ян в ақг и чи да 
м аълум микдор ёк и су м м а билан м икдорий ж иҳатд ан чеклаш д ир. К воталаш
м авсум и й кў р и н и ш д а ёк и х ар ак тер д а бўлса конти н ген глаш ш аклига киради.
У лар ўз й ў н ал и ш и га кўра қуйидагиларга бўлинади:
Э к с п о р т квопгаси - халкаро барқарорлаш ув ш артном асига м у в о ф и қ
м уайян товарларн и н г у м у м и й экспортдаги у луш и ни белгилаш . О П Е К ёки
бирон-би р м и л л и й ҳ у к у м ат то м о н и д ан м ам лакат и чки бозорид а д еф и ц и т 
товарларн и нг ч етга чи қ и б кетиш ининг олдини о л и ш д а кўлланилади (М асалан, 
Р осси яд а н еф ть эксп орти да).
И м п о р т к в о т а с и - м иллий товар и ш лаб чиқарувчиларни хдм оялаш , 
савдо балан си ни м ув о зан атлаш га эриш иш , и ч к и б о зо р д а талаб в а такли ф н и
тартиб га со л и ш ҳ ам д а б о ш қа м ам лакатлар то м о н и д ан дискриним ац ия 
(кам ситиш ) савдо си ёсати қўл лан и л гақц а ж аво б тари қаси да қўлланилади. 
М асалан , А Қ Ш Я н г и З елан ди яд ан и м п о р т қили над и ган су т в а кайм оқ 
хдж м ини 5,7 м лн. л и тр , Н ид ерландиядан и м п о р т қилинадиган м узқай м оқ 
ҳаж м ин и 104 м и н г кг., Ш в ей цар и яд ан келадиган п и ш л о қ ҳаж м ин и 3 .4 м лн. кг. 
қили б белгилаган2.
Г л о б а л к в о т а л а р . Б у товарларн и нг қайси м ам лакатга эксп орт ё к и им порт 
килиниш и дан к а гь и н азар, эксп о р т в а и м п ортга нисбатан д у н ё м и қёсида 
белгиланади.
И н д и в и д у а л к в о т а л а р . Г лоб ал кво та д о и р аси д а товар н и эксп орт ёки 
им п орт қилад иган ҳар б и р м ам лакатга нисб атан белгиланади.
И м п о р т 
к воталари н и
ж о р и й
қи л и ш д а 
д ав л ат 
м и ллий 
и ш лаб 
чиқарувчиларга х о р и ж и й рақобат таъсири н и кам ай тири ш га инги лад и. Б ун дай
квоталар н и нг хдракат м ехан и зм и и м п орт тари ф лари дан ф ойдалангандаги
ҳолатни эслатади , я ъ н и и м п о р т товарлар так л и ф и чеклангавда и ч к и нархлар 
ж ахон н архига н и сб атан ўсиб боради. Б и рок, тари ф д ан ф арқли равиш да, 
и м п орт квоталари х о р и ж и й рақобатнинг и чки н архларга таъ сир кили ш и га й ў л
қўйм айди. Бу у с у л и м п о р гд ан келадиган ф о йд ани кўпайтиради в а м ам лакат 
тўл о в балан си н и м увозан атга келтириш ж ар аён и н и осонлаш тиради. Х алкаро 
битим лар орқали қ а т ь и й белгиланадиган тар и ф ставкалари ўрнатилган
в азиятда мам лакат ю қо р и д аги м асалани хал эт а олмайди. Ж С Т экспорт- 
им п о р т о п ерац и ялари га нисб атан м и кдори й чеклаш лар ж о р и й қили ш га рухсат 
беради.
2 Киреев А.П. Международная экономика. В 2-х ч. Ч. I. Международная микроэкономика: движение товаров и 
факторов производства. Учебное пособие для вузов. -М.: Междутар. отношения, 2000. С. 234.
367

---

Ўз н авбатида, э ксп о р т к вотаси м и ллий и ш лаб чи қарувчиларни етарли
табиий ресурслар би лан таъм инлаш , ж ах о н бозорид аги эксп орт баҳолари н и
ош и риш в а қарб и й -сгратеги к м аксадларга эриш иш к аб и м ақсадаларга 
қаратилган бўлади.
Э ксп орт квоталари и м п о р т квоталари сингари м ам лакат хукум ати
том он ид ан б и р то м о н л ам а тартиб д а ёки м анф аатдор то м о н билан халқаро 
келиш ув асоси да ж о р и й этили ш и м ум ки н. У л ар глобал ёки м аълум д ав р д а 
ам ал қилувчи м авсум и й кўрин и ш да бў л и ш и м ум кин.
Л и ц е н з и я л а ш . К воталаш ж ар аён и (б ош қача қили б ай тганда, кон- 
ти нгенглаш ), о датд а, лиц ензиялаш , я ъ н и м ахсус рўй хатга кири ти лган
ресурслар в а м аҳсулотлар билан таш қ и савдо операцияларини ам алга ош и ри ш
ваколати га эга булган д ав л ат таш ки лотлари (вазирликлар ва м аҳкам алар) 
рухсати б и л а н ам алга ош ирилади.
А ксар и ят м ам лакатларда таш қ и и қ ш с о д и й ф аолиятни лицензи ялаш
ж араёни халкаро х у қу қи й актларга асосланади в а уларни н г зн г м уҳим и 1947 
й илд а и м золан ган С авдо в а тариф лар бўй и ча Б ош келиш ув (Г А Т Т ) 
ҳисоблан ади . К ей и н чали к Г А Т Т д о и р аси д а б аъ зи бир б о ш ка ш артном алар 
имзоланган.
Л и ц е н з и я л а ш - м утасад ди д ав л ат органлари том он ид ан тап щ и
и ктисоди й ф аоли ятга рухсат б ер и ш орқали экспорт ёки и м п орт қилинаётган
товарларн и м уай ян вакт и чи да м аълум бир м и кдорда э ксп о р т ёки и м п орт 
килиш га р у х сат бери ш . Л иц ензиялаш квоталаш ж араёнининг тар к и б и й ки см и
бўлиб, таш к и савдон и давлат том он ид ан тар ти б га солиш ш акли ҳисобланади.
Ж аҳ о н ам али ётида лиц ензиялар куйи даги ш аклларда ам алга ош ирилади:
Б и р м а р о т а б а л и к л и ц е н з и я . Д авлат том онид ан бирон-бир ф ирм ага 
б и т га таш қ и савдо ш артаом аси н и ам алга ош и риш у чун би р йилгача м уддатда 
товарн и о ли б кири ш ёки олиб чи қиш тўғриси д аги ёзм а рухсатном а.
Б о ш л и ц е н з и я — би р й и л м аб о й н и д а чекланм аган х аж м д а товарн и
им п орт ёки э ксп о р т қили ш у ч у н бериладиган рухсатном а.
Г л о б а л л и ц е н з и я м аълум вақг и чи да д унёнинг хохлаган м ам лакат ига 
чекланм аган м и кд о р д а ёки кийм атда товар н и о либ кириш ёки олиб чиқиб 
кетиш тўғри си д аги ёзм а рухсагаом а.
А в т о м а т и к л е ц е н з в я экспортёр ёк и и м портёр б ую ргм асига м увоф и к 
д ав л ат том он и д ан д арҳол бериладиган ёзм а рухсатном а.
Л иц ен зи яларн и тақсим лаш м е х а ш т ш а р и ;
- аукцион;
- конкурс асоси да лицен зи яларн и соти ш (оп тим ал вариант). А Қ Ш д а 
аукционлар, одатда, видеом агнитоф онлар, қанд, автом обилларнинг и м п орти
лиц ензи ялари ни тақси м лаш да ш платилади;
- “ я кқ о л аф заллик тизим и5’ — д ав л ат том он ид ан м аълум ф ирм ага ў гган
д авр д а ки ли н ган и м п о р т ҳаж м ига пропорц и онал тар зд а ё к и м и ллий
им портёрларн и нг т а л аб и сгруетурасига п ропорционал тар зд а лиц ен зи я бериш
ш акли. А Қ Ш д а бу лицензия ту р и неф тни им п о р т қилиш да иш латилади;
368

---

- баҳод ан таш қ ар и асосда лиц ензияларни тақсим лаш . Д ав лат том он ид ан
товарлар и м п о р ти в а экспортини эн г сам арали ш аклда ам алга ош иради ган
ф ирм аларга б ер и ш д а иш латнпади.
Е вр о п а 
И тти ф оқи га 
аъ зо
м ам лакатлар 
ўртасида 
эксп орт-и м п орт 
оп ерациялари н и ли ц ен зи ялаш товар ай ланм аси ум у м и й ҳаж м ин и нг 5 -6 % и
д ар аж аси га етади (Ф р ан ц и я квоталаш в а лиц ен зи ялаш б ўй и ча ў з и г а х о с
«пеш қадам » ҳисоблан ади ).
Л иц ен зи ял аш н и талаб этади ган товарлар рўйхатига, би ринчи навб атда, 
эксп о р тга м ў л ж ал лан ган квоталанадиган м аҳсулотлар, ш унингдек, баъзи би р 
м ахсус гур у х д аги товарлар: стратегик аҳам и ятга э г а товар в а ресурслар, д ори - 
дарм онлар, б олалар а с с о р т и м е н т товарлари в а бош қалар киради.
“ Э к с п о р т н и л х т н ё р н й ч е к л а ш ” . М утахасси сларнинг ф икрича, э ксп о р т 
квоталари ни н т м у ҳ и м турларидан бири “ эксп ортн и ихтиёри й чеклаш ’" 
хи соблан ади . Х у к у м ат том он ид ан одатда й и р и к и м портёр д авлатни н г сиёсий 
тазйиқи о сти д а эксп о р тн и ихтиёрий ч екл аш ж о р и й қилинади.
“ Э ксп ортн и и хти ёри й чеклаш ” - расм и й давлахлараро ёки товар 
э ксп о р ти га н орасм и й квота белгилаш тў ғр и си д а савдодаги ҳ ам к о р том он и д ан
савдони ч еклаш ёки эксп ортни кенгай ги рм асли к тўғрисидаги м аж б ури ятга 
асосланган эксп о р тн и м и кдор ж иҳахидан чеклаш .
Б ун д ай ам али ёт А Қ Ш в а Е И д а Я п о н и я товарлари (автом оби ллар, 
электрон и ка, п ў лат)га н исбатан кен г қўлланилади. Ҳ озирги пайтд а ж аҳ о н д а 
бун дай ту р д аги
100
д ан о рти қ битим лар им золанган, би рок бугу н ги кунда 
Ж С Т ў
3
о лди га “ эксп ортн и и хтиёри й чеклаш ” н и ум ум ан беко р қили ш
вазиф аси н и қўйм окда.
Ш ун и н гд ек, 
хал кар о
сав д о д а 
и қ ги со д и й
санкциялар 
х ам
кенг 
кўллани лади . Б у сан кц и ялар қато р ига эм б ар го хдм киради. Б у у с у л б и р
м ам лак ат ёки м ам лакатлар гу руҳи б и лан сав д о операцияларини бутун лай
тақиқлаш н и
би лди ради . 
О датда, 
си ёсий
мақсадларни 
кўзлаган ҳ олда 
эм баргон и ж о р и й қ и л ш п бутун номеш слитурадаги ёки а л о ҳ вд а гурухдаги
товарлар эксп о р ти ё к и им портини чеклаш н и н азарда тутади. X X асрд а савдони 
тартиб га со л и ш н и н г бундай у сулига Б М Т қарорига кўра эм б ар го сиёсати 
И роқка, қи см ан с о б и қ Ю гославия, Л иван, Э р о н в а баъзи б о ш қа м ам лакатларга 
н исб атан ам алга ош и рилган.
213.
С а в д о с и ё с а т и н и н г м о л и я в и й м е т о д л а р и
Т аш к и савдон и тарти б га солиш ни н г н отариф усуллари тар ки б и д аги
кейи н ги й и р и к г у р у ҳ м оли явий у су л л ар хи соблан ади ва у л ар ў з н авб ати д а 
куйи даги гу р у х лар га аж ратилади:
- субси ди ялар;
- эксп о р т креди тлари;
- дем пи н г.
369

---

С у б с п д и я л а р - м и ллий ш п лаб чи қарувчиларни қўллаб-қувватлаш в а 
им портн и би лвоси та кам си ти ш га қаратилган д ав л ат бю дж етидан аж рати- 
ладиган п у лл и тўловлар. С убсидиялар и м п о р т товарлар билан рақобатга 
кириш аёгган в а эк с п о р т у ч у н м ўлж аллан ган то вар л ар и ш л аб чи қарувч и ларга 
берилиш и мути кин. Б и р и н ч и ҳолатда у и ч к и субси ди я деб , и кки нч и ҳ о л атд а э са 
эксп орт субси ди яси, д е б аталади.
И чки в а эксп о р т субсидияларининг ф аркд аниш и ж ар аён и д а ю зага 
келадиган и кти соди й оқибатлар ту р л и ч а аҳамш ггга эга. У л ар га алоҳида 
тўхталиб ў г а м ш .
21 .3 .1 -р асм . И ч к и с у б с и д и я л а р
И ч к и с у б с и д и я л а р . Э р ки н савдо ш арои тид а м и ллий и ш лаб ч и қар и ш
ҳаж м и 
6
i ни, и ч к и и стеъм ол ҳ аж м и
ни, и м п орт 
~~ 
ни таш ки л этади.
С убсидия аж ратилганд ан кейин и чки и ш лаб ч и қариш
ҳ аж м и
&гача. 
оргади, и стеъм о л э с а
ҳолатид а қолади , чу н ки и стеъм олчилар товарн и
аввалгидек ж аҳ о н н ар х и д а х ар и д қилиш ади. И м п о р т хаж м и э са 
~ 
62
5
яън и
и чки и ш лаб ч и қар и ш ҳ аж м и н и н г қ ў ш и м ча орти ш и м и кд ори га м о с