Ko`pchilik hollarda katalizator nima sababdan reaksiya tezligini oshiradi
energetik xususiyatlari va mexanizmini bilish zarur.
AB - asosiy mahsulotni hosil qiladi va katalizator erkin holda katalizator
sababli reaksiya juda tez amalga oshadi.
Buning isboti sifatida quyidagi dalillarni keltirish mumkin.
reaksiyani tahlil etib ko`raylik.
kj/mol bo`ladi.
Katalizator "selektivlik" (tanlovchanlik) xossasiga ega. Chunki, aynan 2 ta
Umuman, katalitik reaksiyalarning kinetik tenglamasidan kelib chiqqan holda
ifodasini e`tiborga olsak, E
akt
qiymati eksponensialning manfiy ishorali darajasida
turibdi. Shunga ko`ra har qanday reaksiyaning E
akt
qiymatining ozgina kamayishi
K-ning qiymatini keskin ortishiga, boshqacha aytganda reaksiya tezligini ortishiga
olib keladi.
Shunday moddalar ham borki, ularning o`zlari katalizatorlik qila
olmasalarda,
biror
katalizatorning
aktivligini
oshiradilar.
Bunday
moddalarni
"promotor"
lar deb aytiladi. M:V
2
O
5
katalizatorning promotori
Na
2
SO
4
tuzidir.
Aksincha, katalizator aktivligini keskin kamaytirib yuboruvchi moddalar
"katalizator zahari" deyiladi. Bular - HCN, As
2
O
3
, SO
2
va boshqa moddalar.
O`zaro ta`sirlashuvchi moddalarning tabiatiga, "elementar akt" da
qatnashuvchi zarrachalar (atom, molekula, radikallar, ionlar) holatiga ko`ra
quyidagi reaksiya turlari mavjud.
Oddiy reaksiyalar
- bu molekulalar o`rtasida boruvchi kimyoviy
o`zgarishlardir:
N
2
+ 3H
2
2NH
3
CaO + CO
2
CaCO
3
2NO + Cl
2
2NOCl
2KCl + PtCl
4
K
2
[PtCl
6
]
Bunday reaksiyalar valentliklari to`yingan zarrachalar o`rtasida borib,
ularning aktivlanish energiyasi (E
akt
= 150-450 kj/mol) juda yuqori bo`lgani uchun
ancha qiyinchilik bilan sodir bo`ladi va maxsus sharoitlarda boradi.
Aksariyat hollarda moddalar erituvchida eritilib, reaksiya eritmada boradi.
Eritmada moddalar ionlarga parchalangani uchun ionlar o`rtasida o`zaro
ta`sirlashuv E
akt
< 80 kj/mol bo`lgani uchun juda tez boradi. Masalan:
Ag
+
+ Cl
-
AgCl va
Va
2+
+ SO
4
2-
BaSO
4
Ba`zi hollarda: elektrorazryad, qizdirish, nurlanish va mexanik ta`sir
natijasida moddalar elektron chiqarishi tufayli molekulyar ionlar hosil bo`ladi.
Bunday reaksiyalar juda tez boradi. M:
H
2
O + J
H
2
O
+
+ e
-
va
CH
4
+ J
CH
4
+
+ e
-
J - ionlanish uchun zarur bo`lgan energiya.
Yuqoridagi ta`sirlar natijasida molekulalar tarkibidagi bog`larni hosil
qiluvchi elektronlar jufti ikkala atomlar o`rtasida teng taqsimlanmaydi. Bu
geterolitik parchalanish deyiladi. Shunday reaksiyalar ham borki, ularda kimyoviy
bog`ni hosil qilgan elektron jufti atomlar o`rtasida teng taqsimlanadi, ya`ni
gomolitik ajralish natijasida valent to`yinmagan aktiv zarrachalar - radikallar hosil
bo`ladi. Ko`pchilik reaksiyalar radikal mexanizmida boradi va bu reaksiyalar
(E
akt
< 40 kj/mol) juda tezlik bilan boradilar.
Radikallar hosil bo`lishiga misollar: H
Do'stlaringiz bilan baham: