Uzbekiston respublikasi

Birinchisi - g’iybat, ёlg’on, bwh’ton va beh’uda swzlardan tilni tiyish. Zero tilidan xalqqa ozor etmaydigan odamgina futuvvatga davo qila oladi. İkkinchisi - nojwya, nomaqbul swzlar, bwh’ton, g’iybatdan quloqni berkitish. Uchinchisi - kwrish nojoiz h’isoblangan narsalardan kwzni yumish. Twrtinchisi - h’arom narsalardan, xalq ozoridan qwlni tortish. Beshinchisi - borish man qilingan noshoistajoylardan oёqni tortish. Haqorat va gunoh’ga sabab bwladigan, gap tashish va ziёn–zah’mat, ozorga etaklaydigan ishlarga qadam qwymaslik. Oltinchisi - h’arom ovqatlardan og’izni, zinodan azoni berkitish. Zino - futuvvat ah’dini buzish, h’aromxwrlik va futuvvat rishtasini uzishdir.
Botiniy ruknlar mana bulardir: birinchisi – saxovat, yani tilamasdan burun wz mah’alida bag’ishlamoq va oqibatini wylamaslik, laёqatu qobiliyatni andesha qilmaslik. İkkinchisi – tavoze, yani boshqalarni wzidan afzal bilmoq, barchaga kamtar, xoksor munosabatda bwlish. Uchinchisi - qanoat... Twrtinchisi - avf va marh’amat, yani xalqqa shafqat kwrgazmoq, kishilar gunoh’ini kechirmoq va iloji boricha ularga yaxshilik, muruvvat bilan muomala qilish... Beshinchisi - h’avobalandlik va g’ururni tark etish, yani qanchalik maqul va maqbul ishlarni amalga oshirsa h’am mag’rur bwlmaslik. Zero iblis kibru h’avo tufayli jannatdan badarg’a bwldi. Oltinchisi - qurb (iloh’iёtga yaqinlashish) va vaslat (ywl) maqomiga butun vujudi, dilu joni bilan intilish⁹. 
Futuvvat tariqatiga mansub odamlar jamoa bwlib uyushib, wzlarining ezgu maqsadlarini amalga oshirganlar. Xuroson va Movarounnah’rda X asrdan boshlab futuvvat ancha keng ёyila boshladi. Bu tariqatga mansub odamlar muayyan qoida va talablarga rioya etar, manaviy va jismoniy etuklikka intilar, nima ish qilsalar h’am, mardlik, oliyjanoblik namunasini kwrsatar, zulmga, h’aqsizlikka qarshi kurashardilar.
Tasavvufning shakllanishida zoh’idlik h’arakati h’am muh’im rol wynagan. Kufa, Bog’dod shah’arlarida tarkidunё qilgan zoh’idlar kwp edi. Qolaversa, ularning xalq orasida obrwyi h’am katta bwldi. Chunonchi, Uvays Qoraniy, Hasan Basriy kabi swfiylar aslida zoh’id kishilar edilar. Zoh’idlarning niyati ibodat bilan oxirat mag’firatini qozonish, Quronda vada qilingan jannatning h’uzur–h’alovatiga etishish edi. Swfiylar nazarida esa jannat umidida toat–ibodat qilish h’am tamaning bir kwrinishidir. Swfiy uchun na dunёdan, na oxiratdan tama bwlmasligi kerak. Ularning yagona istagi - Xudo diydoridir, xolos.
Zoh’idlik tushunchasi va h’arakatini faqat islom bilan bog’lash birёqlamadir. Asli zoh’idlik Buddadan boshlangan. Buddaning h’aёti twg’risidagi rivoyat shundan dalolat beradi.
Budda - h’aqiqat najotkori demakdir. Uning asl nomi Siddxartxa. Siddxartxaning onasi – shakiylarning h’ukmdori Mayyaning xotini bir kuni tushida ёniga oq filning kirib ёtganini kwrdi. Malum vaqtdan swng u wg’il tug’di. U boshqa aёllar singari tug’may, qwltig’idan tug’di. Uning ovozini koinotdagi h’amma xudolar eshitdi. Borliqdagi uqubatlarning oldini oladigan odam keldi, deb xursand bwldilar. Dono Asita chaqaloqning buyuk qah’ramonliklar kwrsatishi h’aqida karomat qildi. Chaqaloqqa Siddxartra deb ot qwydilar. Bu “topshiriqni bajaruvchi” deganidir.
Otasi wg’lining diniy ruh’da tarbiya topishini istamadi. U h’aёtning salbiy tomonlarini wg’lidan yashirib, dabdabali h’aёtni muh’ayё qildi. Wg’liga h’aqiqiy dunёviy tarbiya berdi, chiroyli qizga uylantirdi. Xotini wg’il tug’ib berdi.
Bir kuni Siddxartxa Gautama shah’ri bwylab sayr qilib yurgan edi, qartaygan bir cholni kwrdi. Uning butun tanasiga yara toshgan, tarki dunё qilgan, yillar davomida qaddi bukilgan edi. Shu tariqa Siddxartra jonli mavjudotlarning muqarrar azob chekishini bildi. Shu kechasi u h’ech kimga bildirmay saroyni tark etdi, zoh’idlikda h’aёt kechirishni boshladi va azoblardan qutqarish ywllarini izlay boshladi.
Etti yil davomida u azob–uqubat bilan ter twkib, koh’in braxmanlarning muqaddas kitoblarini wqidi. Ochlikni bas qilib va ёlg’on donolikdan voz kechib, uzoq mushoh’adalardan keyin qutqarishga ywl ochdi. U “twrt oliyjanob h’aqiqat”ni fah’mladi.
İso Masih’ning talimoti va faoliyati h’am aslida zoh’idlikning eng mukammal kwrinishidir. Masih’iylik talimoti aslida zaminiy boylik va h’ashamatdan voz kechib, Xudo ywlida xizmat qilish, jamiki gunoh’lardan tiyilish va shu orqali Xudo beradigan Samoviy Shoh’likka erishishga davat qilishdan iboratdir. Masih’ning eng buyuk aqidalaridan biri- faqirlikni ixtiёr qilish borasida shaxsiy namuna kwrsatganidir.
Zoh’idlardan keyingi davr swfiylari tafakkuriy–shuuriy rivojlanishni - dunёni va iloh’ni bilishni, tanishni asosiy maqsad deb h’isoblaganlar. Bu davr oriflik davri deb ataladi.
Tasavvufning paydo bwlishida yana boshqa omillar h’am bor. Bular - shia mazh’abi, yunon falsafasi, h’ind falsafiy qarashlari, zardushtiylikdir. Tasavvuf amaliёti va falsafasida bularning samarali tasiri bwldi.
Tasavvuf tarixi islom tarixi bilan birga rivojlanib, islom madaniyati va marifatiga ulkan h’issa bwlib qwshildi. Dastlabki paytlarda Kufa, Basra va Bag’dod shah’arlarida sanoqli darajada zoh’id va swfiylar yashagan bwlsalar, bora–bora musulmon olamida shayxu mashoyixlar, swfiy daveshlar, qalandarlarning soni kwpaydi, wziga zos h’arakatga aylandi. Birgina Abdurah’mon Jomiyning “Nafah’ot ul–uns” kitobida 664 shayx va swfiylarning nomi zikr etiladi. Bu kitobga kirgan swfiylar faqat XV asrgacha yashab wtganlaridir. XV asrdan keyin h’am kwplab avliёlar yashab wtganlar.