В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

International Cocoa Organisation), 
коф е 
(К о ф е б ўй и ча халкаро т а ш к и л о т — 
International Coffee Organisation - ICO), 
таб и и й кау ч у к (Т аб и и й кау ч у к б ўй и ча халқаро таш ки ло т -
International Natural 
Rubber Organisation - INRO), 
ш ак ар бўйича (Ш акар б ў й и ч а халкаро таш ки ло т
- International Sugar Organisation - ISO).
Н еф тн и эк с п о р т қ и лув чи м ам лакатлар О П Е К ф аолиятид а аск этади. 
У н д ан таш қари , давлатлараро ую ш м алар ёки халқаро кенгаш лар ф аолият 
ю ритм окдалар ва м ис, бокси т, тем и р рудаси, сим об, вольф рам , калай, кум уш , 
ф осф атлар, тр о п и к турдаги ёғочлар, тери, дон, кокос м аҳсулотлари, ж у т, пахта, 
қо р а м урч, чой , бан ан , ерён ғок, цитрус, гўш т в а у руғли ёғлар бўйича халқаро 
консультати в таш ки лотлар.
Б М Т д о и р аси д а ж аҳ о н савдоси Б М Т н ин г С авд о в а ри вож лани ш
К онф ерен ц и яси
(UNCTAD) 
в а Б М Т н ин г Х алқаро савдо хукуқи бўй и ча 
К ом и сси яси
(UNCITRAL) 
том он ид ан тар ти б га солинади.
Асосий тушунчалар
Н о т а р и ф у с у л л а р — то вар айирб ош лаш га таъ сир к и л и ш дастакларини, 
яън и олиб ки ри лад и ган ёк и о либ чикиладиган м аҳ су л о т ҳаж м и в а 
н ом ен клатураси н и чеклаш н и билдиради.
Х а л қ а р о с а в д о н и м и қ д о р и й ж и х атд аы ч е к л а ш — д авлат том он и д ан
савдо айланм аси н отариф м етоддарини қўллаган ҳ о л д а тар ти б га солиш ни н г 
м аъм ури й м ето д а.
К в о т а л а ш — товарлар эксп о р та ёки им порти ни м уай ян вакт мобайш вда 
м аълум м и кдор ёки сум м а б и л ан м икдорий ж иҳатд ан чеклаш .
378

---

Л и ц е н з и я л а ш
- д ав л ат органлари то м о н и д ан таш қ и
иктисодий 
ф ао л и я тга рухсат б ер и ш о ркали эксп орт ёки и м п орт қили наётган товарларн и
м у ай ян вакх м о б а й н в д а м аъ л у м б и р м и кдорда эксп о р т ёки и м п орт қи ли ш га 
р у х сат бериш .
« Э к с п о р т н и и х т и ё р и й ч е к л а ш » - расм и й д авлатлараро ёки то вар
э с п о р ш г а н орасм и й кво та белги лаш тўғрисида савдодаги хам кор том он ид ан
савдони чеклаш ёк и эк сп о р тн и кенгайгирм аслик тў ғр и си д аги м аж бури яти га 
асослан ган э к сп о р тн и м н қ ц о р ж иҳатидан чеклаш .
С у б с и д и я л а р — м и л л и й и ш лаб чи қарувч иларни қўллаб-кувватлаш в а
и м п о р тн и
б и л во си та 
кам си тиш га 
қаратилган 
д ав л ат 
бю дж етидан
аж р этиладиган п у л л и тўловлар.
Э к с п о р т н и к р е д и т л а ш — таш қи савдонинг н отариф м олиявий м ето д а 
бўлиб, д авлат то м о н и д ан м и л л и й ф ирм алар экспортини ривож ланти риш у ч у н
м о л и яви й рағб атл ан ги р и ш н и кў зд а тутади.
Д е м п и н г - с а в д о си ёсатин ин г м олиявий м е т о д а бўлиб, товарн и таш қи
бозорга м ам лакатда м ав ж у д н орм ал баҳога К араганда п аст баҳолард а 
эксп о р тга чикариш .
С п о р а д и к д е м п и н г - т аш қ и бозорга ортиқча то в ар захи раларин и п а с т
б аҳолард а эпи зод ик соти ш .
О л д и н д а н ў й л а н г а н ё к и а т а й л а б қ и л и н г а н д е м п и н г - бозордаги 
рақи б н и сикиб ч и қ ар и ш в а кейинчалик м онопол б аҳ о ўрнатиш м ақсадвда 
э ксп о р т б аҳолари ни в ақги н ч ал и к пасайтириш .
Д о и м и й д е м п и н г - д о и м и й р авиш д а товарларн и нг эксп орт баҳосини 
н о р м ал б ах о га н и сб атан п а с т баҳолард а сотиш .
Т е с к а р и д е м п и н г — товарлар экспоргг баҳ о си н ин г м ам лакат и чки
бо зо р и д аги баҳоларга н и сб атан ош и б кетиш и.
У з а р о д е м п и н г
— 
и к к и т а м ам лакатнинг бир х и л товарлар 
б ў й и ч а
п аст 
б аҳ о л ар д а ўзаро са в д о г а ки ри ш и ш и .
Т е х н и к т ў с и қ п а р - яш и р и н протекционизм усу л и бўлиб, м иллий техник, 
м аъ м у р и й м еъёрлар в а к р и д ал ар ш ун дай иш лаб ч и қилад ики , улар товарларн и
х о р и ж д ан м ам лакат и ч к и б о зо р и га олиб кириш га тў сқ и н л и к қилади.
И ч к и с о л и қ п а р в а й и г и м л а р - бу яш ирин п ротекц и они зм усу л и бўлиб, 
у л а р и м п о р т то вар н и н г и ч к и н ар х и н и к ўгари ш га в а б у орқали у н и н г ички 
б озордаги рақо б агб ар д о ш л и ги ни пасайтириш ган й ўналтирилган.
Д а в л а т х а р и д л а р и д о и р а с и д а с и ёсат - б у я ш и р и н протекционизм усули
бўлиб, у н г а кўра д а в л а т органлари в а корхоналардан ф ақат м и ллий и ш лаб 
чи қарувч и лар то варлари н и (б у товарлар и м п орт то вар л ар д ан қим м ат бўлса 
ҳ ам ) соти б олиш тал аб қили нади.
М аз^ алли й
к о м п о н е н т л а р н и н г
т о в а р
т а р к и б и д а
б ў л н ш л и г н г а
т а л а б л а р - бу д а в л а т си ёсатин ин г яш ирин у су л и б ў ли б. у н га к ўра ички 
б о зо р д а соти ладиган п и р о в ар д товард а м иллий и ш л аб чиқарувчиларн и нг 
у л у ш и қонуний рав и ш д а б елги лаб қўйилади.
379

---

Э н г к у л а й с а в д о р е ж и м н и я р а т и ш - б у халқаро савдо ш артном аларда 
қ ать и й б ел ги лан ган ш арт бўлиб, ш артн ом а тузу в ч и ш артн ом аларн ин г бир- 
б и р и га б ар ч а ҳ у к у қ , аф заллик в а им тиёзларни такди м эти ш кў зд а т у ш л г а н
ҳ ам д а б у м ам лакатлар ул ар да ф о йд алани лиш и м у м ки н
ёки
уч и н ч и д ав л ат 
ф о й д ал ан а олади .
М и л л и й р е ж и м - м ам лакат ўзи н и н г ю р в д и к в а ж и с м о н и й ш ахслари га 
я ратиб б ер ад и ган кулайли кд ан к ам бўлм аган р еж и м н и так д и м этади ган
д ав латлараро и кти соди й алоқалар реж им и .
М у м к и н қ а д а р қ у л а й л и к я р а т и ш р е ж и м и - бир м ам лак ат том он и д ан
у чи н чи м ам лак атга (савдо кел и ш у в и д а ак с этги р ил м аган м ам лакатга) яраттан
қулай ш арт-ш ароитларн и, аф заллик в а им тиёзларни ўз ҳ ам ко р м ам лакати га 
ҳам такд и м эти ш и н и н азарда т у ту в ч и ҳ у қу қи й реж им .
Н а з о р а т с а в о л л а р и :
1. Т аш к и савд о н и тар ти б га солиш ни н г нотариф м етод лари н и м а в а у н и н г 
қанд ай ту р л ар и м ав ж уд ?
2. Н о та р и ф усулларн и н г 
сақлани б к о л ш л и н и н г асосий сабаблари
ним ада?
3. Т аш қи савдон и м и кд о р и й ж иҳатд ан ч ек л аш н и н г канд ай усуллари
м авж уд?
4. К во тал аш би лан кон ти н ген тлаш тири ш ўртаси да к ан д ай ф ар к м авж уд?
5. Л и ц ен зи я л аш н и м а в а у к ан д ай у су л л ар ёрдам ида тарқатилад и?
6
. С авд о си ёсати н и н г м о л и яв и й м егодлари га кдйси у су л л ар киради?
7. И ч к и в а эксп орт субси ди яларин ин г м и ллий и қги со д и ётга таъ си ри
канд ай?
8
. С авд о си ёсати н и н г я ш и р и н м ето д лар и к ан д ай у су л л ар д ан иборат?
9 . Д у н ё ам али ётид а т аш қ и савдон и тар ти б га сол и ш н и н г яш ири н
у су л л ар и н и м а у ч у н кен г тарқалган ?
Ю .Т ар ти б га солиш ни н г н о и к ш с о д и й м етод лари н и м а в а у л ар канд ай
тар ти б д а ж о р и й этилади ?
380

---

V I Б Ў Л И М . Х А Л Қ А Р О Т О В А Р Л А Р , Х И З М А Т Л А Р
В А И Н Т Е Л Л Е К Т У А Л М У Л К С А В Д О С И
2 2 -Б О Б . Ж А Ҳ О Н Т А Й Ё Р М А Ҳ С У Л О Т Л А Р Б О З О Р И
22.1. Ж э д о н б о з о р и к о н ъ ю н к т у р а с и в а у и г а т а ъ с и р к ў р с а т у в ч и о м и л л а р
Х алқаро сав д о қатнаш чиларини, б и р и н ч и навбатда, то вар бо зо р лар и
конъю нктураси қи зи қги р ад и . Т оварлар б озорин ин г турли-ту м ан лиги у л ар н и
гурухдаш ти риш ни т а қ о зо этади. У ш б у бозорлар худудий қам ровига кў р а 
к уйидаги ларга аж рати лади :
- и чки бозор - б у б арч а и ш лаб чи қарилган в а сотиш га м ўлж аллан ган
м аҳсулотларн и и ч к и
бозорда сотш цца в у ж у д га келадиган 
и қги со д и й
м уносабатлар соҳаси ;
- м и ллий бозор — бу м уйян м ам лакат бозо р и бўлиб, ун ин г би р қи см и
халқаро ай ри б ош лаш (м аҳсулот в а хи зм атлар эксп орти в а и м п орти ) б и лан
боғли қ;
- халкаро бо зо р - б у хориж ий б о зорлар б и лан бог л и к в а х о р и ж и й
х ари дор қам д а с о т у в ч и га йўналтирилган м и л л и й бозорлар с е гм е н ш н и н г
яхлитлиги;
- ж ахон б о зо р и — бу ж аҳонн ин г б ар ч а м ам лакатлар бозо р лар и н и
ум ум лаиггирувчи с и н те ти к туш унча.
Б ун д ан таш қари , ж аҳ о н товарлар бозори иш тирокчилари ў ртаси даги
ўзаро м ун осабатлар х ар ак тер и га к ўра ёпиқ, очиқ, преференциал б озорларга 
бўлинади.
Т изи м ли ён д аш у в асоси да ж ах р н бозо р ин и таҳлил қилганд а у н и н г 
куйидаги асоси й хусу си ятл ар и н и аж ратиб к ўрсатиш м ум кин:
- ж ахон б о зо р и н и н г ш аклланиш ига м акрои кги соди й суб ъ екгларн и
сам арали халқаро ай ри б ош лаш н и ам алга ош и риш м ақсадида мшхлий 
чегаралардан ч и қ и ш л ар и сабаб бўлган;
- товарлар, х и зм атл ар в а иш лаб чи қариш ом илларининг халқаро 
ҳаракати ж ах р н б о зо р и кокъ ю нктураси да ў з аксини топ ади ;
- ж аҳ о н б о зо р и и ш л а б чи қариш ом илларини сам арадорлиги ю қори бул­
ган сохдларга й ў н ал ти р и ш орқали улардан ф ойд алани ш н и оптим аллаш ти ради .
- ж аҳ о н б озори м аҳсулотлар бўйича ў зи га х о с ф ильтр вазиф аси ни
б аж ари б, халкаро с и ф а т андозалари в а хал кар о рақобатнинг қ атьи й
тал аб л ар и га м ос к е л м а га н м аҳсулотларни хаякдро айрибош лащ дан чи қариб 
ю боради.
А м м о халкаро с а в д о д а ҳар қандай м аҳсулот ҳ ам и ш тирок эта олм айди. 
Я ъ
1
Ш м ахрулотларн и и к к и гурухга: савдо қили н ад и ган в а савдо қили нм ай- 
д и ган м аҳсулотларга б ў л и ш м ум кин. С авдо қилинад иган маҳсулотлар д еган д а 
хо р и ж и й б о зорлард а ай и рб ош ланад иган м аҳсулотлар туш ун илад и ва аксинча,
381

---

савдо қи л и н м ай д и ган м аҳсулотлар д еган д а иш лаб чиқарилган м ам лакат 
б о зо р вд а со ти ли б . халқаро ай ирб ош лаш да и ш ш р о к этм айд иган м аҳсулотлар 
туш унилади. С ав д о қи ли нм айд иган м аҳсулотларга куйидагилар киради:
- у л гу р ж и в а ч ак ан а савдо, ресторан в а меҳм онхоналар;
- тр ан сп о р т, сақлаш , алокд в а м о л и яв ий воситачилик;
- к о м м у н ал х и зм атлар в а курилиш ;
- м у д о ф аа ва м аж бури й иж ти м ои й хизм атлар;
- таъ л и м , со ғли қ н и сақлаш в а ж ам оат иш лари;
- бош кд ком м ун ал, и ж ти м ои й в а х усуси й хизм атлар.
Савдо қ и л и н ад и ган м аҳсулотларни у ч гурухга б ў л ш л м ум кин:
- қ и ш л о қ хўж али к, овчилик, ў рм он хўж алиги в а бал и қч и л и к маҳ- 
сулотлари;
- қазиб ч и қар и ш сан оати м аҳсулотлари;
- кдйта и ш л аш сан оати м аҳсулотлари;
К у й и д аги 22.1.1-расм да савдо қилинадиган м аҳсуяотларни т а ш қ и савдо 
операцияси т у р и г а к ў р а гурухданиш и келтирилган.
2 2 .1 .1 -р а с м . С а в д о қ и л и н а д и г а н м а ҳ с у л о т л а р н и н г г у р у х д а н и ш и
Ж аҳон б озори н и н г ҳолати, конъю нктураси в а у б и лан бо ғл и қ нархлар 
халкаро сав д о кдтн аш чи ларининг до и м и й ди кқат м арказида бўлади. К ен г 
м аънода ко н ъ ю н кту р а, д егав д а м уай ян д ав р и й ва географ ик м иқёсда қатор 
ом иллар т а ъ си р и д а ву ж у д га келади ган бозорни нг ан и қ ҳ о л ати туш ун илади. 
К онъю н ктурага таъ си р қ и лув чи ом иллар, нархлар дараж аси, у л ар н и н г утган
382

---

даврда, ҳ ози рд а в а кел аж акд а ўзгар и ш дин ам и каси га асосланган ж аҳ о н бозори 
конъ ю нкту раси н и н г ри во ж л ан и ш йўнапиш ларини ан иқлаш у ч у н м ураккаб 
т ахд и ли й в а и стиқболли тад қи қо тл ар ам алга ош ирилади.
Ж аҳ о н бозори кон ъю н ктураси ту р л и д араж аларда ф аркданади:
- у м у м и қ ги со д и й кон ъ ю нктура (м ам лакатлар и кти соди ёти ёк и ж ахон 
хўж алиги);
- ж ах о н б озори н и н г алоҳид а сегм ентлари в а тарм оқ конъю нктураси ;
- ай рим м аҳ су л о т в а хизм атлар конъю нктураси (у ёки б у товар ва 
хи зм атлар н ин г м и лли й ё к и ж аҳ о н бозори).
В ақт м езон лари б ў й и ч а ж аҳон бозори конъю нктураси у ч т а бўлинади:
- ж о р и й кон ъю н ктура;
- қи сқа ва ў р т а м уддатли конъю нктура;
- у зо к м уд д атли конъю нктура.
Ж а х о н т о в а р л а р б о з о р и н и т и зи м л а ш т и р и ш у ч у н т у р л и х и л х ал қ ар о
гу р у х д а ш л а р д а н ф о й д а л а н и ш м у м к и н . Б у гу р у ҳ л аш т а р к и б и д а Б М Т н и н г
х а л қ а р о т а р м о қ л а р г у р у ҳ л а ш л а р и м у ҳ и м ў р и н э га л л а й д и . С тати сти к
м а қ с а д л а р д а бу т а с н и ф л а г и ч д а м а ш и н а в а а с б о б -у с к у н а л а р , х о м а ш ё в а
ё қ и л ғ и , қ и ш л о қ в а ў р м о н х ў ж а л и г и м аҳ су л о т л а р и а ж р а т и б к ў р с а т и л а д и . У з
н а в б а т и д а бу г у р у ҳ л а р ҳ ам б о ш қ а к у й и гу р у ҳ л а р га б ў л и н а д и , сабаб и
с т а т и с ти к а д а м у а й я н т а р т и б в а и зч и л л и к та л а б э т и л а д и . А м м о а н и қ
б е л ги л а н г а н б о з о р л а р н и ў р га н и ш д а т о в а р л а р н и н г т а с н и ф л а н и ш и в а
э ъ т и б о р г а о л и н и ш и к е р а к б ў л га н к ў р с а т к и ч л а р т а д қ и қ о т о л д и г а кў й и л ган
м а қ с а д в а в а зи ф а л а р д а н к е л и б ч и қ и б а н и қ л ан а д и . М и с о л у ч у н , н о н в а н о н
м а х с у л о т л а р и б о з о р и н и ч у қ у р т а ҳ л и л қ и л и ш у ч у н б у г д о й б о зо р и д а 
м а ҳ с у л о т л а р н и н г с и ф а т к ў р с а т к и ч л а р и н и т а д қ и қ э т и ш з а р у р б ў л ад и .
Ж аҳ о н бозори к о н ъ ю н к ту р аси н и таҳлил қ или ш да бозорларн и и стеъм ол в а 
и н вести ц и он товарларга бў л и ш м уҳи м аҳам иятга эга. Ч у н ки б у бозорлар 
н ар х лар н и н г ш акллан и ш хусусиятлари в а икти соди й ц иклларга боғлиқлик 
дараж аси би лан б и р-б и ри д ан аж рали б туради.
Ш ун и н гдек, ф ан си гим корлиги ю қори товарлар бозори ҳам ўзи га хос 
хусуси ятларга эга. И Ҳ Г Г тасн и ф и га м у в о ф и қ ф ан си ғи м корлиги ю қори
то вар л ар га куйи даги тў р тта тар м о ққа тегиш ли товарлар кирад и: аэрокосм ос, 
ф арм ациевтика, 
ко м п ью тер
в а
о ф и с 
ж иҳозлари
и ш л аб
чиқариш , 
к о м м ун и кац и ян и н г эл ектр о н воситалари.
Ф ан си ги м корли ги ю қо р и то вар л ар рўй хати м и ллий гуруҳлаш ларда янада 
к аттар о к бў л ш п и м ум ки н . М асалан , А К Щ ца у ларга би отехнологи я, янги
м атериаллар, атом реакто р л ар и, қурол-яроғларн инг алоҳид а т у р л ар и ҳам
кири ти лад и.
Ж ахон бозори к о н ъ ю н ктураси ни нг ҳ о л ати га турли х и л ом и ллар таъсир 
кўрсатади. У ш б у ом и ллар куйи даги 22 .1 .2-расм да гуруҳланган.
383

---

2 2 .1 .2 -р асм . Ж а х о н б о з о р и к о и ъ ю и к г у р а с и г а т а ъ с и р э т у в ч и о м и л л а р
Б о зо р кон ъ ю н ктураси н и нг ўзгариш и и қги со д и й ри вож лани ш н ин г ц и к л и к
х усуси яти б и л ан бев оси та боғликдир. Б у в д а бозор к онъ ю нктураси ни н г у зун
ц икллари (тўлқин лар) аж ратилади. Б у н д ай ц икллар К онд ратьев ц икллари д еб
ном лани б, тан и қ л и к и қги со д ч и олим Н .Д .К он дратьев илм ий тадки котлари
б и лан боғлиқ.
22.2. Т а й ё р м а ҳ с у л о т л а р б о зо р и д а н а р х л а р н и н г ш а к л л а н и ш х у с у с и я т л а р и
Қ ай та и ш л аш сан оати м аҳсулотлари ни нг ж аҳ о н н архлари асоси да й ири к 
и ш лаб ч и қар у вч и ком п ани яларн и нг эксп о р т баҳоси ётади. У ш б у нархлар 
т ў л и қ х араж атлар ёки тўғри д ан-тўғри х араж атлар у су л и орқали аниқланади:
Т ў л и қ хараж атлар у су л и - б у у су л асо си д а б ахон и нг аникланиш и и ш лаб 
ч и қариш н и н г тў л и қ хараж атлари, кутилаётган д аром ад , м аҳсу л о тн и тў л и қ 
со ти ли ш и в а и ш л аб ч и қар и ш кувватин и нг 7 5 -8 5 % и ш латили ш и ни ҳи собга 
о л и ш ётади.
Т ўғри д ан -тўғри х араж атлар у су л и — б ар ч а х араж атлар у стам а в а бевоси та 
хараж атларга бўли н и б , асосан ўзгарувчан хараж атларн и у з и ч и га олади.
А ло х д ц а ш артн ом алар асоси да - еткази б берилувч и м аълум б и р товар 
ту р и в а хи зм ат н ар х лар и айнан ш у хи лд аги то вар ту р и в а хи зм ат нархларин ин г 
ж аҳон бозо р и д аги дар аж асц д ан ф арқ қи л и ш и
мумкин.
Б у ҳ о л ат товарн и н г 
ўзи га х о с си ф ат белги лари , то вар н и ю кл аш в а тўлови , ю кланган туркум н ин г 
(партияси ) ҳ аж м и , ҳа р и кк и то м о н м уносабатлари ни н г характери б и л ан боғли қ 
ҳ о л д а тузи л ган ш артн ом ан и н г ў зи га х о с тал аб л ар и б и лан изоҳланади.
Х алқаро савдода н архлар тур л ар ин и нг кўпли ги тай ёр м аҳсулотлар бозори 
ш арт-ш арои тлари н и н г ҳ ар х и л экан ли ги ни акс эттирад и, м ан а ш ун дай
ш ар о и тд а о л д и -со тд и актлари ту з ил ад а. К узатувлар ж ахон н ар х и н и н г ўзгариб 
ту р и ш тен ден ц и яси ан а ш у ш арт-ш ароитларга ҳ ам боғлиқ экан ли ги ни
к ўрсатади . Т овар л ар н и н г ў згарувч ан н ар х и н и ан иқлаш т о в ар сиф ати н ин г 
дои м и й ли ги н и , б и р х и л ш ароитдаги ю кл аш в а тўловларн и таққослаб кўргапни 
тал аб ки лад и . Ш у н и н г уч у н товарн и нг таш қ и савдо нархини асослаш ; ан иқлаш
384

---

в а келиш и б о л и ш д а кел и ш у в н и н г ў зи га хо с то м он ларин и белгилаб берувчи
таби ати ҳ аки д а ан и к ту ш у н ч а, тасаввурга эга бўлиш керак.
М и со л учун, 
техн о ло ги к-м аш и н а м ахсулотлари, 
м ураккаб тех н и к 
товарлар савдоси ни о л и б кўрайлик, бу савдо и ш лаб чи қарувч и - сотувчи ва 
и стеьм олчи - х ар и д о р н и н г бев оси та иш тироки да ўтказилиб, товар н и етказиб 
б ери ш н и н г барча ш арт-ш ароитлари келиш и б олинади.
Х алкаро савдо с о ҳ аси д а қўлланиладиган ж аҳ о н н архлари турларин и нг 
кўпч или ги га қараб к у й и д а ги ч а туркум лаш м ум кин. О лди-сотди бўй и ча 
ко н к р ет оп ераци ялар ў тк ази ш н и ҳ и собга олган ҳолда:
- ш а р т н о м а в и й н а р х — сотувчи в а х ари дор ўртаси да келиш илган ва 
ш артн ом ада кў р сати л ган ан и қ баҳо. О датда, у етказиб берувчи таклиф этган 
баҳодан п аст бўли б, ти ж о р а т си р и сиф атида ҳеч қаерд а ош к о р этилм айди ;
- м а ъ л у м о т б е р у в ч и н а р х л а р - м ахсус наш рларда, бю ллетенларда, 
давр и й адабнётларда, к о м п ью тер м аъ лум от каналлари д а эъл о н қилинади ган
сотувчи баҳоси бўлиб, қ о и д ага кўра, улар ан ча баландроқ в а кам ҳаракатчан
б ўлади. М азк у р товар б о зо р д а ю за га келган ум у м и й ди н ам и ка в а тен ден ц и я ни 
и ф од алайд и;
- б и р ж а н а р х л а р и - б и рж а оркали сотиладиган то вар л ар б аҳоси н и акс 
эт ш р а д и . У ш б у т о в ар л ар таркиб ига асосан х о м аш ё товарлари в а ярим ф абри- 
катлар киради. Б и р ж а сав доси га қ ўйи лган то вар бозордаги конъю нктуран и
ўзи д а иф од алайд и, к ў п ҳ оллард а н оиқтисодий ом и ллар таъ сир и га туш и б 
колади; келиш ув ч о ғ и д а товарн и нг б и рж а котировкасини, товар н и етаази б 
берш пн и , тўловн и ва б о ш қал ар н и ў зи д а и ф од а эттирм айди, котировка баҳоси 
м ах су с б ю ллетен лард а б о си б чиқарилади. А лоҳида товарлар турлари н и н г 
ко тир о в ка нархлари к ў п и н ч а ай рим бирж апарда ш аклланган н арх д ар аж аси ва 
ди н ам и каси дан кели б ч и к қ а н ҳ о л д а аниқланади;
- а у к ц и о н н а р х л а р — то вар н и н г савдо ж араёни да ву ж у д га келган
баҳоси бўлиб, м аъ л у м б и р д ав р д аги тал аб хдм да таклиф ни акс згги р у в ч и ва 
товарн и н г реал б аҳ о си д и р . А укц и онларда асосан сан ъат асарлари, мўйна, 
ҳай вон лар каби ўзи га х о с товарлар сотилади;
- т а ш к и с а в д о н и н г с т а т и с т и к н а р х л а р н - м и л л и й в а х а л қ а р о
с т а т и с ти к
м аъ лум о т н о м а л а р д а
б о с и л га н
х и с о б -к и т о б
н а р х л а р и , 
бу 
м а ъ л у м о т л а р м а ъ л у м б и р т о в а р б ў й и ч а а н и қ б а ҳ о н и а к с э т т и р м а й д и . У ш б у
н а р х л а р
ф ақат 
м а м л а к а т л а р
в а
ж а ҳ о н
с а в д о с и н и н г 
р и в о ж л а н и ш
д и н а м и к а с и в а т е н д е н ц и я с и н и т а ҳ л и л қ и л и ш , с та ти с ти к ҳ и со б -ю гго б лар
у ч у н х и з м а т қи лад и .
Ж аҳ о н бозори д а н архлар в у ж уд га келиш хусуси ятлари га қараб “эрки н
бозор” в а “ ёп иқ б о зо р ” н ар х лар ига бўлинади. “Э рки н бозор” баҳоси рақобат 
ш ар о и ти д а ю зага к е л ад и в а тал аб б и лан таклиф н исб атин и акс эттиради. “Ё п и қ
бозор” баҳоси т о в ар л ар н и со ти ш у ч у н м аълум бир ж о й д а таш к и л этилган, 
аукци он савдоларга о и д баҳолар хисобланади. “ Ё п и қ бозор” баҳоси сотувч и ва 
х ари дор ў р тасвдаги ў з и г а х о с м ун осабат бўли б, м азкур то вар га тал аб ва 
таклиф об ъ ектл ар и н и н г таъ си р и к ам бўлади. Б у баҳолар ф ирм алард а ички
385

---

савдо, и қ г и с о д и й гурухдарн ин г м и н тақавий в а м ах су с преф ерен ц иал 
келиш увлар баҳоси ди р.
К ел и ш у в д а белги лан ган х и зм ат ту р и га қараб баҳонинг куйи даги
турларин и а ж р ати ш м ум кин:
- э р к и н конвертирлан адиган в алю тад а тўланад иган савдо бити м лари
нархи;
- э р к и н ган в ер ти р л ан м ай д и ган в алю тад а тўланад иган савдо битим лар 
нархи;
- к л и р и н г кели ш увлар б ўй и ча ш ак л л ан ган нарх;
- н о савд о оп ерац и ялар б ўй и ча ш аклланган нарх;
- тр ан сф ер т н ар х (ф и рм а ичида).
Т овар в а хи зм атларн и о л и б к ири ш — о либ чи қил и ш и га қараб н архлар 
эксп орт н ар х ла р и га