В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

20.3.6-жадвал
М а м л а к а т б ю д ж е т и г а т а р и ф л а р д а н к е л и б т у ш а д и г а н т у ш у м л а р 7
т/р
Мамлакат
Бюд жет хэжмига нисбатан фоизда
1.
Гана
405
2.
Фил суяги кдагоги
40,73
3.
Покисгон
30,94
4.
Малайзия
28ДЗ
5.
Хдндистон
24,07
6.
Венесуэла
18,0
7.
Корея
14,01
8.
Аргентина
13,31
9.
Россия
12,0
10.
Колумбия
11,58
11.
Канада
5,26
12.
Австралия
5,19
13.
Бразилия
4,22
14.
Мексика
2,73
15.
АКШ
1,56
16.
Италия
0,21
17.
франция
0,03
18.
Германия
0,02
19.
Буюк Британия
0,01
И қги со д и ёгд а 
ху ку м ат 
том он ид ан
кўллан и лган
протекциони сги к 
қадам лар и ш лаб чи кдрувчи лар в а истеъм олчиларга қисқа ҳам д а у зо қ м уд датли
истиқболда д ав л атн и н г ўзи га турлича таъсир кўрсатади. Б ундай сиёсатни нг 
и чки бозор у ч у н м а ҳ с у л о т иш лаб чиқарувчи м и л л и й ком панияларга таъ сири н и
кўриб чи қиш дан б о ш лай м и з.
20.3.1-раем ё р д ам и д а и м п о р т бож ининг к и ч и к и қ ш с о д и ё т (м илли й нарх 
ж аҳ о н н архи га т а ъ с и р
кўрсата олм айдиган 
и қги соди ёт)га тагьсирини 
баҳолаш и м и з м ум ки н . С авд о бош ланм асдан аввал, м ам лакатда 100 т а товар 
и ш лаб ч и қ а р и л я т и в а и стеъм о л қилиняпти, м ув о зан ат н архи
8
д олларга тенг 
(талаб в а такли ф ч и зи қ л ар и Е н у қгад а кесиш ган). А гар товарнинг ж ах р н нархи 
и чки н архдан п аст б ў л са, м ам лакатга ж аҳон н ар х и д а (5 доллар) 120 т а товар 
кириб келади , и ч к и н а р х ж аҳон н архи д араж аси гач а ту ш и б кетади. Б унинг 
натиж асида м и ллий и ш л а б чиқарувчилар ф акд г 4 0 т а товар таклиф қилади, 
истеъм ол э с а 160 т а г а етади. М и ллий и ш лаб чиқарувчиларни ҳи м оялаш
м ақсади да х у к у м ат 
2
доллар
м икдорида б о ж х о н а бож и ж орий қилса,
7 Михайлушюш А Л ., Шнмко П.Д.. Международная экономика. Учебник.-М.: “Высшая школа”, 2002. С. 114.
3 5 7

---

2 0 .3 .1 -р а с м . И м п о р т б о ж и я и ы г м и л л и й и қ т и с о д м ё т га т а ъ с и р и
экспортёрлар ў з товари ни 7 д оллард ан со ти ш га м аж бур бўлади в а и чки
бозордаги н а р х кўгари лади . Б унинг н атиж асид а ички и ш лаб чи қариш 80 т а
товар н и т а ш к и л қи лад и , и м п орт э са 40 тагач а қисқаради. И стеъм олчилар ж ам и
120 т а то вар соти б олади. Б о ж х о н а б о ж и ўр н атш ш ш и н атиж асид а м и ллий
и ш лаб ч и қар у вч и л ар а трапещ ш нинг ю засига тен г булган кў ш и м ч а ф ой д а 
кўради. С тў ғ р и тўртб урч акн и нг ю заси га тен г булган сум м а б о ж х о н а бож и
сифатида д а в л а т б ю дж ети га туш ади.
Б ош қача қи ли б айгганда, м и ллий ком панияларнинг и чки бозор у ч у н
иш лаб ч и қ ар ган м аҳсулоглари бож х о н а со л и гв д ан о зо д бўлганлиги сабабли
унинг н ар х и и м п о р т қили наётган а н а ш у н д ай товард ан сезиларли дар аж ад а 
п асг бўли ш и м ум ки н , бун дай ш ар о и тд а х ўж али к ю р итувчи субъектлар я н ги
технологи ялар, х о м аш ё в а м атериалларни теж аш ҳи со б и га харж атлари н и
кам айтири ш зарури яти га эҳ ги ёж сезиш м айди. А м алда и м п орт ўрн и н и
қоплаш га й ун алти ри лган соҳалардаги м и ллий ф ирм алар уз товарлари н и
им порт т а р и ф и г а яқи н н архларда сотади, н атиж ада кўш и м ча ф о й д а кўради. 
М и ллий ко м п ан и ял ар даром адларининг ўси ш и в а м и ллий и ш лаб чи қариш ни н г 
кенгайиш и саб аб лари д ан б и р и ан а ш у н д ан иборат.
Т а р и ф и и н г к а т т а м а м л а к а т и қ г и с о д и ё г и г а т а ъ с и р и . К атта м ам лакат 
у ч у н и м п о р т тар и ф и ф ақаг и ч к и иш лаб чи қариш ни ҳи м оялаш воситаси бўли б 
қолм асдан , таш қ и бозор би лан савдо ш ар ти ни я хш илаб олиш воситаси ҳам дир. 
Д арқакиқат, к а п а м ам лакат и м п ортн и қисқартнрса, бу товарн и нг асоси й
хари дори бўлган ли ги сабабли экспортёр м ам лакат уш бу товар нархи н и
п асайти ри ш га м аж б у р бўлади. Э ксп орт товарлари н архи ўзгарм аган ҳ о л д а 
и м порт то вар л ар н архин и нг п асайи ш и и м портёр м ам лакат у ч у н савдо 
ш артини н г яхш и л ан и ш и га олиб келади в а кагта и қгасо д и ётл и м ам лакат 
и м порт б о ж и н и ж о р и й қили ш дан соф ф о й д а кўрм аслиги мум кин.
358

---

2 0 .3 .2 -р асм . Т а р и ф и п н г к а т т а м а м л а к а т и к т и с о д и ё т и г а т а ъ с и р и
К атта м ам лакат х у к у м ати и чки и ш лаб ч щ ар у в ч и л ар н и хо р и ж и й
рақобатд ан ҳи м оя қ и л и ш м ақсади да и м п ортга б о ж ж орий килди. Б о ж
ўрн атили ш и н ати ж аси д а товарн и нг ж аҳ о н н а р х и туш ади. Л екин бу товарн и н г 
и чки н архи б о ж м и к д о р и га (t) P w д ан
г а м о с р авиш д а кўтарилад и Ж ам и 
таклиф ч и з ж и ю қо р и га — я н ги
д ар аж ага сурияади. Т акли ф ни н г я н ги
д ар аж аси д а и чки тал аб в а ж ам и таклиф G н уқгада м увозанатга келади. 
Н ати ж ада и ч к и и ш л аб чи қариш Q
1
Q
2
гач а ортиб, ички тал аб
Q
5
Q
4
гач а 
кам аяди, и м п о р т эса Q iQ s д а н Q
2
Q
4
гача қисқаради.
И м п о р т тари ф и ж о р и й қ или ни ш и нати ж аси д а истеъм олчиларнинг зарари
a+ b+ c+ d г а тен г бўлди. К и ч и к мамлакаггда б ўлган и каб и и м порт б ож и н и н г 
таъсири н и и кк и га аж р ати ш м ум кин: к эй та тақсим ланиш сам араси в а йўқоти ш
самараси.
К а т га м ам лакат м и со л и д а д ар о м ад сам араси ички 
даромад
в а сав д о ш ар- 
т и сам араси га аж ралади. И ч к и д аром ад сам араси даром аднинг ички истеъм ол- 
чилардан , савдо ш ар ти сам араси эса даром адн инг хориж ий и ш л аб чи қа- 
рувчи лардан д авлат б ю д ж ети ф ойд асига қ ай та тақсим ланиш ини билдиради.
Т а р и ф к в о т а с и . И м п о р т б ож и и чки қарам а-қарш иликка э г а Я ъ н и и ш лаб 
чиқарувчилар, би р тар аф д ан , халқаро рақобатд ан қутулиш м ақсадида и м п о р т 
бож идан м ан ф аатдор б ўлса, икки нч и том ондан, и ш вақгидан таш қари вактда 
истеъм олч и си ф ати д а и м п о р т тар и ф и га қарш идирлар. Б у зи д д и я т қисм ан
тариф квотаси ни ж о р и й қ и л ш п орқали ҳ ал этилади.
Т ари ф квотаси — ўзгарувчан бож хон а бож и кўриниш и бўлиб, бож
ставкаси м и кдори и м п о р т қипинадиган то вар ҳаж м ига боғли қ бўлади: м аълум
чегарадаги и м п ортга п астр о қ м икдордаги бож , бу чегарадан ош и б к еггав д а 
ю қо р и р о қ бож ўрн ати лади .
359

---

Sd
2 0 .3 3 -р а с м . Т а р и ф к в о т а с и
Ф ар аз қ и л ай л и к , и ч к и та л а б (D d), и ч к и та к л и ф (Sd) в а ж а ҳ о н т а к л и ф и
(Sw) ч и зи қ л а р б и л ан и ф о д ал ан ган . С а в д о б о ш л а н м а с д а н о л д и н т о в а р н а р х и
540 д о л л а р г а тен г. Э р к и н с а в д о ш а р о и т и д а т о в а р н а р х и 4 0 0 д о л л а р г а
т у ш а д и . Б у н а р я д а м а м л а к а т 5 б и р л и к т о в а р и ш л а б ч и қ а р а д и в а 4 0 б и р л и х
т о в ар и с т е ъ м о л қ и л ад и . Б и н о б ар и н , 35 б и р л и к т о в а р и м п о р т к и л а д и. И ч к и
и ш л а б ч и қ а р у в ч и л а р н и ҳ и м о я қ и л и ш м а қ с а д и д а д а с т л а б к и 5 б и р л и к т о в а р
и м п о р тг а
10
ф о и з л и , у н д а н о р т и ғи га
20
ф о и з л и
и м п о р т б о ж и ж о р и й
К илинади. И л г а р и м а м л а к а т с е зи л а р л и д а р а ж а д а к ў п р о қ т о в а р и м п о р т
к и л г а н л и г и б о и с, т о в а р н и н г и ч к и н а р х и н и 4 8 0 д о л л а р г а ч а к ў т а р у в ч и и к к и
қ а в а т л и т а р и ф ю з а г а кел ад и . Н а т и ж а д а и ч к и и ш л а б ч и қ а р и ш 15 б и р л и к к а
етад и , и с т е ъ м о л 30 т а г а , и м п о р т 15 т а г а кам ая д и . Ч е га р а в и й с а м а р а а г а
т е н г б ў л а д и , т ў ғ р и д а н -т ў г р и и қ г и с о д и й за р а р т а р и ф д а ги б ў л га н и к а б и b + d
г а т е н г б ў л а д и .
Д ар о м ад сегм ен ти с бир н е ч а сегм ентчаларга бўлинади. Д астлабки 5 
бирлик то в ар га 10 ф оизли , я ъ н и 40 д о л л ар га тен г б о ж ж о р и й кнли нган , 2 00 
долл. (с 1= 5 х $40= $200) м и кдори даги ф о й д а б ю д ж егга туш ади. К ейи н ги 10 
би рли к то в а р г а 80 долларли к б о ж ўрн атилган, д ем ак, 800 д о л л ар (С
2
+Сз= 
10
х 
$80= $800) ҳ ам бю д ж егга туш ади. С
4
(с4= 5х $80- 5х $ 4 0 = $200) сегм ен т э с а
м аҳаллий
ком п ани яларн и нг к ў зд а ту га л м а га н
ф овд асид ир. 
Я ъ н и
бу 
к о м п ани ялар то в а р н и 4 40 долл ар д ан со ти б о либ 4 80 долл ар д ан соти ш
и м к о н и яти га э г а бўлади. А гар эксп ортёрлар товар нархин и 480 долларга 
ош ириш са, х ори ж ли клар кўзда тутилм аган д ар о м ад га э га бўлади.
Э к с п о р т т а р и ф и . Э ксп о р т бож л ар и эксп орт товарлари м ам лакат 
чегараси дан чи қи б кетаётганда олин ад иган м аж б ури й тўловдир.
360

---

2 0 .3 .4 -р асм . Э к с п о р т т а р и ф и
Ф араз килайлик, х у к у м ат эксп ортн и б о ж орқали чеклам оқчи. К ич ик 
м ам лак ат м и солида тахди л қилад иган бўлсак, эксп орт бо ж и н и н г ж ори й
қи л и н и ш и ж аҳон н ар х и га таъ сир кўрсатм айди. Б и н о б ар и н , сав д о ш арти 
ўзгар м ай д а. 
Т овар 
эксп орти ни нг 
ф о й д ал и л и ш
п асаяд и
в а
и ш лаб 
чиқарувчилар товарларн и нг б и р қисм ин и ички б о зо р га қайтариш ади, 
н ати ж ад а б у товарн и н г и чки н ар х и б о ж м и кдори да Pw д ан Р-л-н г а туш ади. 
Ж ам и тал аб чи зи ги эксп о р т тар и ф и м и к д о р и д а п астга кўчади 
Т ал аб н и н г я н ги дараж аси да и ч к и таклиф в а ж ам и талаб м увозан атига G д а
эр и ш и л ад и , бу вазиятда эксп орт тари ф и ёрдам ид а ички истеъм ол Q
1
Q
2
га 
ортад и , и чки таклиф Q
5
Q
4
г а кам аяди.
Э ксп о р т м и кдори эс а Q
5
Q] д а н
Q
4
Q
2
га қисқаради. Д ем ак, э ксп о р т тари ф и
ж о р и й қ и ли н и ш и н ати ж аси да и ч к и и стеъм ол ортди, и ч к и таклиф в а эксп орт 
м и кд о р и қисқзрд и.
Э ксп о р т тари ф и ўр н ати л и п ш н ати ж аси д а и стеъм олчи лар а сегм ент 
м и к д о р и д а ф ой д а кўри ш ди . Д ав л ат эксп о р т бож и ёрдам ид а с га тен г 
м и қд орд аги ф ой д ан и и ш л аб ч и қарувчилард ан ўз ф ойд асига кдйта тақсим - 
лайд и . b + d сег м ш тл а р и и ш л аб члқарувчи ларни нг соф йўқотиш ларидир. 
У м у м ан олганда, эксп о р т та р и ф и ў рн аги лган да хам и м п о р т бо ж и ж орий
қи л и н ган и д а қ ай та тақси м лаш в а й ўқоти ш сам аралари ю зага келади.
20.4. Т а р и ф л и б о ш қ а р у в н и н г а ф з а л л и г а в а к а м ч н л л к л а р и
Т аш ки и кти соди й ф аолият соҳаси даги чеклаш лар си ёсатин и кен г кўлам да 
в а ф ао л ам ал га ош и ри ш д авлатга қисқа м у д д атд а м уваф ф ақи ят о л и б келиш и 
м у м ки н . У ш б у ю тукд арга м и л л и й корхоналар д а и ш л аб ч и кариш ҳаж м ини 
оширЕпп, бож , солиқ, й иғи м лар ҳи со б и га б ю дж ет д аром ади ни кўпайтириш , 
и кти со д и й хавф сизлик в а м у д о ф аа қоби лиятин и таъ м и нлаш оркали эриш иш
м ум ки н.
361

---

А м алд а э с а б у так ти к устун ли клар стратегик, узок, м уд д атли истиқболдан
келиб 
ч и қ қ а н
ҳолда, қ ар ам а-қар ш и том он га ўзгаради. Д ав латн и нг тари ф
м и кд ори га кўпайти рилган
и м п о р т м и кдори га т е н г и қ ш с о д и й
ю туги 
и стеъм олчи лар том он и д ан д ав л ат ф ойд асига тўлайд иган тр ан сф ерт тўлови 
ҳисобланади. А лбатта, м аб лағларн ин г бир қи см и и ж ти м о и й эҳги ёж лар 
(ой ликларн и ош ириш , н аф ак зл ар тў л аш )га сар ф л ани ш и м ум кин, бироқ 
тран сф ертларн и н г аксари ят қи см и бю рократик ўзб о ш и м ч ал и к в а м аблагларни 
д ав л ат таш ки лотлари о рқ али ўтиш и билан боғли қ х араж атлар туф айли
қ ай тар и б берилм айди.
Ш ун и нгдек, 
б оп щ а 
м ам лакатларн ин г 
п ротекц и они сги к 
ж авоб 
т адб ирлари н и ҳам эъ ти б о р га олиш лозим . Б у тадб ирлар туф айли товар 
ай ланм аси ҳаж м и кам аяди, и ш ж ойпари қйсқаради, 
н атиж ад а қатор 
ком п ани яларн и нг м а ҳ су л о тл ар и м и л л и й бозордан ар зо н р о қ в а сиф атси зроқ 
т о в ар и ш л аб чи қарувч и ф о й д аси га сиқиб чиқарилади.
И стеъм олчиларн и нг аксар и я т қисм и “б елб оғлари ни м аҳкам бойлаб 
олиш лари ” керак бўлад и, ч у н к и одд ий одам ларни нг дар о м ад л ар и и ш лаб 
чиқарувч и лар ф ойд асига қ а й т а тақсим ланади, зеро, б о ж х о н а тари ф и ж ори й
этил и ш и д ан аввалги в а к ей и н ги и ч к и н архлардаги ф а р қ истеъм олчилар 
зи м м аси га 
туш ад и . 
Ф ақ ат 
и м п ортн и нг 
ўрн ин и
қ о п л аш
соҳаси даги
ко м п ани ял ар н и н г акц и ялари га э га бўлган у н ч а к атта бўлм аган айрим 
гуруҳпарга ки рувчи и стеъм олч и лар олиб к ири ш б ож ларид ан д аром ад олиш и 
м ум ки н. Ш ун д ай қи ли б, б о зо р и қги соди ёти ш ар о и ти д а п ротекц и он и сги к 
си ёсатни ам алга ош и ри ш н ар х н и н г ю қорилиги сабаб ли и ч к и истеъм олн и нг 
кам ай иш и га, солиқ базаси н и нг қисқари ш и га в а ум ум ан, ж ам и я т у ч у н соф 
й ўқо тш п л ар га оли б келади.
Ж аҳон ам али ёти кўрсатиш ич а, п ротекц и они сги к си ёсат босқичм а-босқи ч 
то тал и тар реж и м лар то м о н и д ан м аъм урий-буйруқбозлик ти зи м и д а чеклан ган
м а к о е в а зам о н д а ам алга ош ирилган.
П ротекц и он и зм н и н г сал б и й хусуси ятлари га қ у йи даги ларни кири ти ш
м ум кин:
— А ҳ о л и турм уш д ар аж аси хараж атлар у л у ш и н и н г ортиб кетиш и
ту ф ай л и п асайи ш и. И м п о р т бож л ар и киритилганид ан кей и н хари дорлар и чки
б о зо р га о ли б кири лган то вар л ар у ч у н ян ад а ю қо р и р о қ ҳ а қ тў л аш га м аж бур 
бўлиш ад и. Б у и н вестиц и ялар г а айланиш и м ум ки н б ў л ган аҳоли ж ам гар- 
м алари н и н г к ам ай и ш и га о ли б келади.
— А ксари ят м ам лакатлар том он ид ан тари ф чекл аш л ар и н и н г ж орий 
этили ш и н и н г зан ж и р р еак ц и я си б и лан богли қ халқаро к ў пай ти рувч и сам араси
в у ж у д га келиш и.
— М и л л и й и кти еоди ётда сам арасиз соҳалар в а кор х о нал ар н ин г сақланиб 
қолиш и . Т урли и м тиёзлар бери ли ш и натиж асида и ш л аб чиқарувч илард а 
м аҳ су л о т и ш л аб ч щ а р и ш х араж атлари н и кам ай тири ш в а рақобатб ардош
товарлар и ш лаб чи қари ш га р а гб ат булм айди.
362

---

— И қги соди й со х д д а коррупц и я в а эгаллаган м ансаб, лавозим и дан
ф ойд алан и ш н и н г к у р и л и ш л ар и кенг тарқалади . М и л л и й иқги соди ётни нг 
«ёп иқлиги », одатда, Т И Ф н и н г крим инаплаш уви у чун озукд м уҳитини яратади.
Ҳ укум атн и н г Т И Ф н и тар ти б га солиш бўйича чора-тадбирлар ком плек- 
си н и ж ори й э ти ш га м аж б у р этувч и ом иллар т ар к и б и д а куйидаги ларни
аж р ати ш м ум кин:
— и қги со д и етн и н г я н г и д а н ш аклланаётган со ҳалари ни кудратли хори ж и й
ком п ани ялар рақо б ати дан ҳи м оялаш ;
— д авлат кў м аги си з тузи лм аси ни қдйга к у риш ни нг илож и бўлм аган 
ж ах р н бозори д а р ақ о б атб ар д о ш
бўлм аган 
«эски» 
сохдларни 
қўллаб- 
кувватлаш ;
~ камситу'вчи с а в д о си ёсати ам алга ош и раётган м ам лакатлар ёки 
ком пани яларга ж а в о б т ар и қаси д а дем пи н г в а хо р и ж и й рақобатн ин г бош кд 
н отариф усуллари б и л ан кураш иш ;
— ж аҳон бозор кон ью ньпурасидаги тебран и ш ларни н г м и ллий и қ ш с о - 
д и ётга таъсири н и к ам ай ти р и ш . Б у о м и л х о м аш ё в а таб и и й ресурслар эксп орт 
қ и л у в чи м ам лакатлар у ч у н дол зар б ҳисобланади;
— бю дж етни нг д а р о м а д қисм ин и ш акллантириш , кўпай ти риш - ўти ш
дав р и и қгисодиёти 
ва р и вож ланган м ам лакатларда аксарият ҳолларда 
п ротекц и он и сги к си ёсатн и н г тар ки б и й унсурлари б ў л ган б о ж х о н а б о ж л ар и ва 
б ош кд эгр и солиқпар ҳ и с о б и га ам алга ош ирилади.
Т ар и ф усул л ар и н и қў л лаш тараф дорларининг ф икри ча, тариф ларн ин г 
иқги со д и ёгга и ж об ий та ъ си р и куйидагича бўлади:
— тари ф лар ёш т а р м о к д а р н и ҳи м оя қили ш га х и зм ат қилади;
— д авлат б ю д ж ети н и н г д ар о м ад м анбаи си ф ати да ф ойдаланилади;
— м ам лакат ич к ар и си д а д аром адн и кдйта тақ си м лаш ф аоллаш ади;
— арзон хо р и ж и й и ш ч и к у ч и н и ж алб этиш им ко н и яти яхш иланади;
— м ам лакатн ин г хом аш ё и ш лаб чиқариш га ихтисослаш увиш ш г олди
олинади.
Т ари ф
у су л л ар и н и
қ ў л лаш га 
қар ш и
бўлганларнинг 
ф икрича, 
тари ф ларн и н г и қги со д и ётга сал б и й таъ сири куйи даги ларда нам оён бўлади:
— тари ф лар т а ш қ и сав д о н и чеклаш , дунё иш лаб ч и қ ар и ш и хдж м и ни н г 
қисқари ш и сабаб б ўлад и ;
— м ам лакатлар ў р та с и д а товарларнинг оггтимал тақсим о ти га тўсқи н ли к 
қилади;
— и стеьм о л ч и га с о л и қ ю ки н ин г ортиш ига олиб келади;
— и м п ортга б ел ги лан ган тарифлар эксп орт х аж м ш щ н г қискариш ига 
таъ си р килади; 
, 
,
— тари ф ларн и н г белги лан и ш и м ам лакатдаги и ш сизлик дараж асининг 
о ш и ш и га сабаб бў л ад и .
Ш у н д ай килиб, п р о текц и о н и зм таш ки савдо о п ер ад и ял ар и га турли-тум ан 
ч еклаш ларн и ж ори й э ту в ч и д ав л атга вақгинчалик, так ти к ю ту қ келтирса-да, 
стратегик, у зо к м у д д атл и стратегияда истиқболсиз си ёсат ҳисобланади. Бу
363

---

си ёсат X X аср таж ри б асид ан м аълум ки, аҳоли ту р м у ш д араж аси в а 
ф аровон ли ги н и н г п асайи ш ига олиб келади. Ш ун дай бўлса-да, и қги соди й
э р ки н л аш ти р и ш
курсини 
сақлаган 
ҳ о л д а 
п ротекц и они зм н и нг 
ай рим
у н сурлари д ан
оқ и лон а ф ойд алани ш
м аълум вақт 
м об айнида м и лли й
и кти соди ётн и ри вож лан ги ри ш д а и ж об ий таъ сир кўрсатиш и м ум кин.
А со с и й т у ш у н ч а л а р
Т а ш к и с а в д о с и ё с а т и — м и л л и й и қгасод и ётн ин г таш қ и бозорлардаги
рақобатб ардош ли ги н и ош и риш в а таш қи рақобатдан м аҳаллий и ш лаб 
ч и қарувч и ларн и ҳи м оя қилиш га, қўллаб -кувватлаш га қ аратияган чора- 
тад б ирлар йиғи ндиси .
Э р к и н с а в д о с и ё с а т и - т а ш қ и савдодаги тўси қларн и м иним аллаш ти риш
сиёсати.
П р о т е к ц и о н и з м - тари ф в а нотариф и нстум ентларни кўллаш й ў л и билан 
ички бозо р н и х о р и ж и й рақобатд ан ҳи м оя қилиш нинг дав л ат сиёсати.
Т а р и ф э с к а л а ц п я с и - товарлард ан ун ди рилад иган и м п о р т б ож и н и н г 
м аҳсулот қ а й т а и ш ланган ли к дараж аси ни н г чукурлаш увига м ос рав и ш д а 
орти б бори ш и ди р.
Б о ж х о н а б о ж и - бож хон а органлари том он идан товарлар и м п орт в а 
эксп о р т ки ли н аётган д а у н ди рилад иган ҳ а м д а эксп о р т-и м то р тн и н г ш ар ти
ҳи соблан ган м аж бури й тўлов.
О п т и м а л т а р и ф с т а в к а с и - и қги соди й ф аровоилик в а м и лли й
м ахсулотларн и н г рақобатд ош лигин и м аксим ал таъм инлаб берадиган тари ф
дараж аси
Н а з о р а т с а в о л л а р и :
1. Т аш қ и савдони тар ти б га со л иш зарури яти ним ада?
2. Т аш к и савдо сиёсати н и м а ва у н и н г қандай ш акллари м авж уд?
3. Т апщ и савдо сиёсатининг й ў н ал и ш лари в а дастаклари ним алардан
иборат?
4. Б о ж х о н а бо ж и н и м а в а у канд ай мезон лар бўй и ча гуруҳланад и?
5. Б о ж х о н а бож и қандай вазиф аларни баж аради?
6
. Р и во ж л ан ган м ам лакатлар то м о н и д ан кўлланиладиган ю қо р и тари ф
ставкалари р и вож лан аётган м ам лакатлар и қги сод и ётига канд ай таъсир 
кўрсатади?
7. Т ар и ф л ар н и н г 
к а п а
м ам лакат 
и қ гасо д и ёти га 
таъсири 
қанд ай
сам араларн и ю зага келтиради?
8
. Т ар и ф л и
тарти б га 
солиш ни н г 
аф залликлари 
ва 
кам чили клари
н им алард ан и б о р ат?
364

---

2 1 - Б О К Т А Ш Қ И С А В Д О Н И Т А Р Т И Б Г А С О Л И Ш Н И Н Г
Н О Т А Р И Ф М Е Т О Д Л А Р И
21.1. Н о т а р и ф м е т о д л а р н и н г г у р у х д а н и ш и
Д ав л ат таш қ и савдон и тар ти б га со л и ш д а тари ф м етод лари б и лан би р 
қ ато р д а н отари ф м етод лард ан ҳам кенг ф ойдаланади. У л арн ин г кўпч и ли ги
бож хон а тар и ф л ар и д ан ф арқпи рав и ш д а м и кдори й ж иҳатдан ўлчан м ай ди ва 
ш у н и н г уч у н стати сти кад а яққол акс этгирилм аЦ ди. Н отариф м етод ларн и н г бу 
х усуси яти х у к у м атл ар га таш к и савдо сиёсати соҳасида ў з м ақсадлари га 
эр и ш и ш д а у л ар д ан аралаш ф ойд алани ш га им кон яратади.
Н отари ф у суллар - то вар ай ирб ош лаш га таъ си р
қи л и ш
д асгакларин и , 
яън и м ам лакатга о ли б кири лади ган ёки четга чикариладиган м аҳсулот хаж м и 
в а ном ен клатураси н и чеклаш н и билдиради. Н отари ф усуллар м икдори й, 
м олиявий , я ш и р и н в а н оиқгисод ий у сулларга аж ратилади. У лар устун
д ар аж ад а ри во ж л ан аётган в а хукум ат то м о н и д ан п р отекц и они сгак и қги со д и й
си ёсатни тал аб қ и л у в ч и , бозор тузи лм алари ш аклланаётган ў г ш л дав р и
иктисоди ёти м ам лакатл ар и га хосдир.
Т аҳ л и л л ар ш у н и к ўрсатадики, таш қ и савдо д авлат том онид ан тар ти б га 
со л иш тари ф в а н о тар и ф усуллар ком бинацияси ёрдам ид а ам алга ош ирилади. 
X X I аср бо ш лар и д а т ар и ф у сулларин и нг м ав қеи пасайиб борм окда. У ш б у 
ҳо л ат Ж аҳон савдо таш к и ло ти то м о н и д ан аъ зо м ам лакатлар олдига қўйи лган
стратеги к в ази ф а -
улар ў р тасв даги ў заро то вар савдоси да тариф
чеклаш лари н и босқи чм а-босқич бартараф этиш вазиф аси б и лан боғлиқ.