Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Хусусий мулк тушунчаси.
Римликлар анча вақтгача мулкчилик 
тушунчасини яхши ишлаб чиқмаган эдилар. Бирон-бир буюмнинг кимгадир 
тегишлилигини ифодалаш учун қуйидаги тушунчалар қўлланилар эди: 
ager
publicus, ager gentilicus, ager viritanus
. Мулкчиликнинг айнан тушунчаси
paterfamiliasнинг patria potestasи остидаги патриархал оила 
–
qui in domo
dominium habet ташкил топаётган пайтда ҳам мавжуд эмас эди.
Dominium
атамаси paterfamiliasнинг нафақат домусдаги эгалик ваколатларини, балки
хотини ва alieni juris шахсларига бўлган шахсий ваколатларини англатар 
эди. Шунинг учун dominium атамаси paterfamiliasнинг оила бошлиғи 

---

114 
сифатидаги ҳар қандай ҳокимиятини англатган. Мулкчилик тушунчаси анча 
кеч шаклланди. Мулкчилик ўша даврда 
proprietas 
деб аталиб, маълум 
ашёнинг бирон-бир шахсга тегишлилигини англатган.
Мулкчилик тушунчасининг ҳар томонлама ишлаб чиқилиши классик 
даврда рўй берди. Классик юристларнинг асосий қоидаси – мулкчилик
ашёлар устидан тўла ҳукмронликни англатишидан иборат бўлган: proprietas
est plena in re potestas. Мулкчилик мазмунини
plena in re potestas
сифатида таҳлил қилган классик юристлар мулкдорлар бундай ҳокимият
асосида 3 турдаги ваколатларга эга бўлишини аниқладилар:
jus utendi, jus
fruendi 
ва
jus abutendi
.
Jus utendi
бўйича – мулкдорлар ўз мулкидан 
фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлдилар;
jus fruendi
бўйича – ўз ашёларидан 
табиий ва фуқаролик маҳсулларига эгалик ҳуқуқини қўлга киритдилар, 
jus
abutendi
га мувофиқ эса – ўз мулкини йўқ қилиши, улардан воз кечиши ёки
уларни тасарруф қилиш ҳуқуқини қўлга киритган эди. Мулкдорларнинг 
қайд этилган ваколатлари анча кенг бўлиб, мулкдорлар ўз мулкидан ўз 
хоҳишлари 
бўйича 
ва 
ўзлари 
кўзлаган 
мақсадларга 
мувофиқ
фойдаланишлари мумкин эди. Улар ўз мулкини ҳар қандай шахслар
таъсиридан асраш ҳуқуқига эга эдилар. Лекин шунга қарамасдан, 
мулкдорларнинг ўз мулки устидан ҳокимлиги чексиз бўлмаган. Қадимги
даврда Рим ҳуқуқи алоҳида мулкдорларнинг мулк ҳуқуқини бир вақтнинг 
ўзида бир нечта мулкдорларнинг мулк ҳуқуқлари баб-баравар амалда 
бўлиши учун ва ижтимоий манфаатларни ҳимоя қилиш мақсадида
чеклашган. Шу жиҳатдан, қадимги ҳуқуқ мулкчилик ҳуқуқлари борасида
бир қатор муайян чекловларга йўл қўйди, классик даврда эса бу муаммо 
узил-кесил ҳал қилинди – маълум мулк ҳуқуқининг суиистеъмол
қилинишини тақиқлаш: «male enim nostro jure uti non debemus». 
Келтирилган 
мулоҳазалар 
асосида 
Рим 
пандектист-юристлари
мулкчиликнинг Рим ҳуқуқи талабларига тўла жавоб берадиган таърифини 
ишлаб чиқдилар: «dominium proprietas est jus utendi, fruendi, abutendi rea
sua, quaetenus juris ratio patitur» – мулкчилик ҳуқуқий тартибот рухсат 
берган чегарада ашёни истеъмол қилиш, унинг маҳсулларидан фойдаланиш
ва уни ўз хоҳишига кўра тасарруф қилишни англатади.