Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Collatio legum Mosaicarum et Romanarum
(номаълум муаллифнинг)
VIII-XI асрларда 3 қўлёзма шаклида топилган асар; бунда асосан
Моисей қонунлари ва Рим ҳуқуқи қиёсий таҳлил қилинган бўлиб, 16 
бобдан иборат бу асар жиноий ҳуқуққа тааллуқлидир. 

---

22 
3.
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti
. V аср охири ёки VI аср 
бошларида Галлияда яшаган номаълум юристнинг мажбуриятлар ҳуқуқи 
бўйича берган маслаҳат ва тавсиялари. 
4.
 
Leges saeculares
– Сурия-Рим қонунлар тўплами бўлиб, Шарқда катта 
аҳамиятга эга бўлган ва Юстиниан қонунчилиги томонидан сиқиб 
чиқарилмаган. Асар Рим ҳуқуқи нормаларини одат ҳуқуқи нормалари 
билан тўлдирилган ҳолда берилган, классик юристлар асарларидан
мисоллар келтирилган бўлиб, дастлаб юнон тилида, кейинчалик эса араб 
ва арман тилларида қайта ишланган.
 
 
6-§. Рим ҳуқуқининг тизимлаштирилиши 
Рим ҳуқуқининг энг дастлабки тизимлаштирилиши XII жадвал 
қонунлари, кейинчалик, император Адриан даврида юрист Юлиан томонидан 
шаҳар ва перегрин преторлари эдиктларининг тизимлаштирилиши шаклида
амалга оширилган. 
III асрнинг охирида (295 й.) амалга оширилган Грегориан кодекси асосан
император Адриан давридан бошлаб то ўзи яшаб турган давргача қабул 
қилинган конституцияларни ўз ичига олади. Асл ҳолатда бу кодекс сақланиб 
қолмаган, лекин унинг кўпгина қисмлари кейинчалик ҳуқуқ илми бўйича
яратилган асарларга киритилган. Кодекс 19 та китобдан иборат бўлиб, 13 та 
китобда претор эдиктлари тизимига амал қилинган. Китоблар предметларга 
қараб бўлинган титуллардан иборат, титулларда конституциялар қабул 
қилинган вақтига ва кимга йўналтирилганлигига қараб хронологик тарзда 
берилган. 14- ва қолган китобларда жиноий ҳуқуқ ва жиноий жараён бўйича 
маълумот берилган. Грегориан кодекси амалий қўлланма сифатида расмий 
жиҳатдан тан олинган тўплам бўлиб, II аср давомида то уни Юстиниан 
кодекси бекор қилмагунча амалда бўлган.
Грегориан кодексига тўлдириш сифатида қабул қилинган Гермогениан 
кодекси 295 йилдан кейин 3 маротаба қайта кўриб чиқилган ва шу жараён 
давомида кўпгина конституциялар қайта таҳрир қилинган. Ҳаммаси бўлиб 
120 та конституция мазмунига кўра 69 та титулларга бўлинган. 
Конституцияларнинг биринчи расмий кодификацияси 402-450 йилларда 
қабул қилинган Феодосий кодекси бўлиб, унда Шарқий Рим империяси
ҳукмдори Феодосий IIнинг классик юристларнинг асарлари билан бирга 
император конституцияларини тизимлаштириш бўйича амалга оширган 
ишлари ифода этилди. Шарқий империяда қабул қилинганлигига қарамай,
кодекс Ғарбда, яъни Галлияда узоқ вақт давомида катта таъсирга эга бўлган 
ва шарқда Юстиниан кодекси билан бекор қилинганига қарамай, анча 
вақтгача амалда бўлиб келди.
Феодосий кодекси кўплаб қўлёзмаларда сақланиб қолган ва ўрта 
асрларда ҳамда янги даврда ҳам бир неча марта қайта нашр қилинган. 
У предметларга бўлинган титуллардан иборат 16 китобни ўз ичига олади. 
Кодексда қулдорчилик давлатининг давлат ва хусусий ҳуқуқ соҳаларида рўй 
берган ўзгаришлари ифода этилган бўлиб, III асрдаги инқилобий ҳодисалар 

---

23 
туфайли ер эгалигига бағишланган хусусий ҳуқуқ масалалари қайта кўриб 
чиқилган.