V – Ma’ruza. Kimyoviy kinеtika va kimyoviy muvozanat

Katalizator ta`siri. Katalitik reaksiyalar.

 

Shunday  reaksiyalar  borki,  agar  ikkala  asosiy  dastlabki  moddalar  (A  +  V) 

o`zaro  ta`sir  ettirilsa,  ular  o`zaro  ta`sirlashmaydilar.  Chunki,  ular  o`rtasida 

boruvchi  reaksiyaning  aktivlanish  energiyasi  E

akt

 >  120  kj/mol.  Lekin,  bu 

sistemaga uchinchi (K) modda kiritilsa (A + B + K) aralashmada juda tezlik bilan 

reaksiya  boradi,  AV  -  modda  hosil  bo`ladi  va  K  moddasi  o`zgarishsiz  ajralib 

chiqadi: A+B+K 

 AB+K.

 

Bu  keltirilgan  misoldan  ko`rinib  turibdiki,  reaksiyalar  tezligi  asosiy 

moddalardan  tashqari  uchinchi  modda  ishtirokiga  ham  bog`liq  ekan.  Bunday 

moddalar katalizatorlardir.

 

Katalizator  -  reaksiyaga  kirishib,  reaksiya  tezligini  o`zgartirib,  reaksiyadan 

so`ng o`zgarishsiz ajralib chiqadigan kimyoviy moddalardir.

 

Katalizator ishtirok etadigan reaksiyalar katalitik reaksiyalar deyiladi.

 

Katalizator ta`sirida reaksiya tezligini o`zgarish hodisasi 

kataliz

 deb aytiladi.

 

 

Katalizatorlar  ikki  xil  bo`ladi:

 Ijobiy  katalizator,  ya`ni  reaksiya  tezligini 

oshiruvchi  moddalar.  Ingibitorlar  -  reaksiya  tezligini  sekinlashtiruvchi  katalizator 

moddalar.  Ingibitorlar,  Fe  korroziyasini  sekinlashtirish  uchun  anilin  yoki 

Ca(HCO

3

)

2

ingibitor  bo`lsa,  HCI  sintezini  O

2

 -  ingibitori  ta`sirida  sekinlashtirish 

mumkin.

 

Reaksiyada ishtirok etuvchi moddalar va kattalizatorlarning agregat holatiga 

ko`ra  gomogen  va  geterogen  kataliz  bo`lishi  mumkin.  Gomogen  kataliz  - 

reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  va  katalizator  bir  agregat  holatda  boradigan 

katalitik reaksiyalardir.

 

CO(g) + O

2

 (g) 

 CO

2

 . CO gazini CO

2

 gazi gacha 

oksidlanishi suv bug`i  katalizatori ta`sirida boradi.

 

2SO

2

 + O

2

 

 2SO

3

 reaksiyada NO - nitrozo gazi-katalizatordir.

 

         H

2

O

2

 

 H

2

O  +  O

2

 reaksiyasi  eritmada  boruvchi 

gomogen katalitik reaksiyadir.

 

Gomogen katalizga tirik organizimda boruvchi barcha katalitik reaksiyalarni 

kiritish mumkin. M:

 

Kraxmal 

 Qand.

 

 

 

Tirik organizmda faoliyat ko`rsatuvchi katalizatorlarni biokatalizatorlar yoki 

fermentlar  deb  aytiladi.  Shunday  fermentlar  qatoriga  "PTIALIN"  dan  tashqari 

"pepsin" moddasi ham kiradi. Bu katalizator oshqozonda oqsilli moddalarni tezroq 

parchalanishiga yordam beradi.

 

---

Eritmalarda  boradigan  katalitik  reaksiyalarda  ko`pchilik  hollarda  erituvchi 

molekulalari  katalizator  vazifasini  o`taydi.  Bu  jarayonlarda  ba`zan  H

+

(H

3

O)

+

 va 

OH

-

ionlari ham ishtirok etishi mumkin.

 

Geterogen  kataliz  -  katalizator  va  reaksiyalarga  kirishuvchi  moddalar  turli 

agregat holatlarda boradigan katalitik reaksiyalar. Bu kataliz turiga ammiak sintezi:

 

N

2

(g)  +  3H

2

(g) 

 2NH

3

 katalizator  qattiq  holda.  kontakt 

usulida sulfat kislota sintezida:

 

2SO

2 

+ O

2 

2SO

3

   ham katalizator qattiq modda.

 

 

 

Shunday reaksiyalar borki, ularda alohida katalizator qo`llanilmaydi. Lekin, 

reaksiya  davomida  hosil  bo`ladigan  moddalardan  birortasi  katalizator  vazifasini 

bajaradi.  Bu  jarayonni