|
ASKOMISETLAR (XALTACHALI ZAMBURUG‘LAR) SINFI -
ASCOMYCETES
Askomisetlar haqiqiy yuksak zamburug„lar hisoblanib 30 mingdan
ortiq turlarni qamrab oladi. Ular uchun umumiy bo„lgan belgilarning asosiysi
jinsiy ko„payish natijasida xaltacha va xaltacha sporalarining hosil bo„lishidir.
Miseliylari yaxshi rivojlangan va to„siqlar hosil qilib hujayralarga bo„lingan.
Jinssiz ko„payishida konidiya bandlari va konidiyalar hosil qiladi. Hujayra
qobig„ida xitin va glukan sintezlaydi. Jinsiy ko„payishi gametangiyagamiya
bo„lib, anchagina murakkab jarayonlar natijasida oxirgi maxsulot sifatida
xaltacha va xaltacha sporalar yuzaga keladi. Xaltachasi yopiq qopchaga
o„xshash bir hujayrali uyachadan iborat, odatda uning ichida 4 ta yoki 8 ta
xaltacha sporalar hosil bo„ladi. Umuman xaltachali zamburug„larning jinsiy
a‟zolari har xil tuzilgan bo„lib, tuban vakillarida (mas.: Gemiaskomitsetlar
kenja sinfi vakillarida) Zigomisetlarning matashishiga o„xshash fiziologik
jihatidan har xil bo„lgan miseliylardan yoki ayrim hujayralardan (achitqi
zamburug„larda) o„simta hosil bo„lib qo„shiladi. So„ngra yadrolar ham
qo„shilib, dikariotik (qo„sh yadroli) fazasiz zigotaga aylanadi. Lekin zigota
tinim davriga o„tmasdan, ketma-ket bo„linib, xaltacha sporalarni yuzaga
keltiradi.
Xaltachali zamburug„larning yuksak tuzilgan vakillarida ushbu jarayon
gametangiogamiya usulida amalga oshib, xuddi qizil suvo„tlarining murakkab
tuzilgan vakillarini jinsiy ko„payishiga o„xshab ketadi. Bunda ham tallomning
ustki qismida bir hujayrali uzunchoq anteridiy va uning yonida esa arxikarp
hosil bo„ladi. Arxikarpning pastki qismi kengaygan ko„zachasimon bo„lib,
uni askogon deyiladi (qizil suvo„tlarida karpogon edi). Askogonning ustki
qismida esa trixogina deb ataluvchi uzunchoq o„simtasi bo„ladi. Anteridiy
trixogina bilan qo„shilib, uning ko„p miqdordagi yadrolari askogonga o„tadi.
Lekin askogon yadrolari bilan qo„shilmasdan, dikarionlarni hosil qiladi va bu
dikarionlar askogonning chetki qismida joylashadi. Aynan ana shu chetki
qismlarda asta-sekin askogon gifalari ham yuzaga kelib, dikarionlar ularga
o„tadi. Askogon gifalarining dikarion joylashgan qismida bukilish paydo
bo„lib, ilgakka o„xshash shaklga kiradi. Bukilish nuqtasida turgan qo„sh
yadrolar sinxron holda bo„linadi va hosil bo„lgan 4 ta yadroning 2 tasi askogen
gifasi asosiga surilib tushadi. Yuqorida qolgan 2 ta yadro esa o„zaro
qo`shiladi, ya‟ni kariogamiya yuzaga keladi. Qo„shilgan yadro tinim davrisiz
yana ketma-ket bo„linib, odatda 8 ta askosporani yuzaga keltiradi. Yadrolar
qushilgan joy esa asta-sekin cho„zilib, xaltachani hosil qiladi. Asos qismiga
tushib ketgan yadrolar xaltachadan to„siq bilan ajralib, xuddi yuqorida
ko„rsatilgan jarayon yana bir necha o;nlab va yuzlab marta qaytarilishi va
xaltacha hamda xaltacha sporalarni hosil qilishi mumkin. Yadrolar
qo„shilgandan keyingi birinchi bo„linish meyoz yo„li bilan amalga oshganligi
sababli hosil bo„lgan sporalar gaploid bo„ladi.
38
Ko„pinchalik askomisetlarda jinsiy jarayonning reduksiyaga uchrashi
kuzatiladi. Ayrimlarining anteridiylari mutlaqo hosil bo„lmasligi yoki hosil
bo„lgan taqdirda ham o„z faoliyatini amalga oshirmasligi mumkin. Bunday
hollarda askogon oddiy miseliylarning yoki miseliylarda hosil bo„lgan mayda
spermasiylarning trixogina orqali askogonga o„tishi natijasida otalanadi.
Tuban askomisetlarning xaltachalari to„g„ridan to„g„ri miseliylarning
ustki qismida joylashgan bo„lib, ochiq holda, yuksak tuzilgan vakillarida esa
maxsus meva tanalar bilan o„ralgan bo„ladi. Meva tanalar miseliylarning
zichlashishidan yuzaga kelib, uch xil ko„rinishda bo„ladi:
1.Yopiq meva tana (kleystotesiy) - xaltachalari hamma tomonidan
miseliy bilan o„ralgan, xaltacha sporalari meva tana devori yemirilgach
tarqaladii.
2.Yarim ochiq meva tana (peritesiy) - miseliy o„rami ko„zachasimon
joylashgan bo„lib, xaltacha sporalar ustki qismdagi og„izchadan otilib chiqib
tarqaladi;
3.Ochiq meva tana (apotesiy) - miseliy qoplami likopchasimon bo„lib,
xaltacha sporalar erkin otilib tarqaladi.
Meva tananing o„ziga xos 4 chi xili ham bo„lib, uni askostroma deb
ataladi. Bunda oldin askostroma, ya‟ni meva tana hosil bo„lib, keyin esa
xaltachalari vujudga keladi. Ularning askogen gifalari stroma miseliylarini
surib, o„ziga bo„shliq, ya‟ni “lokula” ajratadi va usha joyda xaltachalari
joylashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
