V – Ma’ruza. Kimyoviy kinеtika va kimyoviy muvozanat

Kimyoviy muvozanat siljishiga moddalar konsentratsiyasining ta`siri.

 

Agar  ammiak  hosil  bo`lishi  reaksiyasida  (muvozanatda  turgan)  dastlabki 

moddalardan  N

2

 (yoki  N

2

)  ning  konsentratsiyasini  oshirsak  massalar  ta`siri 

konuniga  ko`ra  V

to`g`ri 

=  K

to`g`ri 

[N

2

]*[H

2

]

3

 ifodaga  muvofiq  to`g`ri  reaksiya  tezligi 

ortishiga  olib  keladi.  Bunda  sistemada  N

2

 va  H

2

 ning  miqdori  kamaya  boshlaydi. 

NH

3

 miqdori  muvozanat  holatidagi  nisbatan  ortadi.  Reaksion  aralashmada  NHz 

miqdorining  ortishi  o`z  navbatida  teskari  reaksiya  NH

3

 

 N

2

 +  3H

2

 tezligi 

V

tekari

 ortishiga sabab bo`ladi va ma`lum vaqtdan so`ng sistemada yangi muvozanat 

holati qaror topadi.

 

Bu  muvozanatda  turgan  sistemada  yana  N

2

 (yoki  N

2

 )ning  miqdorini 

oshirsak  yana  xuddi  yuqoridagi  singari  holat  qaytariladi.  Kimyoviy  muvozanat 

o`ng  tomonga  siljiydi  (V

to`g`ri 

>  V

teskari

)  va  yana  qaytadan  muvozanat  qaror  topadi 

(V

teskari 

= V

to`g`ri

).

 

Agar  sistemada  reaksiya  mahsuloti  NH

3

 ning  miqdori  oshirilsa,  muvozanat 

teskariga  -  chapga  siljiydi  (V

to`g`ri 

<  V

teskari

)  va  yana  qaytadan  muvozanat  qaror 

topadi.

 

Umuman, 

muvozanatda 

turgan 

sistemada 

dastlabki 

moddalar 

konsentratsiyasining ortishi bu moddalar miqdorini kamaytiruvchi reaksiya tezligi 

ortishi  (V

to`g`ri 

>  V

teskari

)  ga  olib  keladi,  muvozanat  o`ngga,  ya`ni  reaksiya 

mahsulotlari miqdori ortishi tomonga siljiydi.

 

Reaksiya mahsulotlaridan birining miqdorini ortishi, shu mahsulot miqdorini 

kamaytiruvchi reaksiya, ya`ni dastlabki moddalar hosil bo`lish reaksiyasi (V

to`g`ri 

< 

V

teskari

) tezligi ortishiga, muvozanatni chapga siljishiga olib keladi.

 

Yuqorida  aytilgan  misolimizda  dastlabki  moddalar  konsentratsiyalarining 

kamayishi teskari reaksiya, V

teskari 

< V

to`g`ri

ortishiga, ya`ni shu moddalar miqdorini 

oshiruvchi reaksiya tezligi ortishiga olib keladi.

 

Hosil  bo`lgan  mahsulot  NH

3

 -  ning  miqdorini  kamayishi  V

to`g`ri 

>  V

teskari

 ga 

olib keladi, muvozanat o`ngga siljiydi.

 

---

Aksariyat  hollarda,  gazsimon  moddalar  ishtirokida  boruvchi  reaksiya 

(sistema)  larda  bosim  o`zgarishining  kimyoviy  muvozanat  siljishiga  ta`siri  ham 

xuddi yuqorida bayon etilgandek tushunilishi kerak.

 

Azot,  vodorod  va  ammiakdan  iborat  kimyoviy  muvozanatda  turgan 

sistemaning  umumiy  bosimi  3  marta  (sistema  hajmini  3  marta  kamaytirish  bilan) 

oshirilganda muvozanat qaysi tomonga siljishini tahlil etaylik.

 

Bunda,  bosimning  3  marta  ortishi  gazsimon  moddalarning  miqdori  3  marta 

ortshiga va muvozanat siljishiga sabab bo`ladi. Natijada muvozanat qaysi tomonga 

siljiydi? Shu savolga javob beraylik.

 

Bosim  o`zgarishigacha  barcha  moddalar  konsentratsiyasi:  [N

2

]

muv.

,  [H

2

]

muv.

, 

[NH

3

]

muv.

 Reaksiyalar tezliklari:

 

V

to`g`ri 

=  K  [N

2

]

muv.

*[H

2

]

3 

muv.

 va  V

teskari 

=  K  [NH

3

]

2 

muv.

 Gazlarning  bosimi  3 

marta  oshirilganda  ularning  konsentratsiyalari:  3[N

2

]

muv.

;  3[H

2

]

muv.

 va  3[NH

3

] 

bo`ladi. Har bir reaksiyaning tezligi:

 

V

to`g`ri 

= K(3[N

2

]

muv.

) (3[H

2

]

muv.

) = 81 K[N

2

]

muv.

[H

2

]

muv.

 

V

teskari

 =K(3[NH

3

]

muv.

) = 9K[NH

3

]

muv.

 bo`ladi.

 

Demak,  sistema  bosimining  3  marta  ortishi  to`g`ri  reaksiya  tezligini  81 

martaga,  teskari  reaksiya  tezligini  esa  9  marta  ortishiga  olib  kelar  ekan.  Natijada 

to`g`ri reaksiya tezligi teskari reaksiya tezligidan 3 marta yuqori bo`lib, muvozanat 

buzilib (V

to`g`ri 

>> V

teskari

 bo`lgani uchun) o`ngga siljiydi.

 

Bu  holat  reaksiya  tenglamasining  o`ng  va  chap  tomonlaridagi  stexiometrik 

koeffitsientlar (1 mol N + 3 mol H = 2 mol NH

3

 ) yig`indisi (4 mol   mol) o`zaro 

teng bo`lmagani uchun ro`y beradi. Agar tenglamada dastlabki moddalar "mol" lar 

soni hosil bo`lgan moddalar "mol" lari soni bilan teng bo`lsa, masalan H

2

 + Cl

2

 = 

2HCl  (1  mol  +  1  mol  =  2  mol)  bosimning  o`zgarishi  sistema  muvozanatini 

o`zgaruviga  olib  kelmaydi.  Lekin  tenglamadagi  moddalardan  birortasining 

konsentratsiyasi o`zgarishi, muvozanatni u yoki bu tomonga siljitgan bo`lar edi.

 

Yuqoridagilarga  asosan  xulosa  qilsak,  sistema  hajmini  kamaytirish  bilan 

bosimning  ortishi  kimyoviy  muvozanatni  gaz  molekulalari  soni  kamayadigan 

tomonga,  ya`ni  bosim  kamayadigan  tomonga  siljitadi.  Bosimning  kamayishi  esa 

muvozanatni  bosim  ortadigan  tomongan  siljitadi.  Reaksiyaning  o`ng  va  chap 

tomonlaridagi stexiometrik koeffitsientlar yig`indisi o`zaro teng bo`lsa, bosimning 

o`zgarishi muvozanat siljishiga ta`sir etmaydi.