В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х



Download 23,32 Mb.
Pdf ko'rish
bet262/441
Sana22.02.2022
Hajmi23,32 Mb.
#112691
1   ...   258   259   260   261   262   263   264   265   ...   441
Bog'liq
Jahoniqtisodiyotyoti

Qr~Q\ 
р авиш д а кам аяди.
М и лли й и ш л аб ч и қарувч илар ҳар бир м аҳсулотн ин г ж аҳ о н б аҳоси дан
С _ р _ 
р
субсиди я м и к д о р и д а ф о й д а олади ( "
5
w ).
Ҳ у к у м а т х араж атлари 1-ва 2- 
ф игураларни таш к и л этади .
С убси ди яларн и нг бир қисм и (1 -ф игура) м азкур товар л ар н и и ш лаб 
чиқарган корхон алар ҳи со б и га кэй та тақсим ланади. Қ олган ки см и (2-ф и гура) 
эса м ам лакат и қ ги со д и ёти н и н г соф й ў қ о г а ш и ҳисобланади. Ч унки, субси ди я
370


н ати ж аси д а сам арасиз и ш лаётган м и л л и й иш лаб чиқарувч илар ўз то варлари н и
со ти ш н м кон и яти га э г а бўли ш ад и.
И чк и субси ди яларни нг аф зал л и к то м о н и ш ун даки , улар тари ф в а 
квоталар н и кўллаш орқали и м п о р тн и м и кдорий ж и ҳ атд ан чеклаш д аги каби 
сам ар ага э га бўлади. Б у н д а и ч к и нархларнинг ў згариш и ю з б ерм ай д и в а
суб си д и я таъсири да таш қи рақобатд ан хлм оялан аетган то вар л ар н и н г и ш лаб 
ч и кар и ш сам арадорлиги ортади.
2 1 .3 .2 -р а с м . Э к с п о р т су б с в д н я с н
Э к с п о р т су б с и д и я с и . Э р к и н савдо ш арои тид а и м п ортёр м ам лакат
и стеъм олчи лари
ҳ аж м д аги то в а р н и ж аҳон н ар х и д а ^ д а х ар и д қилиш ади. 
А гар эксп ортёр м ам лакат ўз и ш л аб чиқарувя и лари га э ксп о р т субсиди ясин и
аж ратса, иш лаб чи қарувч илар экспортга чикарилаётган то вар баҳоси н и
суб си д и я м икдорига м о с р ав и ш д а п асайтира олиш ади. Н ати ж ада товар
таклиф и
^
д а н
S"
гача, э к с п а т ҳ аж м и эса & кадар ортади.
Э ксп орт субси ди ясин и қў л лаш д ан м ақсад эксп о р т баҳ о си н ин г пасайиш и 
натиж аси д а ём он лаш ган м ам лак ат савдо ш ароитини соти лаётган товарлар 
ҳ аж м и н и
ош и ри ш
ор қал и
я х ш и л аш
ва 
субсидиялар 
кўрин и ш қдаги
хараж атларн и қоплаш дан иборат.
Г А Т Т /Ж С Т қоид аларига м у в о ф и қ, аъзо м ам лакатлар ўртасидаги савдода 
б ево си та 
экспорт 
су бси ди яларид ан
ф ойдаланиш
тақиқлан ган . 
Е вроп а 
И тти ф о қи д ои раси да қ и ш ло к х ўж али ги м аҳсулотларини и ш лаб чиқариш га 
бев о си та 
экспорт 
субси д и ял ар и
бериш
бундан 
м устасно. 
Ю қори да 
к ўрсати лган
қовд аларн и н г 
б узили ш и
и м п орт 
к д л аётган
м ам лакатга
371


ком п енсац и яловчи и м п о р т бож лари олиш орқали ж аво б чоралар кўриш га асос 
бўлад и. Б у бож лар Ж С Т арб и траж ид а баҳс х з л этаги у н га қадар сақпанади.
Э ксп орт субси ди ялари н ин г м и вд ори р и вож ланган м ам лакатлар қайта 
и ш л аш сан оати эксп орти ни нг 1% и д ан ош м айди, б и р о қ айрим товар 
гу рухдари учун, ай ни қса, ри вож ланаётган в а ў ти ш дав р и и қги соди ёти
м ам лакатлари да уш б у м еъёр ж у д а ю қори бўли ш и м ум кин.
Х В Ф м аълум отлари га кў р а, ж аҳ о н м олиявий-иктисод ий и н қи рози ш а­
р о и ти д а м ам лакатлар ж ақон бозорид аги ракобагбард ош лиги ии сақлаб қолиш - 
л а р и у чу н субсидиялардан к ен г ф ойдаланиш ган. Б у ҳ о л ат ай ни қса и қ т -
со д и ётд а давлатни н г р о л и ю қо р и бўлган м ам лкатларда я қ қ о л кўзга таш лан ади .
Р ивож ланган м ам лакатларда субсидиялардан н исб атан кам ф ойда- 
ланипади . Ж аҳ о н м оли явий -и ктисод ий инқи розига к ад ар ривож ланган
м ам лакатларда бю дж ет субси ди яларин ин г Я И М даги у л у ш и ўртача 1,3% г а
т е н г бўлган. А йниқса, м акрои қги соди й ў си ш ни н г л и б ер ал м од ели д ан
ф ойд алан ув чи м ам лакатларда субсидияларнинг Я И М д аги у л у ш и ю қори эм ас. 
М и со л учун , 2010 й илда б ю д ж ет субсидияларининг Я И М д аги улуш и А Қ Ш д а
— 0 ,4 % , Б у ю к Б ри тан и яда - 0,7% , Я по н и яд а 0 ,6 % г а т е н г бўлди. Б у ҳо л ат 
би ри нч и ў р и н д а уш б у м ам лакатларда д авлат корхоналари ни н г кам сонли 
экан л и ги б и лан боғлиқ. Р и вож ланаётган в а ў ти ш и кти соди ёти м ам лакатларида 
эс а уш б у кўрсапсич н исбатан ю қо р и бўлиб, д авлатнинг и қги со д и ёгд аги р оли
б и л ан боғлн қ. М и со л учун , 2 0 1 0 й и л д а бю дж ет субси ди яларин ин г Я И М д аги
у л у ш и Р осси яд а 4 % н и, В ен гри яд а 1,4% ни, Б о лгари яда 1,3% ни, С ловакияда 
эс а 2 ,4 % н и таш ки л этди3.
Ю к о р и д а келтири лган м ам лакатлар о раси да Р о сси я алоҳида аж рали б 
ту р и ш и га қарам асдан м ам лакатда субсидияларга д о и м о катта эъти бор 
берилм аган. М и со л у чун , 20 0 6 йилд а суб сидияларнинг Р о сси я Я И М даги
у л у ш и б ор-йўғи 1,7% га тен г бўлган. Россияда корхоналарга аж ратилаёгган
субсиди ялар улуш и н и н г Я И М га нисабатан 4 ,7 % г а кадар орти ш и 2007 й и л д а 7 
т а д а в л а т корхонаси н ин г таш к и л қили ни ш и билан боғлиқ. Р о сси я хукум ати - 
н и н г ж ақо н м оли яви й -и қги соди й инқи розига кдрш и чора-тадб ирлар нати­
ж а с и д а э с а субси ди яларни нг д ав л ат бю дж етидаги ўрн и ян ад а ортди. Х усусан ,
2 0 0 9 й и л д а б ю д ж ет субси ди яларининг Р о сси я Я И М даги у л у ш и 5,4% г а етди4.
С убси ди ялар ёрдам ид а корхоналарни хдогоя қили ш в а экспортни рагбат- 
ланти р и ш н и н г салби й оқибатлари ҳам м авж уд бўлиб, у л ар куйидаги лардан
иборат:
- корхоналарн ин г субсидиялардан ф ойд аланиш га кўникиб қ о л и ш и
ф ао л и я т сам арадорлиги в а рақобатб ардош ли ги н и о ш и р и ш д а сусткаш ликка 
сшиб келади;
- субси ди яларни нг д авл ат б ю дж ети ҳисобидан м оли ялаш ти ри ли ш и
аҳ о л и зи м м аси га туш адиган с о л и к ю ки н ин г орти ш ин и билдиради;
3 МахошшА. Огяучшъотказны.//Ведоиости> 26.12.2011. С. 1.
Ўша манба. С. 3.
372


- эксп орт субси ди яларин ин г 
қўллан и лиш и
и чки бозорда мазкур 
товар л ар н и н г кам ом ад и в а н архларнинг ош и ш и га о либ келади;
- субси ди яларн и н г кўлланилиш и савдо уруш л ар и ни н г авж оли ш ига 
ш арт-ш арои т яратади.
Э к с п о р т к р е д и т л а р и таш қ и савдо си ёсати н и н г м олиявий усули бўлиб, 
м и л л и й ф и р м алар н и н г эксп орт сал о х и яти н и ривож ланти риш ни давлат 
том он дан м о ли яв и й рағбатланти ри ш ни н азар д а ту тад и .
Э ксп орт кр ед и тл ар и куйи даги к ў р и н и ш л ар д а б ў л и ш и мумкин:
- м и ллий эксп ортёрларга субси ди ялаш ган креди тлар бериш — д авлат 
банклари том он и д ан бо зо р ставкасидан п аст ставкалард а кредитлар аж ратиш ;
- креди т б ер ган м ам лакат товарини со ти б о л и ш ш арти билан х ори ж и й
им п ортёрларга д а в л а т креди тларини бериш ;
- м и ллий эксп о р тёр л ар н и эксп орт ри скл ар и д ан суғурталаш .
Э ксп орт кред и тл ар и қискр, ўр та в а у зо қ м у д д атл и бўлиш и м ум кин.
Э кспорт к р ед и тл ар и бўй и ча эн г й и р и к ую ш м алардан б и р и И Ҳ Г Т
дои раси д а эксп о р тн и кред и тлаш бўй и ча х у к у м ат в а агентликлар вакилларидан 
иб орат гу р у ҳ - Э к сп о р т к р е д и та гурухи қ и со б ланди. Б у гу р у ҳ и кки й ил в а
у н д ан о р ти қ м у д д атга б ерилган эксп орт кред и тл ар и н и тар ти б га солади. 
И ккинчи й и р и к ташкилсгг кредитлар ва и нвестиц и яларн и суғурталаш бўй и ча 
халқаро и г т и ф о қ —Б е р н и гги ф о қ и хисобланади.
Б аъзи ҳ о л л ар д а эксп о р т кредитлари б о ш қ а давлатларга таш к и ёрдам
б ери ш ш акли си ф ати д а тал қ и н этилади.
Д е м п и н г - то в ар н и таш қ и бозорга м ам лак атд а м ав ж у д норм ал баҳога 
қараган да п аст б аҳ о л ар д а эксп ортга чикдриш . Т аш к и савдо ам али ётид а 
дем п н н гн и н г к у й и д аги ш аклларвд ан ф ойдаланилади:
- сп оради к д е м п и н г - таптки б озорга о р ти қч а товар захирапарини п аст 
баҳолард а эп и зод ик соти ш ;
- олди н дан ў й лан ган ёки атайлаб қ и л и н ган дем пи н г - бозордаги
рақиб ни си қи б ч и қ ар и ш ва кейинчалик м о н о п о л баҳо ўрнатиш м ақсади да 
эксп орт б аҳолари н и вақти н ч ал и к пасайгириш ;
- дои м и й д ем п и н г - до и м и й рав и ш д а то в ар л ар н и н г экспорт б аҳоси н и
н орм ал б аҳога н и сб атан п аст баҳоларда сотиш ;
- тескари д ем п и н г — товарлар эксп о р т баҳоси н ин г м ам лакат и чки
бозорид аги баҳоларга н и сб атан ош иб кетиш и.
- ўзаро д ем п и н г - и к к и та м ам лакатнинг бир х и л товарлар б ўй и ча п аст 
б аҳолард а ўзаро сав д о га кириш иш и.
Д ем п и нгдан , э н г аввало, даври й пасайи ш лар в а ички талаб кам ай ган да, 
и қгисоди ётни тар к и б и й қ ай та ку р и ш д ав р и д а ф ойдаланилади. М асалан, X X
асрн ин г 3 0 -й и ллари да ш у н га ўхш аш ҳ о д и са Ш ар қ и й Е вр о п а м ам лакатларидан 
им п орт ки ли нувчи қ и ш л о қ хўж алиги маҳсу л о т л ар и б озорид а кузатилди, 70- 
й илларда А Қ Ш в а Е вр о п а И гш ф о қ и то м о н и д ан Я понияга нисбатан 
д ем п и н гд ан ф ой д алан и ш ай блови илгари сури лд и .
373


В ақги н ч али к в а айниқса, д о и м и й дем пи н гга қарпш им п ортёр м ам лакатлар 
Ж С Т м од ц ал ар и га асосланган ҳ о л д а и м п о р тга қарш и и м п орт бож ларин и
ж орий эти ш х у қ у қи га эга б ўлганлиги сабабли кейинги й илларда яш ири н
д ем п и н г кен г таркэлм окд а. Б у эксп ортёр в а и м портёрлар ўртаси да им п ортёр- 
лар то м о н и д ан ўз м и л л и й б озорид а то варларн и эксп ортёр егказиб берган н арх­
дан п аст баҳ о л ар д а соти ш ҳдқида яш и р и н келиш ув н и н азарда тутади. Я ш и р и н
дем пинг й и р и к Т М К лар том он ид ан ф и р м а и чи да кў л лан и л ад аган б утловчи
қисм ларн и нг тр а н с ф е р та ам алиётида кен г тарқалган (м асалан, япо н Т М К лари
ичида).
21.4. С а в д о с и ё с а т и н и н г я ш и р и н м е т о д л а р и
Т аш қи сав д о н и тар ти б га солиш ни н г м икдорий чеклаш усуллари би лан
бир қ аторда я ш и р и н п ротекц и они зм усу л л ар и ҳам м уҳи м аҳам иятга эга. Б аъ зи
ҳисоб-ки тобларга қар аган д а яш и р и н протекц и они зм н и нг бир неча ю з хи л 
турлари м авж уд. Д ав л ат улар ёрдам ид а эксп орт ёки и м п ортн и би р том он лам а 
чеклаш и м ум ки н. Я ш и р и н протекционизм турлари:
- т е х н и к тў си қл ар (м иллий сганд артларга р и о я қилиш , и м порт қилина- 
ётган м аҳсулотларн и н г си ф ет сертиф акатини тал аб қилиш , товарларни м ахсус 
упаковкалаш в а м аркалаш , санитар ия-эпид ем ология қоид аларига ри оя қш ш ш );
- и чки солиқлар в а й игим лар - м азкур усул и м п орт қилинаёгган
товарларн и н г и чк и баҳосини о ш и р и ш га қаратилган бўлиб, ш у орқали и м п орт 
қилинаётган 
то вар н и н г 
рақобатб ардош лигини
ту ш и р и ш га 
қаратилган 
(кўш илган қ и й м ат соли ги , савдо со лиги, акциз солиги, бож хонада расм ийлаш - 
тириш у ч у н йиги м лар, п о р т солиги, регистрация с о л и ш в а б.);
- д ав л ат х ар и д и д ои расидаги сиёсат - д авлат органлари в а корхона- 
ларид ан м аъ л у м то варларн и қи м м ат бўли ш и га кэрам асдан ф ақат м и лли й
ф ирм алард ан с о ти б олиш га й ўналгири лган сиёсат;
- м аҳалли й ком п онен тларни у ш л аб ту р и ш талаб и — и ч к и бозорга мўл- 
ж алланган то вар л ар н и н г м аълум би р қисм ин и м аҳаллий иш лаб чикэрувчилар 
иш лаб чи қар ган бў л и ш и керак.
Я ш и р и н п ротекц и они зм усуллари м оҳияти ж ихатдан м аркази й хукум ат 
в а ҳ атго м аҳ ал л и й ҳоки м и ят органлари то м о н и д ан т а ш к и савдо й ўли га б о ж ­
х она таб и ати га эга бўлм аган ту р л и тўси кларн и ў рн атиш и н и англатади. Я ш и ­
рин п р отекц и он и зм усуллар ининг ку п ч ш ш ги халкдро савдо мувофикдаш - 
тирилган там о й и л л ар и н и б узиш нинг яққол нам унасидир. А лоҳи да м ам лакат 
им порт ёки эксп о р тн и би р том он лам а чегаралаш и да ф ойд аланад иган яш и ри н
п ротекционизм усуллари н и н г ю здан о ш и к ту р и м авж уд.
Т е х н и к т ў с и қ л а р — бу я ш и р и н п р о т е к ц и о н и зм у с у л и б ў л и б , м и л л и й
тех н и к , м а ъ м у р и й м еъ ёр л ар в а қ о и д а л а р ш у н д а й и ш л а б ч и қ и л ад и к и , у л а р
т о в а р л а р н и т а ш қ а р в д а н
о л и б
к и р и ш г а т ў с қ и н л и к
қ и л ад и . 
Т ех н и к
х а р а к те р д а ги
т ў с и қ л а р н и н г
э н г
к е н г 
т а р қ а л га н л а р и
қ а т о р и г а
қ у й и д а г и а а р н и к и р и т и ш м у м ки н :
374


- м и л л и й стан дартларга р и о я этип ш и нг тал аб қилиниш и;
- и м п о р т м ахсулогн и н г си ф ати ҳ ақ и д а сертиф икат олин и пш ни нг тал аб
қ ил и ни л ш ;
- м ах су с қадоқп аш в а м арки ровкалаш н ин г талаб қилиниш и;
- м аълум сан итари я в а ги ги ен а қоид аларига р и о я этиш н и нг талаб 
қили ни ш и ;
- атро ф -м у ҳ и тн и ҳ и м о ял аш б ўй и ча тадб ирлар ўткази ш ни н г талаб 
қили ни ш и ;
- м ур аккаб л аш ти р и л ган бож хон а расм иятч иликларига ри оя этин иш и- 
н и н г тал аб қи ли ни ш и ;
- и стеъм олч и лар ҳуқу кл ар и н и ҳи м оялаш тўғрисидаги қ онун ларга ри о я
эти ш н и н г тал аб қ и л и н и п ш в а ҳоказолар.
И ч к и с о л и қ л а р в а й и г и м л а р — бу я ш и р и н протекционизм усу л и бўлиб, 
у л ар и м п о р т товар н и н г и ч к и н ар х и н и кўтариш га в а б у орқали у н и н г ички 
б о зордаги рақоб атб ар д о ш л и ги ни п асайти рш п га йунаятирилган. У л а р м арка­
зи й х у к у м ат в а м аҳалли й ҳ о ким ият органлари том он ид ан ж о р и й қ и ли н и ш и
м ум ки н. И м п о р т то вар л ар д ан о лин ад иган солиқд ар тўғри солиқлар (қўш и м ч а 
қ и ём ат солиги, акциз солиги, соти ш дан олин ад иган солик) ёки эгр и солиқлар 
(б о ж х о н ад а расм и й лап ггари ш у ч у н й игим лар, реги страц ия у ч у н в а бош кд рас- 
м и ятч или клар у ч у н й и ги м л ар , п о р т й и ш м л а р и ) кўрин и ш ид а бўли ш и м ум кин.
Д а в л а т х а р и д л а р и д о и р а с и д а с и ё с а т — бу я ш и р и н протекционизм усули
бўлиб, у н га к ў р а д а в л а т органлари в а корхоналард ан ф ақат м и л л и й и ш л аб
чиқарувчш гар товар л ар и н и (б у товарлар и м п о р т то варлард ан қи м м ат бўлса 
ҳам ) соти б олиш тал аб қи ли над и .
М а ҳ а л л и й
к о м п о я е н т л а р н и н г
т о в а р
т а р к и б и д а
б ў л и ш л и г и г а
т а л а б л а р - б у д ав л ат си ёсатин ин г я ш и р и н у су л и бўлиб, у н га к ўра и чки
бо зо р д а соти лад иган п и р о в ар д то вар д а м и л л и й и ш л аб чи қарувчиларн и нг 
у л у ш и қонун и й р ав и ш д а белги лаб кўйилади.
С авд о си ёсатин ин г я ш и р и н усулларин и нг кўпчилигини в а оқибатларин и
м и к д о р ан баҳолаш ж у д а қ ий и н. Қ у й и д а м аҳалли й ком понентларнинг то вар
тар к и б и д а б ўли ш ли ги га тал аб л ар м и со л и д а яш и р и н усулларни н г и қги соди й
сам араси н и к ў р и б ч и қ ам и з (21.4.1-расм ).
Ф араз килай лик, м ам лак атд а то в ар так л и ф и Sd, товарга тал аб э са D d н и
таш к и л килади. Э рки н сав д о ш арои тид а 1Р н ар х д а хори ж д ан то вар такли ф и
1S н и таш ки л қи лад и . У ш б у м ам лакатд а и ш л аб чиқарш н тан н ар х и хор и ж га 
н исб атан ю қори б ў л ган ли ги сабабли м аҳалли й товарлар таклиф қили над и ган
н а р х ҳ ам ю қори . А га р м аҳалли й и ш лаб чиқарувч илар в а хори ж д ан таклиф
к и ли наёттан товарлар м и к д о р и н и ҳар бир н арх у ч у н к ў ш и б чиқсак, уш б у
м ам л ак ат бозорида а н а ш у товарн и нг ж а м и так л и ф тў гр и ч и зи гига — 2S эга 
бўлам из. И чки тал аб ж а м и тал аб билан А н у қгад а м увозан атга келади. Б у
м у в о зан ат н}тқ га д а I P н ар х д а 6 Q т а то вар сотилади, б у товарларн и нг Q1 таси
и ч к и и ш лаб чи қарувчи лар, 5 Q таси хори ж ли клар том онид ан сотилади (2 1 ,4.1а- 
расм).
375


b)
2 1 .4 .1 -р асм . М а ҳ а л л и й к о м п о н е н т л а р н и н г
т о в а р т а р к и б и д а б ў л и ш л и г и т а л а б л а р и
Ҳ у ку м ат м аҳалли й и ш л а б чиқарувчиларни ҳи м оя қ и л и ш га қ а р о р қилади 
в а м аҳалп ий ком п о н ен глар н и н г то в ар таркиб ид а бў л и ш тал аб л ар и н и ж ори й
қилади. Ч екловларга д у ч к ел м асл и к у чу н х ори ж и й к о м п ани ялар 

Download 23,32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   258   259   260   261   262   263   264   265   ...   441




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish