Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги


холат  уш бу  ф еъллар  м аъноси ни н г моддий асоси си ф ати да намоён булади. Ф изиологик  Холат



Download 4,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/25
Sana19.02.2022
Hajmi4,61 Mb.
#458224
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   25
Bog'liq
O`zbek tili fe`llarining ma`no tuzilishi 2 nashr

холат 
уш бу 
ф еъллар 
м аъноси ни н г моддий асоси си ф ати да намоён булади. Ф изиологик 
Холат 
ф еьллари туб ва ясам а ф еьллар булиб, маъно 
том онидан
биологик ва психик 
холат 
ф еълларига якин туради. 
Биологик 
Холат ф еъллари жонли ва ж он си з предметларга хос, п си хик холат 
ф еъллари 
инсон 
ва 
хайвон 
рухиятига 
хос 
хусусиятларни, 
ф изиологик 
х °лат 
феъллари 
эса, 
асосан, 
ташки 
жисмоний 
Холатларни 
ифодалаш и 
билан нисбий мустакилдир. Аникроги, бу 
Холат 
феъллари маъносида жонли мавжудотларда, уларнинг муайян 
аъ золарида 
содир 
булувчи 
м уайян 
ф и зи ологи к 
узгариш лар, 
ж араён лар акс этади.
Т аъ ки дл аш к е р а к к и , ж он ли м авж удот ф и зи о л о ги к холати, 
асосан и кки кури н и ш да ю з беради. Я ъни и н со н ёк и х ай вон д аги
ж и с м о н и й х о л ат б и р о р ж и с м о н и й у згар и ш н а т и ж а с и д а ёки 
ж и см о н и й ж а р а ё н холати сифатида кузатилади. Ш унга кура бу 
Холат феъллари гапларда ж онли мавжудотларда содир булган 
ж и см они й
холатни 
ж исм они й
узгариш
натиж аси 
ёки
холат 
сиф ати да воке булувчи ж и см о н и й ж а р аён холати си ф ати д а акс 
этгиради. Демак, ф изиологик холат феъллари: а) ж исм оний узгариш
натиж асида ю зага келган холатни ва б) жисмоний ж а р а ё н х о л а т н и
и ф о д а л о в ч и к а б и и ч к и т у р л а р г а ажратилади.
Ж и см он и й узгариш н ати ж асид а ю зага келган холатни 
ифодаловчи ф изиологик холат феъллари
Ж и см он и й узгариш натиж аси булган холатда инсон ва хайвон, 
уларда ю з берган м уайян холатлар кузатилади, Бунда бир холатдан 
(ёки харакатдан) бошка бир жисмоний холатга утиш узгариш 
натиж аси эканлиги англашилади.
Куримок, ёришмок, очилмок, чидамок, 
кизимок, 
етилмок, 
кутурмок, 
хурпаймок, тумпаймок, шишмок, тиришмок, туташмок, 
тутилмок, чузилмок;, конамок, яллигламок, кирламок, тормозланмок, 
консизланмок, 
елимлашмок, 
майинлашмок, 
юпкалашмок, 
сийраклашмок, 
равшанлашмок, 
жиддийлашмок, 
тундлашмок, 
сулгинлашмок, огирлашмок, купи р мок, консирамок каби ж исм оний 
узгариш н а т и ж а с и б у лган ф и з и о л о г и к х о л ат ф е ъ л л а р и н и н г
ф архловчи семаси, н у щ и й м аъноси куйидагича: Куримок - йуколган 
Холатда булмок: Ох тортсам, таним дан курийди дармон (Балогардон).
58


Бу сузн и ай тар Авазхон танимдан куриган дармон (Балогардон).
Ёришмок -хурсанд 
(шод) 
холатда булмок: 
Шуни айти ш и
биланок О ртик ак а А ш уровн и нг ч ехраси ян ада ёриш ди (Х-Назир). 
Одамларнинг ю злари бир-бирига ухшаш табассум ва кувончдан 
ёриш ган, узларича кизгин сухбаг килишмокда эди. (Н.Норматов).
Очилмок - гузаллашган, чиройли холатда булмок: К<фа, худо куп 
хусн 
берганда, 
бирам
тулиш иб, 
бирам
оч или бд и -ки
(М .И см оилий). З у н н у н о в н и н г н а за р и д а Саодатхон янада очилиб 
кетганга ухшайди (И. Рахим).
Чидамок - бардошли холатда булмок: М ен эмас кийналиб конга 
буялган, азобга чидаган сира демай вой (Т.Хамид).
Кизимок 
- каттик 
исиган холатда булмок: 
У шундай тез 
югурар, шундай каттик кичкирардики, сал утмай бадани кизиб, 
совукдан 
кукарган 
ю зига 
тер 
марвариддари 
терила 
бошлади 
(М.Исмоилий). Орка мияси кизиб ачишди, чап ёнига агдарилди 
(Мирмухсин).
Етилмок - вояга (балогатга) етган холатда булмок: Бу вактда 
у н б о ш и л и к м а р таб аси га эр и ш га н Т ем и р то ш етилган, гавдаси 
тули ш ган бакувват й и гаг эди (М .О сим). Р аъ н о бу ун й и л и чида 
я н а ети л ган б улса к е р а к ... (А.Крдирий).
К утурмок1 - хавфли касалланган холатда булмок: Ушанда 
осилиб чинор ш охчасига 
K yiypran 
итдан хам колдим кутулиб 
(А.Орипов). 
Эй, М усулмон, 
нега копмайди, дейсиз, Ш у ит 
кутурган-ку, (П. Турди).
Хурпаймок ~ 
тузгиган, 
ёйилган холатда булмок: Б аъ зи д а 
сочлари тузиб, хурпайиб ю ради ган Р и хси н и са 
унга ёкмай хам 
коларди (Мирмухсин).
Т у м п ай м о к - ч у к к а л а б м ук т у ш г а н х о л атд а булмок: У роз 
б и л ан Й улчи о ги зл а р и н и н ак ту ту н га етказиб, тумпайиб галма-гал 
пуфлаш арди (Ойбек). Болалар утирган уринларида тумпайиб ё 
турли вазиятда узала тушиб, ... ухлашди (Ойбек).
Ш ишмок 
~ касаллланган, буккан холатда булмок: М атковул 
ш ер и к топиб, далага чикиш га ш ай лаб турган отнинг корни 
шишиб, харом улиб к;олди (М. Исмоилий). Чол куйлари ш иш иб 
улган уш а бахтсиз ходисадан бери углига бунчалик ш ирин 
гапирм аган эди (А.Норбоев).
Т и р и ш м о к ~ то р ги ш и ш , т а р а н г л а ш и ш х ол ати д а булмок: 
Унинг яраси тириш иб, огриб кетди (Шухрат). Унинг бошига муз 
ю гуриб, асаблари тириш ди (Х-Гулом).
Туташ мок - б и р-би ри га те к к а н (кушилган) холатда булмок: 
Ко шла р и туташиб, 
ковоги солинган 
(О.Ёкубов). 
Кора кошлари
1 Киёсланг: Узбек тилининг изохли лугати. II 198!. 627-бет.
59


туташ иб, кузларида газаб чакнади (С.Зуннунова).
Тутилмок - дудукданган, гапиролмайдиган холатда булмок: Унинг 
ранги мурданинг рангидай, тили тутилган, ф акат "тупа, тупа" 
деган и н и билиб булар эди (А.Каххор). Н има дейиш ни билмай, тили 
тутилди (Ж .Ш арипов).
Чузилмок - буйга, олдинга узайган холатда булмок: Энди у 
озди, с о колла ри усди, ю зи корайди, шахло кузлари яна каттайди, 
кадди чузилди 
(М.Исмоилий). Куз сузилган, лаб чузилган, севги 
уйгонган чоги (F. Fулом).
Ясама х°лат феъллари куйидаги куринишда булади: от -а, -ла 
(н,ш),-сира; сиф ат -ла (н,ш); равиш ~ир. Улар куйидаги фарк,ловчи 
семаларга эга: Конамок - конли холатда булмок: Ж урахон турар эди: 
бояги хонатлас куйлаги чанг босган ... лаблари конаган (М. 
Исмоилий).
Яллигламок - кизарган, газакли х°латда булмок: С околи у си б
кетРан, к у зл а р и ял л и глан и б , л аб л ари ковжираган ... (С. Юнусов). 
Зотилжами 
такрорланиб, 
иккала 
упкаси 
хам 
яллиглабди 
(А. 
Мухторов).
Кирламок - ки рли холатда булмок: Кулогим кирланган экану 
(Имом кочди).
Т о р м о зл ан м о к - ф ао л и я ти тухтаган холатда булмок: Чукур 
уйкуда миянинг аксари ят кисми тормозланади (Узбекистан овози).
Крнсизланмок - кони кочиб, ранги окарган холатда булмок: С аф ар 
бузчининг бу сузидан имомнинг консиз ранги яна консизланган, 
оламунчок кузи алланечук холатга кирган эди (А.Каххор)
Е лим лаш м ок - ёп и ш кок холатда булмок: Томокдари какраб, 
тупуклари елимлашди (Шухрат).
М айинлаш мок - юмшок, ёкимли холатда булмок: Т у м ар и сн и н г 
ов о зи ян а м ай и н лаш д и (А.М ухтор). М айинлаш м ок ф еъ л и д а белги 
д ар аж аси , таъ си р ч а н л и к кучли.
Ю пкалашмок - юпка, ингичка холатда булмок: Хакикатда оч колган 
одамнинг бадани заифлаш ади, гериси юпкалашади (Ш. Шомаксудов, С. 
Долимов).
С и й р ак л аш м о к - кам ай ган (сийрак) холатда булмок: Бир. 
чеккада утирган институт' домласи Салим аканинг сийраклашган 
оппок сочлари, киска буйни куриниб турар (У. Хршимов).
Равшанлашмок - тиник, равш ан тортган холатда булмок: 
шу 
кам пирнинг богида булбулигуё деган бир куш бор, агар шу кушнинг 
сайраш ини эшитсангиз, кузингиз дарров равшанлашади дебди (Олмос 
ботир).
Ж иддийлаш мок - жиддий, сипо холатда булмок: Куркканиданми 
ёки каттик уйга толганиданм и, ю зи жиддийлашди, коши чимирилди 
(М.Исмоилий). Фазлиддин йирик тиш ларини курсатиб, хахолади.
60


Кейин жиддийлашди (Ойбек).
Тундлашмок - ю зи совук холатда булмок: М ам атм и р зо н и н г 
м айи н ю зи тундлаш ди (Н .Н орм атов). Унинг юзи куланка тушгандай 
гундлашди (С.Анорбоев).
Сулганламок - синиккан, тароваги йуколган холатда булмок: 
Д илорнинг 
ранги 
сулгинлашган, 
кузлари 
чуккан, 
аммо 
хам он 
ж озибали табассум билан ж илм айиб туради (У. Хошимов).
Огирлашмок - 1. Кийин (мушкул) холатда булмок: Л екин чолнинг 
ахволи 
огирлашди 
(А.Мухтор). 
Х,акикатан, 
кечга томон 
М урод 
Алининг ахволи огирлашди, кечаси синглисини чакирди (А.Каххор). 2. 
Кучайган (зурайган), кийинлаш ган холатда булмок: Дехлига келгунча 
Х умою ннинг 
иситм аси 
яна 
ошиб, 
касали 
баттар 
огирлаш ди 
(ПДодиров).
Купирмок - купикли холатда булмок: Даврадагилар 
эса 
каллаларини иргитар, 
уртадагилар 
эса огизлари купирган, кузлари 
гулайган (F.Гулом). О т сонлари, такимлари купирган, хамма ёгидан 
ховури чикиб турган эди (М.Исмоилий).
Крнсирмок - конга таш на холатда булмок: Азим к о н си р аб ётган
й и ртки ч к у зл а р и н и п илпиллатди (М.Исмоилий).
Ж и см он и й
узгариш
натиж аси 
булган 
ф изиологик 
х°лат 
ф еъллари нутк, ж араёнида яна куйидаги фархловчи семалари оркали
ан и к м ан ти ки й и ф о д а га эга булади: а) "туе": кизармок, гезармок, 
бузармок, 
унникмок, 
синикмок, 
учмок, 
конланмок, 
ловулламок, 
окармок, 
мошгуручлашмок, 
кораймок, 
кукарм ок, 
саргайм ок, 
захиллаш м ок. 
"Туе" 
м анти ки й
ифодасига эга холат феъллари 
инсонга, унинг юз, куз, кулок, лаб, бурун, кош, бош, соч, сокол, буйин 
каби аъзоларига хос ай н и белгини х,олат си ф ати да англатади. Улар 
касаллик, дард, куркув, жахл, бирор н арса таъсири, каттик изтироб, 
кексалик, куп уйлаш натиж асида инсонда ю зага келган туе ж и см они й
узгариш холатини билдириш и билан мухимдир. Бу узгари ш асоси да 
инсон аъ зо л ар и н и н г ички ва таш ки таъсирларга булган "иж обий 
ва салбий муносабати" ётади. Ушбу мантикий иф одали >^олат 
ф еъ ллари купрок ясам а булади. Улар от -ар, -лан; си ф аг -ар, -лаш, -й, 
-ай; таклидий суз - улла тузилиш ига эга. "Туе" мантикий ифодали 
долат ф еъллари к,уйидагилар: К,изармок - кизгиш, кизарищ холатида 
булмок: Аямнинг кузлари кизарган, ковоклари шишган эди (А.Каххор). 
Хаяжондан юраги гупиллаб уриб, оппок ю зи газабдан кизарди 
(X.Гулом). Р ан г-руйини олдирган, уйкусизликдан кузлари кизарган 
Уктам мухбир билан сухбатлашгудай ахволда эмасди. (Х-Назир).
Гезармок - ранги учиб, окарган холатда булмок: Ху алламахалда 
оч-нахор ранги рупак, лаблари гезари б келади (Х-Назир). Э лм урод 
катта саллали новча ки рра б урун одамни курди-ю, тусатдан бир 
сескани б тушди ва ичини совук ялаб гезариб кетди (П.Турсун).
6 !


Турдиматнинг наф аси ичига тушиб, ю тиниб-ютиниб гезариб турар 
(И.Рахим).
Бузармок - ранги учиб, окариш х,олатига келмок: М ухайёга бу 
ra n к алака булиб туюлди, шекилли, ранги бузариб секретарга айик 
караш килди ... (А.Каххор). Ю зи докадек бузарган механик уша 
захоти токни узиб, тегирмон гепасига чопди (Н.Ю кубов). У гох 
кизарар, гох бузарар, ю рак багрини уртаётган газаб утига зурга 
чидаб турарди (М.Осим). Гезармок, бузарм о к сузларид а белги 
д а р а ж а с и (окариш), таъ си рчанли к кучли. Гезармок сузида яна хам 
кучли. Улар салбий буёкка эга булиб, асосан, сузлаш ув нущ ига хос. 
Гезармок сузи кам кулланади,
У нникмок - буш к, корайган х;олатга келмок: 
Иситмаси ошиб, 
куз косаси уникканди, наф аси тезлашди (А.Мухтор). Бир-икки соат 
ичида унинг кора юзи батгар унникиб кетди (Ё.Шукуров). У хар 
кунгидай 
гамгин, 
ай р и л и к 
дарди 
уни 
у н н и кти р и б
ю б орган
(Х -Н азир). Унникмок сузида белги дараж асининг ортикдиги куш 
ундош таъсирида ю зага келади.
С и н и к м о к - р а н ги н и о л д и р ган , су л и н к и р а ган холатга келмок: 
Ранги бир оз синиккан, аммо куркам чехрасида катьият балкиб турган 
бир йигит кузларини чирт юмиб ухлаб ётарди (У.Хошимов). Бир 
култигига Рахбархон, б и р култигига Уктам ки р ган малла соч, урта 
ёш, очик чехрали, ранги синиккан хотин - М ария кириб келаркан 
(Х-Назир). Унинг кузлари гамгин, юзи синиккан (Х-Гулом).
Учмок - окаринкираган холатда булмок: Андак сабр «,илиб 
туринг, - деди ранги учинкираган Алишер (М.Осим). Ранги хам 
учинкираган (М.Осим).
"Узбек тилининг изохли лугати»да конлашмок сузи ж а р аён - 
х,аракат м аън оси н и и ф одаловчи суз си ф ати да изохланади. Биргалик 
нисбатидалиги айтилади1. 
Бу ясама феълнинг узлик нисбатида 
кулланувчи конланмок шакли хам бор. Ш униси м ухим ки, бу ш аклда
- у зл и к н и с б а тд а конланмок м аън о у згари ш и га учраб, ф и зи о ло ги к 
Холат ф еъли сифатида кузатилади. Киёсланг: Конланмок - конга тула 
(конли) холатда булмок: К узи конланган Анвар икки кулини ёнига 
таш лаб, Х удоёрхон карш исида туриб колди (А. Кодирий).
Л ову лл ам ок - к и зар га н х;олатда булмок: А нварнинг ю раги 
боягидан 
хам 
каттикрок 
гупиллаб 
уриб 
кетди 
(У.Хошимов). 
Кулокдаригача ловуллаб, ю зини угирди (У.Хошимов). Унинг юзини 
кулокдаригача ловуллатган кон хам таркалди. (П.Турсун). Ловулламок 
сузи д а белги дараж аси, маъно таъсирчанлиги ортик.
Окармок ~ ок х;олатда булмок: Хатто сочи окарган чоллар бахор 
каби яш наб киради (Зулфия). Соколи окарган ... тириш билан
1 Каранг: Узбек тилининг изохли лугати.. 597-бет


тулган кари пеш она (У.Носир). Сулаймон А крам ович киссасидан 
румолчасини олиб, оппок окарган калин сочларини ... (О.Ёкубов). У 
вакт мош -гуруч булган соколи хозир тамом окарган ... (А.Каххор).
"У збек ти л и н и н г изохди л у гати ”да м ош -гуруч сузи "оралаб ок 
тушган (соч-сокол хаки да)" изохига э га1 . Ш у тил бирлиги асосида 
ясалган 
мошгуручлашмок 
эса 
лугатда 
кайд 
э т и л м а й д и : 
М о ш г у р у ч л а ш м о к

ок 
о р а л а г а н
(окаринкираган) 
холатда 
булмок: Г ан и гуш нани н г соколи мош гуручлашиб колгандан кейин, бу 
лакабдан номус к,илиб колди 
(С. А бдулла). 
О к ар м о к су зи д а 
"оклик" 
х у с у с и я т и
о р т и к
б у л и б
нутк,да 
куп
кулланади.М ош гуручлаш м ок китобий булиб, кам ишлатилади.
Кораймок - корайиш холатига келмок: О ф тобда корайган ю зида 
со к и н л и к ва б о к и р а х о ти р ж ам л и к бор эдики, буни угай онаси 
куриб хайрон коларди (Н.Норматов). Кумлок киргокда ётиб, хордик 
чикаришди, денгиз ш ам оллари да к о рай и ш д и
(Ш ухрат). 
У нинг 
л аб л ари курукш аган, кучли и си тм ад а ётган ки ш и н и н г лабидай
корайган ... (А. Каххор). Кораймок сузида белги дараж аси яккол, 
аник.
К укарм ок - кукиш холатда булмок; У нинг юз, кузи кукарган 
(АКаххор). Куз остлари, чеккалари сал кукаринкираган (Х-Гулом). У 
шундай тез югурар, шундай каттик кичкирардики, сал утмай бадани 
кизиб, совукдан кукарган ю зига тер м арваридлари тери ла бошлади 
(М.Исмоилий).
С аргаймок - саргайиш холатида булмок: Эш ик салгина очилиб, 
холанинг саргайган, озгин юзи куринди (М.Тошматов). Эрта хазон гул 
каби саргайиб сулганим йук (А.Орипов), У н егад и р ж уда хаф а, 
маъю с, р ан гл ар и хам саргайган (Мирмухсин).
"У зб ек т и л и н и н г и зо х л и л у гати "д а за х и л с у зи и зо х л а н г а н 2 
Ш у су з а с о с и д а х оси л булган я с а м а зах и л л аш м о к су зи лугатда 
акс этм аган . К иёсланг: Захиллашмок - саргайган холатда булмок: 
Сахинанинг ю злари захиллашди (Узбекистон овози). Захиллашмок 
сузида "касаллик" семаси бор. Захиллашмок сузида белги дараж аси 
ортиклиги ундаги 
k
^
lii
ундош товуш дан эмас, балки унинг суз 
маъносининг таркибида мавжудлигидандир.
б)"шаклий": 
гердаймок, 
кеккаймок, 
гудаймок, 
каккаймок, 
канкаймок, серраймок, турсаймок, шумшаймок, тумтаймок, тумсаймок, 
мунгаймок, безраймок, бузраймок, суппаймок, ушшаймок. "Шаклий" 
маънога эга х,олат феъллари асосан инсонга хос ж исм оний холатни 
англатади. Бу холат инсон гавдасининг муайян ж исм оний куриниш да 
булиш и билан узига хосдир. Бундай ф изиологик холат инсоннинг
1 К,аранг: Узбек тилининг изохли лугати. 1,473-бег
■ Узбек тилининг изохли лугати. 303-бет
63


турли п ред м ет - ходисалардан таъ си р лан и ш и , м уайян рухий 
фаолликда булишидан ю зага келади. Яъни инсон ташки томондан 
муайян куриниши, "шакли" билан ушбу холат феълларининг моддий 
асосини таш кил килади.
Ш униси мухдмки, бу ф еъллар гапда купинча турмок, утирмок 
Холат феъллари 
билан 
богланиб, 
улар маъносида ифодаланган 
предметнинг инсон жисмоний куриниш и билан аникдашувчи холатини 
ифодалайди. Шунга кура хам айни физиологик 
холат 
феълл'ари 
фаркланади. 
Ушбу 
мантикий ифодага эга холат феъллари туб 
феъллардан таш кил топади.
"Ш аклий " м а н ти к и й и ф о д а л и х о л ат ф е ъ л л а р и хуйидагилар:
Гердаймок - каддини гоз тутиб, кукрагини керган холатда булмок: 
Барот полвон девдай гердайиб турган мингбошининг ёнига борди 
(М.Исмоилий). У янги "хаваскор" усп и рин аравакаш каби гердайиб, 
елкаси ни кийшик килиб утирди (Ойбек). Ростдан хам худди уй 
в ази ф ас и н и узим койил ки л и б б аж арган дек герд ай и б утирардим 
(Ф.Мусажонов).
К еккай м ок - гавдани гоз тутиб, тик (викорли) холатда булмок: 
Бизга ran оттан Тургун "курдиларингми гопган н ар салари м н и " 
д еган д ек тум ш угини кутари б , кеккайиб кетяпти (Ф.М усажонов). 
Гуё шогирдларнинг у л ти р и ш и га к и р и б колган д ом ладай к е к к а й и б
утирди 
(Ойбек). Гердаймок сузида белги д ар аж аси ортикрок. 
К екк ай м о к су зи д а белги д ар а ж а с и н и н г ортиклиги куш ундош 
таъси рида ю зага келади. Бу сузлар купрок жонли нуткка хос.
Гудаймок - тик, каккайган холатда булмок: Уз ш аънингга сен 
гудайиб турибсан. Н еча сузни менга лоф ури бсан (Балогардон). 
Аъзам унинг салом ига хам алик олмасдан гапинг булса гапиравер, 
иккала кулогим сенда дегандак гудайиб турди (Шухрат). Гудаймок 
сузи, асосан, сузлаш ув нуткига хос булиб, таъсир буёгининг 
оргиклиги билан мустакилдир, салбий буёкка эга.
Каккаймок 

котган, 
серрайган 
холатда 
булмок: 
М уаззам 
одатдагидек масжиди калоннинг энсизгина узун к у п р и к к а ухш аш
ай в о н и д а каккайиб а зо н ай тди (О.М ухторов). Д илф уза хамон 
олдинда 
каккайиб 
турар 
(Н .Ф озилов). 
К оровулхона 
эш игида 
Т угон бек каккайган (Ойбек).
Канкаймок - серрайган, гудайган, каккайган холатда булмок: Бобо 
К амбар канкайиб отдан ту ш авер д и (С охи бкирон ). Р ост ай таси з, 
М ели ака, 
биздан бош ка пичокка илинадиган йук махаллада; 
бурнини канкайтирди Ж ам и л (Ф.Мусажонов). Каккаймок, канкаймок 
сузларида таъсирчанлик кучли. Улар, асосан, огзаки нущ ка хос 
булиб, каккаймок н и сбатан куп кулланади. К анкаймок купрок 
шевага хос. Каккаймок сузида маъно таъсирчанлиги ортик булиб, бу 
шу сузда 
и кки та бир хил ундош нинг куш илиб келиш и билан
64


богликдир.
С еррай м ок1 - каккайиш, котиб туриш холатида булмок: -х.ай, 
кизим, ним ага сер р ай и б тури бсан (М. И см оилий). Дилшод яйдок гул 
кучатлари орасида серрайиб ту р ар (У. Н азаров). М ун авварби б и бир 
бош бокаётган кизалокка, бир токчадаги нонга караб узок серрайди 
(О.М ухторов). С еррай м ок ж онли н у щ ка хос булиб, кам кулланади, 
салбий буёкка эга. С уз м аъносидаги таъсирчанликнинг ортиклиги 
иккита бир хил ундошнинг мавжудлиги билан изохланади.
Т урсайм ок2 - ковок солиш, тум тайиш холатида булмок: Бутун 
оила аъзолари 
уч 
кунгача 
бир-бирларига 
т у р с а й и б
ю р и ш д и
(С .А хм ад). Э р и н и н г т у р с а й и б бораётгани (унинг) ю рагини сикарди 
(Р.Файзий).
Ш умшаймок2 - 1. Гужанак холатда булмок: Аббос ... ём гирдан 
ш умш айиб, си рган а-си рган а пастга туш иб кетди (У.Назаров). С амад 
яна анчагача совукда ш ум ш айиб кутди (М.Исмоилий). С тепан болани 
кутариб, 
тепага 
чикканда, 
ярим 
ялонгоч, 
шалаббо, 
совукдан 
шумшайган, 
холдан тойган 
о д ам л ар н и
курди
(А .М ухтор). 
2. 
К о во ги н и солган, тумтайган холатда булмок: Ш умшайиб дастурхон 
ёзади 
(А.Каххор). 
Бурчакда кимдир деворга суяниб, ш умшайиб 
турарди (М.Исмоилий). Самад яна индамади. Тудага етмай тухтади-ю, 
ерга караб, шумшайиб гураверди (М. Исмоилий). Ш у м ш а й м о к с у з и
м а ъ н о с и д а б ел ги д а р а ж а с и ва таъсирчанлик кучли.
Тумтайм ок ” ковоги солик, турсай и ш холатида булмок: Тулаган 
ака тумтайиб утириб, бир пиёла чой ичди-ю, чикиб кетди (Н.Ёкубов). 
М ен Мукаддаснинг тусатдан тумтайиб, индамай колганидан, бирга 
ю риш им издан 
сикилаётганини 
сезиб 
турардим 
(О.Ёкубов). 
У 
боласининг бугун жуда хам тум тайиб олганига хайрон булар 
(М.Исмоилий).
Т ум сай м ок - тум тай и ш , т у р с а й и ш х ол ати д а булмок: Бокижон 
тумсайиб, огзини очган холда хаммага м аъ н о си з тикилди (О йбек). 
Тум тайм ок ва тум сай м ок си н они м и к муносабатда булиб, бир хил 
изохга эга. Айни вактда улар товуш тузум ига, ш акллан иш ига кура 
бир оз фарк,ка эга. Б и зн ин гча, тум сайм ок тум тайм ок су зи н и н г 
нутк,ий ф онетик куриниш и булиб, кам кулланади. Тумтаймок сузида 
белги д араж аси бир оз ортик..
Мунгаймок - маъюс холатда булмок: М аргуба Муборакхонимга 
мунгайиб каради (А.Каххор). Мунгайиб йиглайди мендай гаж акдор 
(Алпомиш), 
Бобож ам ол 
бир 
х урп ай иб , 
бир 
м ун гай д и
/
(О .М ухторов). 
М ун гай м ок 
су зи н и н г 
мугаймок 
ш евага 
хос 
кури н и ш и хам булиб, бу с у зд а -н то в у ш и ту ш и б колади (э л и зи я
ход и саси ).
' Узбек тилининг изохли лугати II 40-бет
2 Уша лугати, И 253-бет
65


М унгаймок 
ва 
мугаймок 
узаро 
синоним 
булиб, 
мунгаймок 
куп 
кулланади. 
Кдёсланг: 
Йиглайман 
мен 
бу ерда 
мунгайиб 
(Балогардон).
Безрайм ок - кузини лук ^илиб, пинагини бузмаган холатда 
булмок: Ш унда хам Розик уртада б езрай и б ту р ав ер д и (Н .Ф ози лов). 
Н има, 
б и р о в н и
яхш и 
ку ри ш
гунохми, 
деди, 
у 
безрайиб 
(М.Исмоилий). Ойшабону нима дейиш ини билмай утирган ерида 
безрайиб колди (,\.Гулом).
"Узбек тили м орф ем л угати 'д а бузраймок сузи кайд этилади1. 
Аммо "Узбек тилининг изохли лугати'да бузраймок алохида кайд 
этилмайди, изохданмайди. Бу суз 
тил
бирлиги с и ф а т и д а н утк,да 
кенг кулланиши, таъсирчанликка эгалиги билан аж р ал и б туради. 
К,иёсланг: Б у зр ай м о к -кузини лук к,илиб, бакрайиш холатида булмок: 
Уктам 
уйкудан 
чучиб 
уйгонгандай 
Салим 
полвонга 
бузрайди 
(Х-Назир). Аввал бир оз бузрайди-ю , кейин ж илм айиб туриб, 
м ож арон и ш и р и н суз билан ш и ри нги н а хал килди (М .И см ои ли й). 
К у п а й с и н к и з а р и б , д и л и д а ги н и т и л и г а чикаришга ийманган холда 
бузрайиб турарди (Х-Назир). Б езр а й м о к ва б узрай м ок си н они м
б и рли кл ари , 
асо сан , 
ж он л и нутк,ка хослиги, 
та ъ с и р ку ч и га 
эгалиги б и л ан мухимдир. Безраймок сузида таъсирчанлик ортикрок.
С уппаймок ^ ёлгиз каккайган холатда булмок: Уртада суппайиб 
Розик колди (Н.Фозилов).
Ушшаймок - 
ковоги 
солинган, 
хумрайган 
холатда 
булмок: 
Д они ш м ан д эш и к олдида уш ш ай иб турган Кумрининг буйнига 
ш арф ни
урабди 
(С, 
Ю нусов). 
Т араккийпарварлар 
ак сар и
захархан да к,илиб, 
баъзи бири уш ш айиб ерга караб утирдилар 
(Ойбек).
в) 
«холдан тоймок»: чарчамок, хоримок, толмок, толикмок. "Холдан 
тоймок" мантикий ифодали холат феъллари инсон, баъзан хайвонда, 
муайян аъзоларида юз берган ж исм оний узгариш ни ифода этади. Бу 
узгариш огир мехнат, харакат, шовкин, очлик, кувватсизлик, салбий 
кай ф и ят н атиж асида шахе ва хайвоннинг фаол жисмоний холатдан 
тула чекиниб, фаолсизликка, жисмоний бушашган, холдан тойган 
Холатга утганлигини билдиради. Бундай мантикий ифодали холат 
феъллари туб феъллардан таш кил топади.
"Холдан тоймок" фарк^овчи семали холат феъллари куйидагилар: 
Ч арчам ок -1. Холдан той иш (х,ориш) холатида булмок2: Бугун куни 
билан тог казиб каттик чарчаган эди (М.Исмоилий). Чарчайди минган 
хайвони (Алпомиш). Тикилинчдан, шовкиндан, хаяжондан чарчаган 
Султонмурод охиста юриб, ... (Ойбек). 2. Толган, толиккан холатда 
булмок: Л ек и н йулга тики лавери б, кузлар чарчади (Ойбек). Куп
1 А.Гуломов, А.Н.Тихонов, Р.Кунгуров, Уша лугат, 58-бет.
2 Ки^сланг: Узбек тилининг изохли лугати II, 357-358-бет
6 6


гапириб жагим чарчади (Гулистон). Демак, "холдан тоймок" ифодали 
ф еълларнинг сем антик етакчиси чарчамок ф еъли инсон, баъзан 
хайвонга нисбатан хам, у л ар н и н г муайян аъ зо л ар и ж и см о н и й
х,олатига н исбатан хам кулланади.
Х ори м ок - чарчаш , холдан то й и ш х о л ати д а булмок: Бир куни 
бет кули кора, хориган, терга пиш ган Анвар ... утирган эди 
(А.Каххор). Хориди остимда тулпор, бедов от (Алпомиш). Кун буйи 
хориган киши оёк-кулларини узати б , дам олади, уйкуга кетади
(У збекистон овози). Ш ундай к,илиб, Уктам трам вайдан кечиккан, 
хориб-чарчаб пиёда кайтган эди (Х-Назир). Хоримок сузига хос 
хусусият унинг нущ да толмок, чарчамок сузлари билан ж у ф т (дублет) 
холда 
кулланишидир. 
Бундай 
холда 
маъно 
кучайтирилади, 
таъсирчанлик ошади. Хоримок сузи хам чарчамок сузи каби купинча 
и нсон ва хайвонга хос ф и зи о л о ги к холатни ифодалайди. Хоримок 
купрок китобий-ш еъриятга хос булиб, чарчамок сузига нисбатан кам 
кулланади. Чарчамок сузи эса купрок сузлашув услубига хос булиб, 
нущ да куп кулланади. Хоримок сузида "чарчаш" белгиси ортикрок.1.
Толмок - чарчаган, холсизланган холатда булмок2: Беданавоз тикка 
тураверибг оёклари толди (Латифалар). Куп юрсам толарди тиззам, 
оёгим (Огзаки ну-щдаи). О на кули толар эди хул, урилгунча бир орка 
сочлар (Г. Нуруллаева).
Толикмок - чарчаган, мадорсиз холатда булмок: Тикилавериб, 
кузлари толикди (Н.Норматов). Холбуки бу урушларда эл-улус бехад 
толикди 
(П.Кддиров). 
Узок 
йулдан 
толиккан 
Зебихон 
бошини 
суянчикка куйган холда ....(У.Назар). Толикмок сузи да "чарчаш" 
д араж аси ортикрок.. Толмок, толикмок сузларининг кулланиши- 
фаоллиги деярли тенг. Толмок сузи купрок инсоннинг оёк, кул, куз 
каби аъ золари га нисбатан иш латилади. Толикмок сузи купрок инсон 
билан богланади3. Чарчамок, хоримок сузлари, асосан, инсон ва 
хайвон ж исм оний холатига нисбатан ишлатилса, толмок, толикмок 
эса, асосан инсон билан, унинг муайян аъзолари билан богланади. Бу 
семантик гурухда хоримок, толикмок сузлари таъ си р дараж аси га 
кура етакчи.
г) 
"хира 
тортмок": 
тинмок, 
хираланмок, 
хиралашмок 
нурсизланмок, туманлашмок, коронгилашмок, заифлаш мок. "Хира 
тортмок" м антикий иф одали холат ф еъ лларин и нг манбаи инсон, 
унинг муайян аъзоларидир. Бу ф еълларга хос доимий хусусият 
уларнинг нущ да, асосан куриш аъзоси куз, б аъ зан овоз, ю з каби тил 
б ирли клари билан сем антик-грам м атик богликдикда булишидир. 
Бунда ж исм оний холат суб ъекти -куз сузи гапда купинча куз, баъзан
' Каран г А. Хожиев. Уша лугат, 220-бет 
‘ Киёсланг: Узбек тилининг изохли лугати II 199-бет
1 Киёсланг А Хожиев Уша лугат, 220-бет
6 7


куз унги, куз олди каби тузилиш ларда намоён булади. Куз унги, куз 
олди к аб и нутк,ий б и р л и к л ар ф и к р алм аш иш ж а р а ё н и д а бир 
бутун холдагина м уайян с е м а н ти к -с и н та к ти к в а зи ф а бажаради. 
Улар тил бирлиги сифатида алохидалигини - куз, унг, олд - н у щ
бирлиги 
сиф атида йукотиб, 
"хира тортмок" 
ифодали 
х;олат 
ф еълларига нисбатан .узаро аж ралмас, 
бир бутун си н т а к т и к
б и р л и к н и т аш к и л к,илади. Бун дай бирликлар нущ да ю зага келади.
"Х ира тортмок" мантикий иф одали ^олат ф еъ ллари и н с о н г а
б и р о р ж и с м о н и й ё к и р у х и й т а ъ с и р ,и н с о н тан аси н и н г ирсий 
узгар и ш и
касаллан и ш и
н ати ж аси д а, 
асо сан , 
ун и н г 
ку ри ш
а ъ зо с и д а ю зага келган, кури ш аъзосининг аник, равш ан куриш
хусусиятини 
йукотиши, 
одатдаги 
ку р и ш
к о б и л и я т и н и н г 
п аса й и ш и , 
овоз, 
ю з 
к и см л а р и н и н г 
хам 
асли
холати н и , 
ти н и к л и ги н и й укоти ш каби ж и см о н и й х ол ати н и иф одалай ди . Бу 
Холат ав в а л ги -о д а тд а ги
х о л а т г а
н и с б а т а н
н а т и ж а
ж а р а ё н
с и ф а т и д а б ах о л ан и б , вакт, у р и н ж и х атд ан ч егар ал а н м аган
булади. Я ъни, бу х,олат ф е ъ л л а р и кур и ш а ъ зо с и н и н г п р ед м ет- 
х о д и с ал ар н и б и р б утун холда н о зи к л и г и , м у р а к к а б л и ги билан 
идрок 
килиш , 
уларга 
хос 
хусусиятларни 
тула 
сезиш ни н г 
йуколиш ини и ф ода этади.
"Х ира т о р т м о к ” ф а р х л о в ч и сем ал и х о л ат ф еъ л л а р и , асосан, 
ясама, б аъ зан туб ф еъ л лар булиб, ясам а ф еъ л л ар от — лаш, сиф ат - 
лан, - лаш каби тузилиш га эга булади. Улар куйидагилар;
Тинмок - хи ра холатида булмок: К у зл ар и ти ни б , х ар ф л ар
ж и м и р л а ш и б
к е т а в е р а д и
(М .Исмоилий). 
Бу ж асо р ат кайдан 
келди, билмайман, аммо газабдан кузим тинган, Очилни маж аклаб 
таш лаш им хеч ran эмас эди (У .Н азаров). К узи тинди (С.Ахмад).
Х и рал ан м о к 

ти нган, 
корон ги лаш ган
холатда 
булмок: 
Рулом ж он Х аётни курди-ю , ю раги шигиллаб, куз унги хираланди 
(М .И смоилий).
Х и р ал аш м о к - 1. Х и р а то р тган , з а и ф х о л атд а булмок: Уйлаб 
курсам, энди м енинг ю злари м буриш ган, кузларим хиралаш ган, 
ел калар и м буки лган (О .М ухторов). К ам п и р хи ралаш ган ку зл ар и
билан хадеб ховли сахн и н и кидирар (Имом кочди). К унлардан бир 
кун п одш онинг кузи х и р а л а ш и б , ях ш и к у р м а й д и г а н б у ли б
к ол и бд и (Олмос. ботир). 2. Бугик, хиркирок холатида булмок: 
Й игитнинг овози алланечук хи ралаш и б колди (Ш .Хрлмирзаев).
Т ум анлаш м ок - хира, тум анли холатда булмок: Яна бушашди, 
куз олди туманлаш ди (Ш ухрат). Энди Н ази р ж о н о в н и н г кузлари 
туманлаш ди (Ш .Тошматов).
К о р о н г и л а ш м о к 1 
-
к о р о н ги , 
ё р у гл и к
й уколгаи
холатда 
булмок: Бирданига куз унги коронгилаш иб, хотиралар куюнидан
1 ^иёсланг: Узбек тилининг изошли лугати. II том 604 - бет.
68


боши 
ай ланиб 
кетди 
(У.Хошимов). 
М атковулнинг 
куз 
олди 
коронгилаш ди (М .И смоилий), ...х о з и р г и ахвол и чи д а ку з унги 
к о р о н ги ла ш гап А н вар м ехм онхонага к и р и б келувчи С ултоналидан 
хам ибо килмай (А. Кодирий).
Н урсизлаим ок - 1. Нурсиз, хира, за и ф холатда булмок: К и тоб н и
кулга олиб в ар ак л а р экан, М авлоно Ж о м и й н и н г а ж и н б о сган
ю зи т и р и ш и б , н у р с и зл а н га н к у зл а р и й и л ти р ад и (М .О сим ). 2. 
Н ури, 
та р о в а т и
йуколиб, 
хи ра 
то р тган
холатда 
булмок: 
Н урси зл ан ган ю зига кон ю гуриб, тини кланди (А.Каххор).
З а и ф л аш м о к - ан ча хира, н у р си з холатда булмок: Б ир вактлар 
утки р, уй н ок ку зл ар энди заи ф л аш ган , килични зар б билан 
ур ад и ган б акувват куллар ... т и тр ар
(О йбек). Т у м а н л а ш м о к
к о р о н г и л а ш м о к с у з л а р и д а б е л ги в а та ъ с и р ч а н л и к д а р а ж а с и
тинм ок, 
хи ралан м ок, хи ралаш м ок с у зл а р и г а н и сб атан ортик. 
З а и ф л аш м о к су зи д а эса куш им ча белги д ар аж аси , т аъ си р ч а н л и к
у н дан хам ортик. Тинмок, х и р ал ан м о к , х и р ал аш м о к, а с о с а н , 
с у зл а ш у в нутк,ига 
хо с
булиб, куп кулланади.
с) 
"бетартиб": 
тузимок, 
тузгимок, 
пахмаймок, 
хурпаймок, 
тар ти б си зл ан м о к. 
"Бетартиб" и ф о д ал и холат ф еъ л лар и ш ахе, 
б а ъ з а н х ай в о н ж и с м о н и й х о л ати н и и ф о д а л а й д и . Бу х о лат ш ахе 
ва хай в он н и н г, асо сан , бош ва ю з а ъ зо с и га , у л ар н и н г соч, сокол 
к аб и у су в ч и к и см ла р и га хос булади. Б ун дай холат ф еъ л лар и туб, 
б аъ за н ясам а (си ф ат -лан) ф еъ л л а р и д ан таш ки л топади. Тузмок 
ф еъли тил ва нутк,да асосан х ар а к ат м аъ н оси н и билдиради. 
"Х аракат" сем аси асоси й, м а р к ази й сан ал ад и . Бу суз х ол ат 
м а ъ н о с и н и
хам 
и ф одал ай ди . 
У нинг х о л а т м а ъ н о с и
н уткда, 
м у а й я н курш овд а "к ури н ади ". А никроги, тузм ок сузидаги холат 
м аън оси нутк, окимида, тил б и р л и кл ар и та ъ с и р и д а - ун ин г м уайян
а ъ зо номи билан б о глан и ш и д а хосил б улади . "Х аракат" м а ъ н о с и
в ак ти н ч а, уш а нутк,ий ш арои тд аги и а "яш иринади" (албатта у 
нутк,да б у ту н л ай йук б улм ай ди ). Т у зм о к с у зи ф и зи о л о г и к х о л ат 
ф е ъ л и
с и ф а т и д а
г а п д а
т у з и м о к , 
т у з г и м о к
к а б и
к у р и н и ш л а р д а хам н ам оён булади. Бу си н о н и м б и р л и к л ар у зар о
куш имча м аъ н о си га кура фарк,ланади. Яъни, тузгим ок су зи д а 
б ел ги д а р а ж а с и , т а ъ с и р ч а н л и к орти к. 
К иёслан г: ту зи м о к - 
ёйилган, б етар ти б холатда булмок: С очи т у з и г а н , ж и н н и к а б и
к у з л а р и о л а -к у л а (С. Ю н у с о в ). У ларнинг ю з-к у злар и чанг, 
ран глари захил, сочлари тузи ган эди (И. Рахим). Баъзида сочлари 
тузиб, хурп ай иб ю радиган Р и х си н и са ун га ёкмай хам коларди 
(М ирмухсин).
Т узги м ок - ёйилган, хурпайган холатда булмок; Ж у р а х о н
ту р ар эди: 
бояги хонатлас куйлаги чанг босган, гижимланган, 
сочлари 
тузгиган, 
буйинлари 
кизарган 
(М. 
И смоилий). 
Эски
6 9


ш алаббо куйлакда, сочлари тузгиган, аввалги ун хуснидан бир 
хусни хам колмаган келин караб турарди (F. Ж ахонгиров).
Пахмаймок - тузгиган, чигал холатда булмок: М астнинг кийим- 
бошлари гижимланиб, соглигида узига бинойидек яраш иб турган 
соколи 
пахмайган 
(Имом 
кочди). 
Кийимларим 
йиртилиб, 
тиззаларим нинг кузи шилиниб, соколларим пахмайиб кетди (И. 
Рах,им).
Хурпаймок - тузгиган, тиккайган холатда булмок: Т усатдан пайДо 
булган б его н а одам н и кури б , х у р о з патларини хурпайтириб, 
ж анговор туе олди (М. Ю нусов). «Кани, полвон булсанг келиб 
бокчи.»-деяётгандай 
кув-кувлаб 
ер 
чукиди, 
умганидаги 
майда 
патларини хурпайтирди (М.Исмоилий). Аравага ундан бошка ярим 
ялангоч, сочлари хурпайган бир йигит хам утирди (Ойбек). Пахмаймок 
сузида белги дараж аси тузгимок сузига нисбатан ортик. Х,урпаймок 
сузида эса "ту зи т, тузгиш" белгиси ундан хам ортик булиб, бу суз 
кушимча "тиккаймок" белгисига эга.
Тартибсизланмок - 
тартибга 
солинмаган, 
бетартиб 
холатда 
булмок: Гулшан дарвозадан ичкари киргандан кейин паранж и остида 
босилиб тартибсизланган сочларини тузатди (А.К,одирий). Раъно 
йулакка караб, кизариб кетди ва олдига тушиб тартибсизланган 
сочини оркага таш лаб тузатинди (А.К.одирий). Тузимок, тузгимок, 
пахмаймок, х у р п ай м о к с у зл а р и , 
ас о сан , 
о г за к и н у т^ка хос. 
Тартибсизланмок 
китобий, 
физиологик 
холатга 
нисбатан 
кам 
ишлатилади.
е) 
"тик": диккаймок, тиккайм ок, тикраймок. Ушбу мантикий 
ифодали холат ф еъллари асосан хайвон, баъзан и н с о н н и н г м уайян
а ъ зо л а р и
билан
боглик 
ж и см о н и й
холатни 
билдиради. 
Бу 
ф и зи ологи к холат и нсон ёки хайвоннинг таш ки таъси рлардан
таъ си рлани ш и , б аъ зан и рси й хусусият гуфайли кулок, сочининг 
кутарилмаган, ётган холатдан тикка кутарилган, тик шаклини 
эгаллаган холатга утганлиги билан мухимдир. Бундай холат феълларига 
хос хусусият уларнинг гапда, асосан, кулок, соч сузлари билан 
се м ан ти к -с и н так ти к м у н осабатга кириш иб, шу сузларда ифода 
топтан аъ золарни н г холат белгисини билдиришдир.
Ш уни алохида ай тиш к е р ак к и , кайд этилган холат феъллари 
аслида тарихан тузилиш ига кура морфемаларга аж ралади. Аммо бу 
тарихий икки кисмлилик хозирда (синхроник) йуколган. Хозирги 
узбек 
адабий 
тили 
нуктаи 
н азари д ан
улар 
м о р ф ем ал ар га 
аж р а л м а й д и 1. Х озирда уларнинг морфемаларга аж ралиш и маъно 
жихатдан амалга ошмайди. Чунки улар шу ф онетик тузилишда 
тургунлашиб, хотирада бир бутун холда сакланади.
' КаранпШ Шоабдурахмонов, М. Аскарова, А. Хожиев, X. Дониёров Хозирги узбек тили. Т, 1980, 200-бет
70


"Т и к " м а н т и к и й и ф о д а л и х о л а т ф е ъ л л а р и к,уйидагилардир:
Диккаймок - тик кутарилган холатда булмок: ... эгасининг имо- 
иш орасига махтал булиб турган итнинг кулоги диккайди (Х-Назир). 
Кулоклари диккайган, 
кок пеш онасида оппок кашкаси 
бор 
(Х-Жахонгиров). Б аш о р атн и н г сакичдай кора сочи ... урган и да 
д и к к ай и б турар эди (А.Мухтор).
Тиккайм ок - ти ккаланганн ам о холатда булмок: Сочлари 
сал 
тиккайган 
куринади 
(X-Гулом). 
Самаднинг хурсанд булганидан 
лаби кийшайиб , кулоклари тиккайди (С.Юнусов).
Тикрайм ок - тик холатда булмок: Ж уд а бели букрайган, кулоги 
тикрайган чол булди (Балогардон). Кампир бели букрайиб, кулоги 
тикрайиб 
бораётибди 
(Алпомиш). 
Д иккаймок, 
ти ккайм ок 
ва 
тикрайм ок товуш тузумига кура ж уда кам фарк;ка эга си н они м
бирли кларди р. Д иккай м ок сузида белги дараж аси, таъсирчанлик 
кучли, у "бутунлай" с е м ас и га хам эга. Т и кр ай м о к су зи д а эса 
хи сси й буёк т и к к а й м о к с у з и г а н и с б а т а н орти кр ок. А йни вактд а 
тикраймок ш евага оид, н ущ д а кам кулланади. Ш унинг учун булса 
керак, тикраймок сузи "Узбек тили морфем лугати'да акс этмаган1.
ж) 
«ёнга тортилмок»: керилмок, кенгаймок, таранглаш мок. "Ёнга 
тортилмок” 
фарк,ловчи 
семали 
х;олат 
ф еълларининг 
предм ета 
инсоннинг бурун аъзоси, унинг теш икчалари булиб, улар ж исм они й
Холат 
эгаси си ф атида кузатилади. Ушбу холат феъллари субъект 
рухиятига ёки унинг танасига б ирор салбий таъ си р н атиж асида 
бурун теш икчаларининг одатдаги куриниш ини узгартириш и, шу 
таъсирларга 
нисбатан 
ж авоб
харакатлари 
сиф атида 
муайян 
ж исм оний х о л а г-б у р у н т е ш и к ч а л а р и н и н г и к к и ён га т о р т и л и б
кенгайиш и, таранглаш иш и ю з бери ш и ни
ифодалайди. Ш униси 
узига хоски, гапда холат манбаининг лисоний и ф одаси булиб, 
асосан катак (баъ зан п ар р ак ) сузлари кулланади. Кайд этилган 
мантикий и ф одага эга холат ф еъллари туб, купрок ясам а булиб, 
ясама феъллар сиф атга -ай, -лаш ясовчиларининг куш илиш идан 
хосил булади. Бу холат ф еъ ллари к у й и да ги ла рди р . Кермок. Бу феъл, 
асосан, харакат, ж араён маъносига эга. Шунингдек, у нущ да мажхул 
нисбатда кулланиб, холат маъносини хам ифодалайди. Унинг х°лат 
маъносига эгалиги товуш таркибидаги узгариш -ил кушимчасининг 
кушилиши, бу сузнинг маъно таркибида хам у згар и ш га - холат 
б елги си н и н г ю зага кел и ш и га са б а б булади: Керилмок - кенгайган 
Холатда булмок: Ш ароф атн и н г юпка лаблари кукари б пирпиради, 
бурни окариб катаклари
керилди 
(А.Каххор). 
Абдулвохид гуё 
б ош и дан совук сув ку й ган д ек с е с к а н и б кетди, ки рра бурнининг 
катаклари керилди (Ойбек).
А Гуломов, А Н Тихонов. Р. Кунгуров. Уша лугат, 248-бет


К енгаймок1 - керилган холатда булмок: У ха мои кулимсирар, 
бирок бурун катаклари кенгайган, кузлари кисилган эди (О. Ёкубов).
Таранглашмок" - тортилиш, кенгайиш холатида булмок: Бурун 
и арраклари таранглаш иб, 
н аф ас 
олиш ки йинлаш ди 
(Ш ухрат). 
Т ар а н гл аш м о к су зи д а "ёнга тортилиш" дараж аси бошка сузларга 
нисбатан 
ортик. 
Бурун 
к а так л ар и н и н г 
ж и см о н и й
х °л ати га 
н исбатан , 
асосан , 
керилмок ва кенгаймок сузлари 
кулланади. 
Таранглаш мок с у з и н и н г к у л л ан и ш и э с а нутк,ий (о к к а з и о н й л ), 
тасо д и ф и й ли ги билан тавси ф лан ад и . Бу суздаги холат маъноси 
кучма маъно булади.
з) 
"хджми ортмок": каттаймок, кенгаймок, тулишмок. ”Х,ажми 
ортмок" иф одали холат ф еъллари инсон, баъзан хай вонга хос 
ж и см о н и й холатн и и ф одалай ди . Бунда ж исм оний холат маркази 
куз, баъзан кукрак каби аъзолар булади. Бу холат феъллари инсон 
ва хайвонга бирор ташки ёки ички таъсир натижасида, ирсий 
узгариш
натиж асида уларнинг 
куз 
ва 
кукрак 
(суг безлари) 
аъзоларида ж и см они й у згар и ш , 
куз, ковок н а р д а л а р и н и н г б и р - 
б и р и д ан узоклаш иш и, асосан юкори кисмининг кутарилиб, куз 
соккасининг 
олдига 
бир 
оз 
силжиб, 
яккол 
куриниш и, 
сут 
безларининг йириклаш иш и, аввалги холатига нисбатан катталашиши 
юз берганлигини ифода этади.
Ушбу ф ар к л о вч и сем али х °л а т ф еъ ллари си ф атга -й, -ай 
ясовчиларининг 
кушилишидан 
хосил булади. 
Каттаймок. 
Узбек 
тилининг изохли 
лугатида 
катта, 
катталашмок феъллари 
кайд 
этилади, изохланади3. Катта сузи асосида ясалган каттаймок сузи хам 
булиб, у адабий тилда хам, сузлаш ув нуткида хам, ш евада хам 
кулланади, 
узб ек тили лугат бойлигининг куп кулланувчи кисмига 
киради: 
Каттаймок - катталашган, холатда булмок: Кизнинг ияги 
чузилган, ч и рой л и куралай к у зл ар и каттай ган (М .И смоилий). Энди 
у озди, 
соколлари усди, 
юзи 
корайди, 
шахло 
кузлари яна 
катгайди (М.Исмоилий).
К енгаймок - катгарок холатда булмок: Мунчок кузлари куркувдан 
кенгайган ... (С.Ю нусов). Унинг гапи огзида колди, кузлари хиёл 
кенгайиб, ним очик лаби титради (ПДодиров). Каттаймок сузида 
белги дараж аси ортик. У предметнинг энига хам: буйига нисбатан хам 
кулланса, кенгайм ок купрок энига нисбатан ишлатилади.
Тулмок сузи нуткда тулишмок ш аклида - узлик нисбатда келиб
Холат маъносини ифодалайди: Тулишмок - бироз каттайган, йирикрок 
Холатда булмок: Гулнорнинг буйи усиб, кукраги тулишиб, бутун 
гавдаси кизлик латоф ати билан яш наган чогда ... (Ойбек).
1 Киеспанг: Узбек тилининг изохли лугати I 379-бег
2 Кибсланг. Уша лугат, II, 123-бет

Уша лугат, 1, 373-бет.


и) 
"эгилмок;": 
энкаймок, 
букчаймок, 
букраймок, 
букилмок, 
мункаймок, мункилламок, бужмаймок. Бу ф архловчи семали холат 
ф еъ ллари инсон, унинг гавда, бел каби а ъ зо л а р и н и н г ж и см о н и й
Холатини и ф одалай ди . Бундай холат кексалиг, касаллик, бирор нарса 
таъсири, х ар а к ат натиж асида инсоннинг кадди тик, ростланган 
ку р и н и ш и н и йукотиб, 
белгача булган ю кори кисми тулик ёки 
бироз олдинга эгилган, кийш айган куриниш га утганлиги оркали 
аниклаш ади. 
Бу холат и нсон гавдаси н и н г таб и и й , 
одатдаги 
тузилиш ига 
нисбатан 
жисмоний 
зид 
холатлиги билан узига 
хосдир. Бундай ф и зи о л о ги к холат инсон учун доимий ва вактинча 
хусусиятга эга булади. Унинг доимий ва вакти н чали ги ш ундай 
кури н иш га (ш аклга) утиш га м аж б у р этган сабаб билан белгиланади.
Э гилмок" и ф о д а л и м а ъ н о га эга х о л ат ф е ъ л л а р и куйидаги туб 
феъллардан тузилади. Энкаймок - эгилиш, энгаш иш холатида булмок; 
Узун гузал сочларини оси лти риб, эн к ай и б уй ни суп ура бош лади 
(О йбек.). К еккайганга кеккайгин бошинг кукка етгунча, энкайганга 
энкайгин бош инг ерга теккунча (Макол).
Букчаймок - букилиш, эгилиш холатида булмок: Букчайган 
каддида зар тун, этаклари ерга сургалур (Ойбек). Ф акат кадди 
аввалгидан бир оз букчайганрок (П. Кодиров). Саидий узок йулдан 
чарчаб келгандай 
кулларини осилтарган, букчайган холда утирар 
эди (А. Ках.хор).
Букраймок - букчайиш, букилиш холатида булмок: Ж у д а бели 
б у кр ай ган , кулоги ти к р а й га н чол булади (Балогардон). Кампир 
узига тобе кариндош туккиз кампирни б ирга олиб, ун та булиб, 
йулга чикиб, йул ю риб, бели букрайиб, кулоги ти к р ай и б бораётиб 
(Алпомиш). Бели букрайиб, кулоги тикрайиб шу ерга бир кампир 
келиб колди (М у р о д х о н ). Э н к а й м о к су зи д а "эги л и ш " д а р а ж а с и
букчаймок, букраймок сузларига нисбатан ортик. Букраймок сузи д а 
та ъ с и р ч а н л и к ортикрок. Э нкайм ок, б укч ай м ок адабий тилга хам, 
сузлашув нутхига хам хос. Букрайм ок асосан, шевага оид.
Букилмок - эгилган холатда булмок: 
Ким куйибди севгини кадди 
бутсилган чол учун (Э. Вохидов). Уйлаб курсам энди 
менинг 
афтим 
буришган, 
кузларим 
хираланган, елкаларим букилган (О.
Мухторов). Шохрух. иккинчи хонага кирар 
экан, 
таъзимда 
букилган 
беклар, 
шахзодалар, 
бекзодалар ёнида яна тухтади 
(Ойбек).
М ункаймок - букчайган холатда булмок: Махаллада 
мункайган 
кари 
чоллар, 
менга 
ухшаган ёш -яланглар колган (Ф .М усаж онов). 
М ункайиб колган чолнинг наж от 
истаб, менга терм илиб турган 
нигохига чидаш беролмай кузимни олмб кочдим (Ф.М усажонов). 
П арпихуж а ёгчи ... чол булм аса хам чоллар каби кулини орка 
белига куйиб, бир оз мункайиб ичкари уйга кириб кетди (Ойбек).
73


Мункилламок - мункайган, букчайган холатда булмок: Улардан 
бири ок соколи сийрак, узи мункиллаган чол (О.М ухторов). У хар 
галгидек 
кадрдон 
и нститутига 
бориб, 
мункиллаб 
колган 
п р о ф ессо р н и кури б чикади (М ирмухсин). М ункилламок сузида 
куш имча м аън о нозиклиги, хиссий буёк ортик булиб, у "кучдан 
колмок" белгисига эга. Букилмок, асосан, адабий гилга, мункаймок, 
мункилламок эса сузлашув нутки га хос.
Б уж м ай м ок — ж у н ж и б сал букилган холатда булмок: С овукка 
ч ид ам ли
Й улчи
хам 
эгн и
ю пун 
булганидан, 
оёкларининг 
ж онсизланганини, гавдасининг бужмайганини сезди (Ойбек).
й) "тиришмок": буришмок, бужмаймок, чуччаймок, сулжаймок, 
тиришмок, 
кийшаймок. 
"Тиришмок" 
мантикий 
ифодали 
холат 
феъллари инсоннинг юз, лаб, пешона, баъзан огиз, бурун, кул, л ун ж
каби
а ъ зо л а р и н и н г 
ж и см о н и й
холатини 
англатади. 
Улар 
бу 
аьзоларнинг салбий хиссиёт уйготувчи - хунук холатда намоён 
булишини билдиради. Бундай жисмоний холат юз, унинг кисмларининг 
харакати, к а с а л л а н и ш и , 
и н с о н н и н г
ка р и ш и
к а б и л а р
б и л ан
белгиланади. 
Ушбу 
холат 
феъллари 
куйидаги 
туб 
феълларда 
кузатилади: Бурушмок - бужмайиш, тириш иш холатида булмок: 
Гуломжон 
дим огига 
куккисдан 
сасси к хид 
киргандек ю зини 
буриш тирди (М.Исмоилий). Командир огрикдан баш араси буришиб, 
зурга гапирди (Ф.Мусажонов). Ойим ахири сабрлари чидамай хали 
хам 
кайнатаётган 
шилпилдогимиздан 
татиб 
куриб, 
афтларини 
буриш тирдилар (С.Юнусов).
Б уж м ай м ок 
— 
буриш иш , 
ти ри ш и ш
холатида 
булмок: 
Алимардон жахл билан аф тини бужмайтириб, яна кадахни тулатди 
(У.Хошимов). 
У зини 
ой нага 
солиб, 
башарасини 
бужмайтирди 
(С.Ахмад). Ким менга афтини б уж м ай ти рд и шу зум (А.Орипов). 
Буж м ай м ок сузи да кушимча буёк, маъно таъсири ортик. Буришмок, 
бужмаймок сузлари нущ да куп кулланади.
Чуччаймок - оддинга сал чузилиб, буришган холатда булмок: - 
Савил. Ш охиста унинг кетидан лабини чуччайтириб масхара килди 
(У.Хошимов). С унгра лабин ч уччайтириб килгани каби уйин 
(А.Орипов). У л унж ин и чуччайтириб, папирос тутатди (Н.Ёкубов).
Сулжаймок - хунук осилган холатда булмок: Йулда топиб олган 
хамёнидан тилла эмас, мис чака чикиб колган кишидек лаблари 
сулжайди (М.Осим). Хожи отани курганда, лабини сулж айтириб, 
ним адир демокчи булди (Имом кочди). М астон кампир ... кейин 
сулжайган лаблари билан бир нима деб шивирлади-ю, урнидан 
кузгалди (М, Исмоилий).
Тириш мок - 1. Ййигилиб (катланиб) тириш ли, чизикли холатда 
булмок: Заргаров пеш онасини тириш тириб, 
бир оз айланди-ю
(А.Мухтор). 
И н ж ен ер 
кузларин и когоздан узмай, 
пеш онасини
74


ти риш тириб, 
ним аларнидир 
укиди 
(Н.Фозилов). 
П еш онамни 
тириш тириб, 
худди 
уйлаётган 
одамдек 
ш ифтга 
тикилдим 
(Ф.М усажонов). 2. Буришган, бужмайган холатда булмок: Хасан худди 
аччик гарим дори чайнагандай бети н и ти риш тири б, на ха, на йук 
деёлм ай се р р ай и б тураверди (Х-Назир). Бир ери лат едими ё ж они 
каттик огридими ... ю зи тириш ди (М.Исмоилий).
К ийш айм ок - буриш ган холатда булмок: Мингбоши кози домла 
ва катордаги аъёнлар ... муьтабар ш ахслар олдида тургандек, лаб- 
лунж ларини кийшайтириб илж айдилар (М.Исмоилий). Саидий иш 
столи ёнига келиб, ултирганида ю зининг томири тортишиб, баш араси 
кийшайди. (АКаххор). Элликбошининг лаблари аллакандай кийшайди 
(Ойбек). Сулжаймок маъносида белги ва таъси рчанли к д ар аж аси
кийш аймок сузига нисбатан ортик. Чуччаймок сузида эса ундан хам 
ортикдир.
к) "куч’арилиб чикмок"; шишмок, буртмок, чикмок, кавармок, 
купчимок, кадокланмок, туликмок.. "Кутарилиб чикмок" ифодали холат 
ф еълларининг манбаи инсон булади. Бунда инсоннинг юз, ковок, 
лунж, ёнок, кафт, томир (пай) каби кисмлари табиий, одатдаги 
куриниш ини узгартириб, 
нотабиий, ноодагий холатга утади. Яъни 
инсон ва унинг аъзоларида йиги, совук, иссик, харакат таъ си ри
н атиж асида буртиш, ш иш иш (кутарилиш) ф изиологик холати юз 
беради. Бу холат муайян аъ зо тер и си ёки тер и остидаги то м и р- 
пайнинг кутарилиб, кавариб чикиши билан аж ралиб туради.
"Кутарилиб чикмок" фарк,ловчи семали холат ф еъллари, асосан, 
туб, б аъ зан ясам а ф еъ л ш аклида кузатилади. Ясама ф еъллар 
от 
лан, ф еъ л -ик тузилиш ига 
эга. Булар куйидагилар: Шишмок - 
буртган, шишли 
холатда булмок: Унинг ковоклари шишган, 
сочи 
иатак, 
к и р

гиж им эди (У.Назаров). У дарров тимдаланган, йигидан 
ш иш ган ю зини осмонга угириб ... (М.Исмоилий). Хамма ёги м и з 
ш иш иб, б и р н еч а кун уйда ё ти б олдим (X- Ж ахонгаров).
Буртмок - туртиб чиккан, буртик холатда булмок: У йугон, 
ч о р п ах и л гавдали ... кен г корам ти р ю зи н и н г ён о к л ар и б у р тган ... 
(О й б ек ). 
С о б и р
а к а н и н г
ч а к к а
том и рлари
буртиб 
чиккан 
(Ж .Ш ари пов). Ранги учган, муш тумини махкам кисиб олганидан 
ингичка 
билакларининг 
п ай и
б у р т и б
ту р а р д и
(С .Ю н у со в). 
Ш и ш м ок м аъносининг таъ си р д араж аси бузатмокка нисбатан 
ортик 
булиб, бу суз нуткда куп кулланади.
Ч икм ок - ж а р аён и ф одал овч и ф е ъ л гапда муайян а ъ зо ном и 
б и лан боглан и б , ун га хос ж и с м о н и й хо л атн и ифодалайди, Нутк, 
бирликлари, нуткий куршов шу суздаги асоси й "харакат" сем асидан
бошка, яъ н и ю зага чикиш га тай ёр турган, имконият саналувчи 
"холат" сем асини воке килади, нутк, б и рл и ги си ф ати д а р у ёб га 
чи карад и . Бу ф е ъ л м аъ н о си н и н г ф ар к л о вч и сем алари бирдан
75


орти к булиб,_м уайян н ущ и й шароитда "холат" фар*ууовчи семаси 
нущ и й етакчи, асосий саналади. Киёсланг: Чикмок - буртган, каварган 
Холатда булмок; У вактда мош-гуруч булган соколи хозир тамоман 
окарган, буйин томирлари чиккан (А. Каххор).
Кавармок - буртган, сув йигилиб кутарилган холатда булмок: 
Н ечаларни н г оёклари 
кавариб, 
хориб, пиёдалар йул юриб ... 
(Ф.Йулдош). 
Тугри, 
аввал 
жуда 
кийин 
булди, 
кули 
каварди 
(М.Исмоилий). Н ози ккин а бармоклари, каф тлари ёрилиб, галла - 
гулда булиб каварган (X,.Назир).
Купчимок - шишган, буртган холатда булмок: Икки кузи кип- 
кизариб, ковоклари олудек купчиган (П.Кодиров). Унинг юм-юмалок 
ю зи терлаб, кизариб, купчиб кетган (А.Мухтор). Куришаётганда 
кузлари хам кизариб колганини, ковоклари одатдагидан купчиброк 
турганини курди (П.Кодиров).
Кадокланмок - б урти б (кавариб) котган, кадок холатда булмок: 
Куллари. кадокданган, кузлари утдай ёнган (I .Гулом). Бузарган, 
йигидан туликкан Алишер дорга тикилар (Ойбек).
Туликмок - шишинкираган, купчиган холатда булмок: Бузарган, 
й игидан туликкан А ли ш ер дорга тикилар (Ойбек). Ш ирмонхон куз 
ёш ини сира тиёлмади. Ковоклари шишиб, ю злари туликиб кетди (С. 
Зуннунова). 
Кавармок сузида кушимча маъно таъсири туликмок 
сузига нисбатан ортикрок. Купчимок сузида эса бундай хусусият 
ундан хам ортик. Туликмок сузи н ущ д а кам кулланади, китобий. 
Кадокланмок "каттик, котган" семасига эга, асосан, сузлашув услубига 
хос.
л) «ботмок»: киртаймок, 
чукмок, 
тушмок, ботмок.. Ушбу 
м антикий иф одали холат ф еъ л лари и нсонн и нг куз, б аъ зан ёнок, 
ковок каби 
аъзоларининг 
жисмоний 
холатини ифодалайди. 
Бундай 
холат 
уйкусизлик, чарчок, азобу дармонсизланиш
натижасида ю з бериб, у 
инсон аъзоларининг доимий холатидан 
"чекинганлиги” - ботганлиги, чукканлиги билан тавсифланади. Бундай 
Холат феъллари - чуб феъллар 
к.уйидагилар: Киртаймок - кичрайиб, 
ичига ботган холатда булмок: Унинг чузик ю зи хийла сулиган, катта 
кузлари киртайган 
(А.Каххор). 
М ария Н иколаевна унинг озгин 
юзига, 
киртайган 
кукиш кузларига ачиниб термилди 
(X-Гулом). 
Бирок сузларидан, киртайган 
кузларидан 
унинг 
анча 
азоб 
тортиб, 
холдан тойганлиги билиниб турарди (Х-Назир).
Чукмок, тушмок, ботмок сузлари, асосан, ж араён м аъносини 
иф одалайди. Б аъ зан улар н у щ д а муайян и нсон аъ зо си номи билан 
богланиб, ж и см он и й холат м аъноси ни хам билдиради. Киёсланг: 
Чукмок - ичига ботган холатда булмок: Дилорнинг ранги сулгинлашган, 
чуккан (У.Хошимов). Кизнинг ... ширмондай буликиб турган ёнокдари 
ичига чуккан ... (М.Исмоилий). (Раиса) шляпа остидан (эрининг)
/6


чуккан ковоклари, хоргин, суник кузларини курди (М.Худойкулов).
Туш м ок - и ч -и ч и га ботган холатда булмок: Негадир опасининг 
кузлари бир кундаёк лак-лак ичига туш ган (Х-Назир).
Ботмок - ичига чуккан холатда булмок. С обир аканинг кузлари 
ичига ботган (Ж .Ш арипов). У сал табассум килса, 
кулгичи чукур 
ботиб ... кузи нега сен кулмаяпсан деяётгандек 
булади 
(Шухрат). 
Чукмок, тушмок, 
ботмок сузлари, асосан, сузлаш ув н у щ и га хос.
м) 
"харакати 
суст": 
шалвирамок, 
шалваймок, 
шалпаймок, 
лалайм ок, б у ш аш м о к. У ш бу м а н ти к и й и ф о д а л и х о л а т и н с о н д а
(б а ъ за н
кул 
а ъ зо с и д а ) 
ю з 
б е р г а н
ж и с м о н и й
х о л атн и
и ф о д ал ай д и . 
К айд 
эти л ган
хо л ат 
ф е ъ л л а р и
холсизланиш , 
ялковланиш , ялковлик, рухий кийналиш , к е ксал и к, н оум и дл и к 
ка б и л ар н и н г и н с о н га та ъ с и р килиш и н ати ж аси д а ун и н г том 
маънодаги 
ф ао л
х ар ак ати
йуколганлигини, 
харакати 
сустлашганлигини, фаолсизлаш ганлигини англатади.
"Харакати суст" ф архловчи семали х,олат ф еъллари туб, баъзан 
ясама 
(сифат 
+
а(ш 
)) 
ф еъллардан 
таш кил топади. 
Булар 
куйидагилар: Ш алвирамок - 1. Бушашган, шалпайган холатда булмок: 
Бутун юзи 
кулокларигача 
кукариб, куллари ёнига ш алвираб тушган 
Писмик 
улим тусига кириб борди (М.Исмоилий). У ... ёт элларда 
йулдан адашиб, каёкка бориш ини билмай, умидсизликка тушган 
кишидай шалвиради (А.Каххор). 
2. Имиллаган, бушашган (шалпайган) 
Холатда булмок: Баракалла, хали 
хам шалвираб ю рибсизми, - деди 
таъна к, и ли б Тошпулат Утбосарга (Гайратий). М амлакат бизларга 
ишонсин. Биз ш алвираб ишни хуржун килайлик (Уйгун).
Шалваймок - анча бушашган, шалвираган холатда булмок: 
Р устам ж о н н и н г бугун а в зо и булакча э к ан и н и курган К имсанхожи 
сувга тушган муш укдай ш алвиради (Х-Назир). К и зл ар т а р в у з и
култи гидан ту ш га н од ам д ай ш алвайиб чикиб кетиш ди (X Н ази р). 
Ш афтоли кокидек буриш иб, эски махсидек ш алвайиб колибмиз-ку, 
бизга ким куйибди, болам (А. Мухтор).
Ш алпайм ок - буш аш ган, ш алви раган холатда булмок: Хусни 
иши унмаганидан х аф а булиб, ш алпайиб чикди (Н.Фозилов). У 
м инбардан ш алп ай и б тушди, оркарокка, панарокка бориб утирди 
(Муштум).
Л ал ай м о к

ш а л в и р а г а н , 
и м и л л аган
х о л атд а 
булмок: 
Х ож им ат бува зарда билан урнидан тураркан , - ш у л ал ай ган , 
л ан д ав у р н и
а й т а я п м а н . 
— 
деб, 
Турсунбойни 
курсатди 
(М. 
Мухамедов). 
Анкайма 
ва 
лалайма, 
тугри 
утир, 
ш алпайма 
(К 
Мухаммадий).
Бушашмок - 
ш алпайган, 
буш 
холатда 
булмок: 
К упайсин 
бушашиб, ти згин и ни кулдан туш иргунча Ж уравой га аграйиб колди 
(Х-Назир). Кобилжон директорнинг кабинетидан латгадай бушашиб
77


чикди 
(С.Ахмад). Тула бушашиб кирди (М.Исмоилий).
"Харакати суст" мантикий ифодали синоним бирликлар таъсир 
кучига, хиссий буёгининг ортиклигига кура узига хосдир. Уларнинг 
кушимча маъно буёги (прагматика) муайян нутрий куршовда - гапда 
хам, ундан ташкарида, алохида олинганда хам ифодаланади. Чунки 
кучма м аъно бу тил бирликларининг маъно таркибига бевосита 
"тугма" хос. Бу хусу си ятлар, ай н икса, гапда, су зл ар н и н г м уайян
вази ф ан и
баж ариш да 
яна 
хам 
кучаяди. 
Яъни 
шалвирамок, 
шалваймок, шалпаймок, лалаймок сузларида белги дараж аси ортик.. 
Шалвирамок, лалаймок сузларида эса белги даражаси бошкалардан- хам 
ортик. Ш алвирамок, шалпаймок, лалаймок сузлари ш алвайм ок сузи га 
н и сбатан куп кулланади. Ш алвирамок, шалпаймок, ш алваймок 
купрок сузлаш ув нущ ига, бушашмок адабий тилга хос.
н) "холдан тоймок": сулаймок, шалпаймок, шалвирамок, эзилмок, 
бушашмок, 
холсизланмок, 
мажолсизланмок, 
дарм он си злан м ок, 
заи ф лаш м ок, заи ф лан м ок. "Холдан тоймок" ифодали маънога эга 
Холат феъллари инсон, баъзан хайвон (куш) жисмоний холатини 
билдиради. Бу жисмоний холат жонли мавжудотга (гавдага), оёк, 
панжа, мушак, бугин кабиларга хос жисмоний узгариш ни уз ичига 
олади. Бундай ходат феъллари очлик, огир мехнат, фаол харакат, 
чарчок, касаллик, кексалик натиж асида инсон танаси ва муайян 
аъ зо л а р и н и н г холсизланиш ини, дарм он си злан иш ин и , жисмоний 
куч - кувватдан холиб, унинг кучсизланган, холдан тойган холатга 
утганлигини англатади. Демак, бу холат ж он лиларнинг куч-кувват 
д ар аж аси (миедори) билан белгиланади. Айни холат феъллари туб, 
купрок ясама ф еъл шаклида кузатилади. Ясама феъллар сифатга -а 
(ш), -лан ясовчиларининг кушилишидан хосил булади. Улар: Сулаймок
- дармонсиз, тинка - мадори куриган холатда булмок: Улар ... очликдан 
сулайган урис ишчиларига, ... шалоп-шалоп бугдой, шоли, жухори 
юбордилар (ХТулом). Номи чиккан раккосалар холдан гойиб сулайди 
(А. К,аххор).
Ш алпаймок - сулайган холатда булмок: Яраланган лочин мисоли 
Нурмат ерда ётар шалпайиб (Д Ф айзий).
Ш алвирам ок - д арм он си з (м аж олсиз) холатда булмок: Бир ёкдан 
чарчадик, 
арконни 
ушлайман 
десам, 
панжаларим 
шалвираб 
калтирайди 
(Ф.Мусажонов). С у л ай м о к, ш алп ай м ок, ш а л в и р а м о к
ф е ъ л л а р и д а
таъсирчанлик, 
хиссийлик 
д араж аси
кучли. 
Ш алвирамок су зи д а б елги д а р а ж а с и ш ал п ай м о к с у зи г а н и с б а т а н
ортикрок. Сулаймок сузи кушимча маъно д араж аси га кура бу 
сем антик каторда м арказий саналади. Айни сузлар, асосан, жонли 
нуткка хос.
Эзилмок - кийналган, холдан тойган (чарчаган) холатда булмок: 
Ш ахидбек ... зинадан чикишда анча эзилган, такаллуфга токат
78


колмаган эди (А. Кодирий).
Б уш аш м ок _ ти н к а - м адори кури ган , д а р м о н с и з холатда 
булмок: Яна бушашди, куз олди туманлаш ди (Шухрат). У бушашиб, 
чагир тепаликдан туш иб борар (Н.Норматов). Ж у м а н кабулхонага 
чикиб, кулидаги когозга караган эди, бугинлари бушаш иб, ти ззалари 
калтираб кетди (А. М ухтор). Э зилм ок су зи д а белги д ар аж аси
буш аш м ок сузига нисбатан ортик.
Хрлсизланмок - мадори (дармони) колмаган холатда булмок: 
Кайтишда эса чарчайди, холсизланади (Х,.Назир). 
Кусиб 
чарчаган 
Кумуш холсизланиб, бошини ястикка таш лади (А. Кодирий).
М аж о л с и зл а н м о к - ти н к аси куриган, ку в в атси з холатда булмок: 
С ултонмурод кайгудан бутунлай м а ж о л с и зл а н га н эди (О йбек). 
К узи ти н и б , м и яси ар и к а м а л г а н к о в о к д а й гу н ги л л а д и , о ёги
к а л т и р а б мажолсизланди (С. Ахмад). Ишк дардини тотли май каби 
симиргандан 
гуё 
лаззатланади, 
баъзан
хасратдан 
бугилиб 
мажолсизланади (Ойбек)..
Дармонсизланмок — куч - кувватдан кеттан холатда булмок: ... 
мудхиш туйгудан дармонсизланиб, ган дираклай-гандираклай уйдан 
чикди 
(О.Ёкубов). 
Б аъ зи
хоти нлар 
икки кат 
булганда 
дарм онсизланади, боши огрийди (Ойбек).
З а и ф л ан м о к - холдан анча тойиш , ку ч си зл ан и ш холатида 
булмок: М ен уш а куни кечаси душ манлардан б и р и н и у лди р д и м -д а, 
су н г д а р а ж а д а за и ф л а н д и м (А Кодирий).
Заиф лаш м ок - куч-куввати йукола борган холатда булмок: Кайгу- 
алам га 
дучор 
булиб, 
ж и см они й
томондан 
заифлаш ади 
(Ш. 
Ш омаксудов, С. Долимов). Ш ерандом буйли киличбознинг (Х,усайн 
Бойкаронинг) бир вактда баходирона ж уссаси
заиф лаш ган 
эди 
(Ойбек). Х,акикатда 
оч 
колган одамнинг бадани заифлашади 
(Ш.Шомаксудов, 
С.Долимов).; 
Холсизланмок, 
мажолсизланмок, 
дармонсизланмок, заифланмок сузларида белги д араж аси ортик.. 
Заиф ланм ок сузида таъсирчанлик бош каларига нисбатан ортикрок, 
М аж олсизланмок, 
дармонсизланмок, 
заиф ланм ок, 
заиф лаш м ок 
сузлари китобий, холсизланм ок эса купрок сузлашув нущ и га хос.
о) "куйи солинмок": осилмок, солинмок, тушмок. "КуЙИ соли н м ок’' 
м антикий иф одали холат ф еъ л лар и бош, кул, лунж, ковок, бакбака, 
лаб, 
тил 
каби 
инсон 
аъзоларин и нг 
ж и с м о н и й
х ол ати н и
и ф о д а л ай д и . Бу хол ат ф е ъ л л а р и касал л и к, чарчаш , рухий таъ си р
н а т и ж а с и д а и н сон аъзоларининг уз таранглиги, ихчамлиги, тик 
куриниш ини йукотиб, бушашган (шалвираган) -куйи солинган холатга 
утганлигини англатади. Улар туб феъллардан таш кил топади.
Осмок, 
солмок, 
тушмок 
феъллари 
н у щ
фаолиятида асосан 
Харакат м аъносини ифодалайди. 
Буларнинг х аракат 
маъноси 
доимий, 
асосийдир. 
Айни 
вактда 
улар и н со н н и н г муайян
79


аъ зо си номи билан богланиб, 
унга хос жисмоний х,олатни 
ифодалайди. Нутрий "хрлат" семасига эга булади. Осмок, солмок холат 
; маъносини 
узлик 
нисбат аф ф икси ни олган шаклда 
ифодалайди. 
Узлик нисбати куш имчасиз - тил бирлиги шаклида улар ^ар акат 
маъносини аник англатади. Ш у ф орм ада уларнинг инсоннинг муайян 
аъзоси номи билан 
богланиши нотабиий, сунъий булади. Бундай 
шаклда - нисбат 
куш имчасисиз 
холат 
манбаининг тилдаги номи 
билан богланмайди. Ш униси узига хоски, айни сузларнинг нуткда 
Холат ф еъли
си ф ати да катнаш иш и учун тупланган 14 та мисолда 
осмок, 
солмок 
феъллари 
холат 
маъносини 
узлик 
нисбати 
кушимчасига эга холда ифодалайди. Киёсланг: Осилмок - куйи 
тушган, солинган холатда булмок: С аидий узок йулдан чарчаб 
колгандай 
кулларини 
осилтирган, 
букчайган 
холда 
утирарди 
(А. Каххор). 
Унинг 
лаб-лунжи 
жуда 
бемаъно осилган 
(Ойбек). 
Карасам, ковоклари осилган, хафсаласи пир ( М.Исмоилий).
Солинмок - куйи тушган, осилган холатда булмок: М ингбоши 
ним анингдир 
ю ки 
остида 
калласини 
солинтириб 
утирар 
эди 
(М.Исмоилий). Ш унча гуллар ичидан излаган гулини тополмадими, 
куллари осилиб, 
боши солиниб чикди гулзордан (М.Исмоилий). 
М аъмуржоннинг усик кошлари солинди, гуё шу кошлар огирлигидан 
кузлар ерга каради (Ш.Холмирзаев).
Тушмок - осилган холатда булмок: М атковул ака аввал хохолаб 
кулди, кейин бирдан ю зи тиришди, ковоклари тушди (М.Исмоилий). 
(У) коши устига ту зш б тушган сочларини тузатиб, хатни укиди 
(АДодирий). Ёкимли садонинг сехрига берилиб, (Йулчининг) кузлари 
секин юмилди, яна куйирок тушди (Ойбек). Тушмок сузи нутрий 
долат м аъносини тил бирлиги 
сифатида, 
харакат маъносини 
ифодаловчи ш аклда англатади. Чунки ундага х,олат маъноси ю зага 
чикиш га тай ёр 
турган им коният сиф ати да суз м аъносида м авж уд 
булиб, бу м аъно узига кулай н у щ и й шароитда 
намоён 
булади. 
Демак, 
тушмок 
сузи 
х,олат маъносини 
нуткда 
ифодалай 
олиш 
имконига 
эгадир.Осилмок, солинмок сузлари шу куриниш да 
нутк, фаолиятида х;олат маъносини ифодалашда куп кулланади. Улар, 
асосан, сузлаш ув нутк.ига хос булиб, белги дараж асининг камлиги, 
таъсирчанлиги жихатдан бетарафлиги 
билан аж ралиб гуради.
п) 
"эти ортмок": 
семирмок, тулишмок, шишмок, 
буликмок 
,йугонлашмок. "Эти ортмок" маъноли :\олат феъллари, асосан инсон, 
баъзан хайвон гавдаси (танаси) - унинг ташки 
тузилиш и билан 
боглик ж исм оний х,олатни ифодалайди. Бундай х1олат феъллари 
бирор таъсир,. бокув, дам олиш, 
ялковлик, б а ъ за н к а сал л и к
н а т и ж а с и д а
гавд а 
(тана) 
вазнининг огирлашуви, 
гавданинг 
кушимча эт (ёг - гушт) 
олган и (купайгани ), ав в ал ги га н и с б а тан
э н и га й угон тортгани, йириклашганини билдиради. Ушбу х;олат
80


феъллари туб, б аъ зан яс ам а (ф е ъ л -и к, с и ф а т -лаш ) ф еъ л л а р д а н
таш кил топади.
«Эти ортмок» фарк,ловчи семали х.олат ф еъллари к,уйидагилар: 
С емирмок - тулишган, йугонлаш ган х,олатда булмок: М ашина одамни 
семиртиради 
(АОрипов). 
Бу 
и бора 
етилган, 
семирган 
одамга 
нисбатан ишлатилади (Ш .Ш омаксудов, С.Долимов). Огир ишда узи 
озган ва 
уйидаги икки куйи семирган сайин унинг У рм онж онга 
карш и ю рагидаги адовати ут ола борди (А.Каххор). С ем ирм ок сузи 
гапда 
иф одаланган ф и к р н и н г мазмунига, к,андай предмет билан 
богланишига, 
^андай м у н о саб ат иф одалаш ига, б и р о р максадга 
к у р а салбий ёки ижобий буёкка эга булади, нутода куп кулланади.
Тулиш м ок - сем и рган , й у го н л аш ган х;олатда булмок: Тулишган, 
орка бели тирсиллаган, гузал гавдасини селкиллатиб Дилдор ... кирди 
(Ойбек). 
М ухаммадражаб 
тулишган, 
юз 
ва 
буйинлари 
ёгдан 
йилтирайди (АДахдор). Кара, 
худо хуп хус н берганда. 
Бирам 
тулиш иб, бирам очилибди-ки (М.Исмоилий). Тулишмок сузи иж обий 
буёкка эга булиб, нуткда куп кулланади.
Ш ишмок - анча семирган х,олатда булмок: М ен шишиб кетсам, 
сен симёгочдек колибсан - деди Хужакул (О.Ёкубов), Гани махсум 
сомон тикилган канордай шишиб, бем алол ухлаб ётарди (А.М ухтор). 
Ш иш мок м аъноси да белги д араж аси ортик булиб, бу суз салбий 
буёкка эга.
"Узбек тилининг изохли лугати да буликмок ф еъ л и ф акат булик 
ш аклида-хусусият ифодаловчи суз сифатида келтирилади1. Бу суз 
нуткда буликмок шаклида х,олат ф еъли булиб келади. К,иёсланг: 
Буликмок - лулишган, булик х,олатда булмок: Тула унинг санаторийдан 
анча буликиб, кизил югурган иссик ю зига хавас билан тикилиб ... (М. 
Исмоилий). Буликмок сузи иж обий буёкка эга булиб, нуткда кам 
кулланади.
Йугонлашмок - йугон тортган, 
энига кап'алаш ган х,олатда 
булмок: Ж алол йугонлаш ган, сем и рган (АДаххор). Бу вакгда у анча 
тулишган, 
бузокбошига 
ухш аган 
йугонлашган 
булади 
(Ш.Шомаксудов, 
(С.Долимов). 
М ухам мадраж аб 
семирган, 
йугонлаш ган 
(АДаххор). 
Йугонлашмок 
сузида 
"катгалашиш, 
йириклаш иш ” дараж аси ортик.
р) "совук утмок": совкотмок, 
1
’уигмок, ж унж и (-к) мок, увушмок, 
музламок, 
ачитмок. 
"Совук 
утмок" 
фарк,ловчи 
семали 
х,олат 
ф еъллари инсон ва хайвоннинг эт, оёк, кул (барм ок) 
к а б и
а ъ з о л а р и н и н г
ж и с м о н и й
х;олатини 
ифодалайди. 
Бу 
х;олат 
ф еъллари совук хавонинг таъ си ри н ати ж ас и д а и нсон ва хайвонда 
ю з б ер ган ф и зи о л о ги к х;олатни англатади. Аникроги, уш бу х,олат
1 Узбек тилининг изочли лугати, 1, 162-бет


феъллари инсон танасига, унинг аъ зо л ар и га совукнинг таъсири, 
утиш и, сингиб "галаба килиши", баданидаги иссик хароратнинг 
камайиш и 
натиж асида 
совукотиш, 
музлаш, 
ж унж икиш
каби 
ж и см он и й холатлар содир булиш ини иф ода этади. "Совук утмок" 
мангикий ифодали холат феъллари туб ва ясама: (от^ла, ф еъл -т) 
феьллардан таш кил топади. Булар куйидагилар: Совкотмок - совук 
утган, ж ун ж и ган з^олатда булмок,: Оловни тезрок 
ёк, 
Маматкул 
совкотибди 
(А.Кодирий). М енинг бечора мусичам совкотибди 
(М ирмухсин). 
О ёгим 
совкотди, 
оловнинг 
иложини 
килди 
(А.Кодирий).
Тунгмок ^ совкотган, музлаган холатда булмок: О ёгингиз тунган 
булса керак, отдан туш инг (Ё.Ш укуров). Тунгмок сузида белги 
д араж аси совкотм ок сузи га н исбатан ортикрок булиб, нущ да кам 
кулланади.
Ж у н ж и (-к )м о к - совкотган холатда булмок: Равш ан ж ем пери 
устидан костю м кийган булса-да, эти ж унж икди (Н. Ёкубов). Балкон 
панж арасида утирган мусича хам бош ини ичига тикиб, ж ун ж и б ... 
товадаги нонга карар эди (Мирмухсин). Бола тепалик этагида 
кузларини юмиб, ж унж икиб утирибди (О. Мухторов). 
:
Увушмок 

сезиш
кучи 
камайиб, 
совкотган 
х,олатда 
булмок; 
Будкада. 
эски 
ш инелга 
буркан ган и ча 
совукдан 
увуш ган 
кулларини 
бир 

бирига 
иш каб 
утирган 
чолга 
учрадилар (X Назир). Совук шу кадар зур эдики, у киргокка 
чикиб олганда 
бадани 
увушиб, 
кесакдек 
жонсиз 
булиб колди 
(Н.Сафа ров).
М узл ам о к - ж уд а совкотган хол атд а булмок: Самад ака 
анчагача совукда шумшайиб кутди, кейин музлаб, тишлари тараклаб 
кайтиб келди (М. Исмоилий). М узлаган бармоклар адрес йукотган 
(F.Гулом). 
Кучада 
тураверай 
деса 
оч, 
чарчаган, 
музлаган 
|М.Исмоилий).
А читм ок - катти к со в к о тган , м у зл аб а ч и ш ган холатда булмок: 
Кора совук, ер оёкларини ачитади (Мирмухсин). Музламок сузида 
совкотиш дараж аси кучли. Ачитмок сузида эса айни дараж а ундан 
хам кучли булиб, улар, асосан, сузлашув нущ ига хос.
с) 
"огрик 
турмок": 
огримок, 
тиришмок, 
сиркирамок, 
зиркирамок, 
какшамок, 
ачимок. 'О грик турмок" 
маъноли холат 
ф еъ ллари и н со н н и н г бош, кул, бел, кукрак, билак, елка, каф т каби 
аъ золарин и нг ж исм оний холатини иф одалайди. Улар касалланиш, 
жарохатланиш , 
иситмалаш , 
совук 
таъ си ри
натиж асида 
инсон 
аъзоларин и нг салбий 
кайф ият, 
б аъзан туш кунлик тугдирувчи 
ж исм оний 
холатга 
утганлиги, 
огриган, 
зиркираган, 
касал 
Холатдалигини билдиради. Ушбу холат феьллари гурухи куйидаги туб 
феъллардан иборат: Огримок 
- огрик, зиркираш холатида булмок:
82



этилган х;олат феъллари, асо сан , яс ам а булиб, с и ф а т -ай, с и ф а т - 
лан, от -лан тузилишига эга.
"Сог 
булмок" 
фарк,ловчи 
сем аси 
к,уйидаги 
ф еълларда 
аник 
мантикий 
ифодага 
эга 
булади: 
Тузалмок 

согайган, 
яхшиланган 
долатда 
булмок: 
Оёклари 
тузалибди, 
яхши 
булиб 
кетибди 
(М .Исмоилий). 
(Курбон 
ота) 
касалхонада 
якин 
и кки
ой 
ётиб, 
оёклари 
тузалди 
... 
(А.Каххор). 
М ана 
энди тузалдим (А.Каххор).
Согаймок - тузалган, шифоланган х°латда булмок: ... л ей тен ан т 
П е с т е р е н к о согайиб, ян а ж ан го в о р саф га кайтди (Н .С аф аров). 
Х а ф а булма, ж онгинам ,. согайиб кетаман (Х-Назир). Согаймок 
сузида "согайиш, тузалиш" б елгиси ортик. С огаймок, тузалм ок 
су злари , асосан , сузлашув н ущ и га хос.
С и хатл ан м ок - соглиги яхш и лан ган , согай ган х°латда булмок: 
Анча вактдан кейин хар хил дори-дарм он лар к,илиб, д о ктор л ар га 
катнаб сихатланди м (Сузлашув нущидан).
Ш ифоланмок - даволанган ^олатда булмок: (У)...уч ой муттасил 
ж анговор саф дан чикиб, госпиталларда шифоланди (З.Фатхуллин). .
Яхшиланмок - тетик, бардам холатда булмок: Унга вакти чоглик 
таъси р килдими, ё хордиги мадор булдими, чойдан кейин ахволи 
бирмунча яхшиланди (М. Исмоилий).
Тети кланм ок — кучга кириб, бардам холатда булмок: (Курбон 
ота) касалхонада якин и кки ой ётиб, оёкдари тузалди, узи жуда 
тетикланди 
(А. Кахдор).
Ш ифоланмок, 
яхшиланмок, 
тетикланмок 
сузларида 
белги 
д ар аж аси ортик. Ш иф оланм ок, асосан, адабий тилга, яхшиланмок, 
тетикланмок купрок сузлашув нущ ига хос. Сихатланмок сузи кам 
ишлатилади.
у) 
«бужмаймок»: 
курушмок, 
курукшамок, 
бужмаймок, 
ковж и рам ок. "Буж м айм ок" м анти ки й и ф одали х;олат феъллари 
инсон, унинг лаб, кул, ж аг каби аъзоларининг ф и зи о л о ги к холатини 
и ф о д а этади. Бундай ф еъ л л а р к е к с а й и ш , к а сал л ан и ш , гам -алам , 
м е х н а т к а б и л а р натиж асида инсон узининг таранг, силлик нозик 
наф ис 
к у р и н и ш и га
зи д
булган 
хунук, 
ко р ай и б
буриш ган , 
бужмайган х,олатга утганлигини билдиради. Ш униси узига хоски, бу 
физиологик хрлат инсонинг, асосан, лаб аъзосига хос булади. Лаб 
бошка аъзоларга нисбатан бужмайиш , буриш иш и м конига ортик 
дараж ад а эгалиги билан, бу ж исм оний х,олатни аник акс эттира 
олиши билан аж ралиб туради. Ш у сабабли булса керак, "бужмайиш" 
маъноли холат феъллари 
инсоннинг купинча лаб кисмига хос 
^олатининг товуш рамзи булиб, нуткда кузатилади. Улар физиологик 
х,олатни 
туб 
ф еъл шаклида 
англатади. 
Киёсланг: 
К у р ^ м о к - 
буж м айи ш х;олатида булмок: Хадича бувининг куришган лаблари
84


яна алланималар деб пичирлади (М.Исмоилий). Ж аги куриштан ... 
бир чол чопиб келиб (Э .Ж ум анбулбул). А ввалги отам эмасди: 
сули ш и бди , куришибди, карибди, ранглари саргайган (М.Исмоилий).
К урукш амок - куруш ган, б у ж м ай ган холатда булмок: Унинг 
лаблари 
курукшаган, 
кучли иситмада ёнган киш ининг лабидай 
корайган, чутир ю зи сап-сарик ... (А. Каххор). Курукшамок маъносида 
белги ва таъсирчанлик дараж аси ортикрок булиб, бу суз кам 
кулланади.
Бужмаймок - ковжираб буришган холатда булмок: Ана у 
скам ейкада хаёл париш он утирибди. Ю з суяклари буртган. Дурдок 
лаблари узум пустлогидек бужмайган (М.Назаров).
К о вж и рам ок - ко в ж и р аб б у ж м ай ган х ° л атда булмок: Соколи 
усиб кетган, кузлари яллигланиб, лаблари ковж ираган (С.Юнусов). 
Н урбобо аламдан, мехнатдан ковж ираган буруш ик ю зида ю малаган 
куз ёш ларини арти б ... (Ойбек). Унинг ю зл ари салкиган, куллари 
тараш ад ай котган, 
к;андайдир 
ковжираб 
коп-корайиб 
колган 
(О .М ухторов). Буж м аймок, ковж и рам ок су зл а р и д а белги дараж аси 
ва таъсирчанлик ортик. Ковж ирамок сузида белги д ар аж аси ортикрок 
булиб, кушимча "корайган, котган" таркиб и й кисмларга хам эга. 
Улар асосан сузлаш ув н у щ и га хос.
ф) "таранглигини йукотмок": сулмок; ш алвирамок, салкимок. 
"Таранглигини 
йукотмок" 
фарьуювчи 
семали 
холат 
ф еъллари 
и нсонн и нг 
юз, 
ковок, 
бакбака 
каби 
аъ золарин и нг 
жисмоний 
холатини ифодалайди. Улар гам-алам, салбий кайф иятда булиш, 
кариш, 
касалланиш
натиж асида 
инсон 
аъзоларининг чиройли, 
ёкимли, таранг холатини йукотиб, 
б уш аш ган , 
оси лган , 
ху н у к 
к у р и н и ш га у тган л и ги н и билдиради. Кайд эгилган холат ф еъллари 
к,уйидаги туб ф еъ л лардан иборат: С улмок - синиккан, буж м айган
Холатда булмок: Унинг чузик ю зи хийла сулиган, катта-катта кузлари 
киртайган ... (А.К,аххор). Ажабки (Аббосов) и лж ай м аса ю зи анча 
совук, 
карим сик кури н аркан, 
сулди-колди 
(А.Мухтор). Йигирма 
туккизда 
аф ти
буришиб, 
ичи 
тушган 
хандалакдек 
сулишди. 
(М.Исмоилий).
Салкиган - осилган холатда булмок: Хрзирда хам салкиган ю зи, 
ок соч бош и очик, чит рум олини се р б а р ел каси га таш лаб ути рар
(О .М ухторов). 
С ак к и з 
киррали 
олтин тахт устида 
ковоклари 
салкиган, сочига ок оралаган Хусайн Бойкаро ... утирибди (М.Осим). ; 
Унинг ю злари салкиган, куллари тараш адек коттан, к,андойдир 
*
ковж ираб коп-кора булиб колган ... (О.М ухтор).
Ш алвирамок - бутунлай бушашиб, 
осилган, халтум х ° латда 
булмок: Илгари говмиш сигирнинг елинидай о си л и б ту рад и ган
б акб ак аси дам и чиккан п у ф ак д ай шалвираган (А.Каххор). Чолнинг ...
85


к узла р и каърига тортган, ковоклари ш алвираб осилиб тушган эди 
(З.Фатхуллин). Ш алвирамок сузида тарангсизланиш , бушаш иш "кучи" 
ва маъно таъсири ортик. Сулмок, ш алвирамок сузлари, асосан, 
огзаки н ущ ка хос. Салкимок китобий булиб, кам кулланади.
х) "эти камаймок": озмок, котмок, озгинламок, орикламок. "Эти 
камаймок" мангикий ифодали х,олат ф еъллари инсон, баъзан хайвон 
ф изиологик холатини билдиради. Улар гам-алам, кийнок, овкатсизлик, 
касаллик, кексайиш , огир мехнат, кул х;аракати натижасида инсон, 
баъзан 
хайвонда 
юз 
берган 
жисмоний 
узгариш, 
яъни 
унинг 
ганасидаги 
эт 
(гушт -ёг)нинг камайиши, 
вазнининг аввалгидан 
енгиллашиши ту фай ли ю зага келган холатни, озган жисмоний холатга 
угганлигини ифодалайди.Ушбу феъллар губ, баъзан ясама (сифат -ла) 
феъллардан таш кил топади. “Эти камаймок” фарк,ловчи семаси 
куйидаги х;олат феъллари маъносида асосий, етакчи таркибий кием 
булади: Озмок ~ эти камайган, озгинлашган холатда булмок: Домла 
худди дашт сафаридан кайтгандай корайган, озган, кузлари киртайган 
(Л.Каххор). Сергей сафардан корайиб, озиб кайтиб келди (Ха улом). 
Бир терининг ичида к>уй неча бор озиб, неча марта семиради (Ойбек).
Котмок ~ орик, озган холатда булмок: Болам бечорани тинч 
куясанми - йукми, еган - ичгани татимай, кундан — кунга турнадек 
котиб кетаяпти, узи (О. Хусанов).
Озгинламок - озгин, ориклаган холатда булмок: Бурунги тулалиги 
кетиб, озгинлаган ва лекин бу озгинлик унинг хуснига камчилик 
бермай, билакс юкорилатган (А. Кодирий).
О рикламок - анча озган, орик холатда булмок: Бола жуда 
орикдаб кетди 
(С.
Ю нусов). Ш ундан кейингина унинг анча ориклаб, 
корайиб колганини ... пайкади (У.Хошимов). ... ут оз булди. Ш унинг 
учун куйлар ориклаб 
к е т д и
(С.Айний). Орикламок, котмок сузларида 
белги д араж аси бош каларга нисбатан ортик. Озмок сузида эса 
шундай 
белги 
озгинламок 
сузига 
нисотуш
ортикрок. 
Озмок, 
ориклам ок сузлари, асосан , сузлаш ув н у щ и г а кос. Озгинламок, 
котмок китобий. Озмок, орикламок, озгинламок су зл ар и куп и нча 
инсонга, б аъ за н х ай вонга н и сб атан кулланади. Котмок сузида "эти 
камаймок" маъноси кучма маъно булиб, нутк^да ю зага келади. Озмок, 
озгинламок, орикламок сузларининг бош маъноси 
эти камаймок 
булиб, шундай изохни таш иш ига кура бу сузлар нутрий куршовсиз, 
алохида олин ган да хам, н у щ и й курш овда хам у зар о си н оним ии 
хосил к,илади. Бу си н о н и м и к каторга нутк; 
бирлиги сифатида, 
нугк,ий вазиятда вактинча котмок сузи хам бирикади. Бу суз нущдан 
ташкарида, узича, тил бирлиги сифатида олинганда бу маънодан озод 
булади.
д) 
"микдорий ортмок": кулаймок, куюклашмок. Ушбу мантикий 
ифодали х°л ат ф еъллари инсоннинг ю з аъзосига хос 
ф изиологик
86


холатни 
ифодалайди. 
Бундай 
ф еъллар кексалик, салбий хиссий 
Холатда булиш н ати ж асида инсон ю з териси, асосан, пеш она 
терисининг 
аввалги 
кури н иш ин и
йукоти б, 
у н и н г 
б уш аш иб , 
й иги либ, 
й у л-й ул 
б о ти к 
ч и зи к л а р н и н г
мик;дори 
к у п а й г а н
(ортган) х о л а гга утганлигини англатади. "Мик.дори ортмок" маъноли 
Холат феъллари равиш -ай, си ф ат -лаш тузилиш ига эга. Улар гапда 
к^уйидаги мантикий ифодада катнашади: Купаймок - куп, микдори 
ортган холатда булмок: А ж инлари купайди, ч ек к аси д аги ок то лалар 
м англай и га урм алаб колди (С.Ахмад).
Куюклашмок - зич, куп холатда булмок: Унинг ... пеш онасидаги ва 
киргий бурнининг икки ёнидаги аж инлари кую клаш ган (О.Ёкубов). 
К уп ай м ок сузи и ш лати лиш манбаига, дараж асига кура сем антик 
и м конияти бой булиб, нуткда куп кулланади. Куюклашмок сузида 
белги дараж аси ортик булиб, 
кушимча "калин" 
сем асига эга. 
Купаймок ва куюклашмок сузлари нуткий синонимларни хосил 
Килади.
ч) 
"кискармок": ки чрай м ок, чукмок, пасайм ок. У шбу х олат 
ф еъ ллари инсон ж и см он и й холати билан богланади. Улар н у щ д а 
инсон гавдасининг тик (вертикал) куриниш и -буй улчамига хос 
Холатини билдиради. Бу ф и зи ологи к холат б и р о р таш ки ёк и и чки
(рухий) 
таъ си р , 
оги р 
м е х н а т натаж асида инсон буй 
(гавда) 
баландлигининг кискарган, аввалгига нисбатан гавдасининг кичрайган 
Холагга утганлиги билан белгиланади. "Кискармок" иф одали холат 
ф еъ ллари туб ва равиш -ай куш имчали куйидаги ясам а ф еъллардан 
иборат булади: К ичрайм ок - кичик, ихчам холатда булмок: Хамма 
вакт шосупада талтайиб утирадиган йугон гавдаси мана энди 
кичрайди ... (М. Исмоилий).
Чукм ок - ки ч рай ган рок, п асай ган р о к х ° латда булмок: К ей ин ги
йилларда у огир м ехнатдан чукди (РадиоДан). Ч укм ок сузи н ин г 
ф и зи ологи к холат м аъноси кучма маъно булиб, у н ущ ийлиги билан 
изохданади.
П асаймок - кичиклаш ган, калталаш ган холатда булмок: Хамма 
вакт шосупада талтайиб утирадиган йугон гавдаси мана энди 
кичрайди, нортуядек новча буйи пасайди (М.Исмоилий). Кичраймок, 
пасаймок синоним бирликлар булиб, нуткда шундай холатга нисбатан 
кенг кулланади. К ичраймок сузида белги дараж аси ортикрок.
ш) "тер чиккан": терламок, терчирамок, терчиламок. "Тер чиккан" • 
мантикий ифодали холат ф еъ ллари хайвон, купинча инсон, унинг ю з 
*
аъзоси билан боглик ф и зи ологи к х ° латни ифодалайди. Улар ф аол 
ж исм оний 
харакат, 
иссиклик 
таъсири-баданнинг 
кизиши, 
тана 
хароратининг 
кутарилиш и 
натиж асида 
инсон 
танасидаги 
сув 
микдорининг маълум бир кисми майда - майда томчилар куриниш ида 
"таш карига 
чикиши"ни, 
айникса, 
юз 
кисмида 
тупланиш ини
87


билдиради.
Кайд 
этилган 
х,олат феъллари 
отга -ла, 
чира, 

чила 
ясовчиларининг 
бирикиш идан 
хос ил 
булган 
к>уйидаги 
ясама 
феъллардан таш кил топади. Терламок - терли, тер чиккан ^олатда 
булмок: Ш ахидбек кеч харорати ва манти иссиклиги таъсиридан яна 
обдон герлаган эди (А. Кодирий). Ш аш т 
айлаб келибсан неча 
чуллардан, 
от 
терлатиб 
чикиб 
узок 
йуллардан 
(Рустамхон). 
Сотувчининг терлаган, озгин рангсиз юзи узокдан бир парча тахтага 
ухшаб куринди (О. Мухторов).
Терчирамок - бир оз майда терли х,олатда булмок: Рахбархон хатга 
куз ю гуртараркан, терчираган бетлари кум учиб, кузлари аланг- 
жаланг булди (Х,.Назир).
Терчиламок - майда терли з^олатда булмок: Унинг офтоб 
таъсирида корайиб, ш уралаб кетган пеш онаси ... терчилаб турарди 
(X,.Н азир|. 
Терчирамок, 
терчилам ок 
нисбатан 
кам 
кулланади. 
Терламок 
сузида 
белги 
дараж аси 
ортик 
булиб, 
нущ да 
куп 
ишлатилади.
э) 
"бирикмок": юммок, кисмок, кимтимок. "Бирикмок” мантикий 
иф одали х;олат ф еъ л лари и н сон н и н г куз, лаб, б аъ за н кул каби
а ъ зо л а р и н и н г ж и см о н и й ^о л ати н и ифодалайди. Улар газаб, жахл, 
чарчоклик, гамгинлик, уйку, хаяжон натиж асида муайян аъзоларнинг 
очик, 
бирикм аган 
куриниш дан 
"бириккан", 
бир-бирига 
тегиб, 
бирлаш ган ж и см он и й х;олатга угганлигини билдиради. Бу ж исм оний 
х,олат, асосан, ю з, ун ин г ай ри м кисм ларида содир булиши билан 
мухимдир. Ушбу холат ф еъллари туб ф еъллардан иборат.
К,айд этилган феълларга хос хусусият уларда "харакат" мантикий 
булагининг мавжудлигидир. Ушбу феъллар баъзан нутк.да, м у ай ян тил 
б и рл и кл ари курш овида, уларн и н г таъ си ри д а "холат" сем асига хам 
эга булиб, нутрий холат феъли вазиф асини бажаради. Демак, нутк,ий 
ш ароитда бу феълларнинг 
х;олат 
ифодалаши 
синтактик 
бирликларнинг таъсирига, муайян инсон аъзосининг номи билан 
богланишига кура юз беради.
"Б и р и к м о к '1 м ан ти ки й и ф о д а л и д о ла т ф е ъ л л а р и к,уйидагилар:
Ю ммок - юмук, ёпик ^олатда булмок: А ^мадбой и кки угли билан 
кизариб, 
терлаб, 
ку зл ар и н и
юмиб, 
иишиллаб 
угарибди 
(Г.Жахонгиров). М ирзакаримбой кузи н и юмиб, тинглагандан сунг, 
анча вакт ж им колди (Ойбек).
К,исмок - 1. Бириккан, ёиилган х;олатда булмок: Л аблари катгик 
кисилган эди (О. Ёкубов). 2. Якинлашган, бир оз ю милган х;олатда 
булмок: У нинг ку зл ар и кисилган, кизарган, сузлари мулойим эди 
(О.Ёкубов). К узларини кисиб харитага тикилди (Н.Норматов). М ирзо 
У лугбек унинг теп асида хамон кул ковуш тириб турар, хоргин 
кузлари кисилган эди (О.Ёкубов).
88


Кимтимок1 - бириккан (ёпишган) холатда булмок: Унинг газаб ва 
хаяж ондан окариб кетган юзида, каттик кимтинган лабларида совук 
бир табассум уйнади (О.Ёкубов). Ф и зи о л о ги к хо л ат м аъ н о си д а 
юммок, кисм ок сузл ари нисбатан куп кулланади. Кимтимок сузида 
белги дараж аси ортикрок.
ю) "ж исм онан кучаймок": чиникмок, пишмок, тобланмок. Бундай 
мантикий ифодали холат ф еъллари инсон танаси - бадани билан 
боглик ж и см они й холатни ифодалайди. Улар м е х н а т, 
х а р а к а т
килиш , 
ж и с м о н и й
т а р б и я , 
и с с и к
х ар ор атн и н г 
таъ си р и
н ати ж ас и д а б ад ан н и н г ж и см о н ан пиш ик, 
м устахкам , 
бардош
б ериш , 
чидам
кучи 
ортган
х;олатга утганлигини 
билдиради. 
"Ж исм он ан кучаймок" мантикий иф одали холат ф еъ л л ар и туб 
б аъ зан
ясам а 
(от^-лан) 
ф е ъ л л а р д а н
т а ш к и л
топ ад и. 
Улар 
к,уйидагилар: Чиникмок - пишган, тобланган холатда булмок: Шахар 
курган, 
ж англарда 
чиниккан 
Косим 
кишлок 
камбагалларининг 
маслахатгуйи ва рахбари эди (Шухрат). М ашкларда ч и н и ккан й и ги т 
в а зи я т н и зи й р а к л и к билан к у за тар д и (Тошкент окшоми).
Пиш мок - чиникиш, гобланиш холатида булмок: Аммо баданлари 
оф тобда роса пиш иб, корайиб кетиш ган, ф акат оппок тиш лари 
ялтираб турарди (Ф.М усажонов). Ах,маджон 
бойлар 
эшигидаги 
огир 
мехнатда 
пишиди. (Радиодан). 
Чиникмок 
сузида 
белги 
дараж аси 
ортикрок. Пишмок, чиникмок сузлари, асосан, сузлашув 
нутк,ига хос.
Тобланмок - чиниккан, чидамли холатда булмок: Пулат утда одам 
мехнатда тобланади (Макол). Ахмаджон харбий хизм атда тобланган 
йигит 
(Радиодан). 
Тобланмок 
сузи д а 
белги 
д а р а ж а с и
ва 
таъ си р ч а н л и к бош каларга нисбатан ортик булиб, бу суз ш еъриятга 
хос.
я) «ярим уйку»: мудрамок, элимок, уйкусирамок. Ушбу фарк,ловчи 
семали холат ф еъ ллари инсон, б аъ зан хайвон билан богланиб, 
уларнинг фаоллиги сусайганлигини ифодалайди, Бу холат феъллари 
иссик хаво, чарчаш , бир м еъёрд аги харакат, товуш каби гашки 
т аъ си р л а р н и н г таъсиридан инсон (ёки хайвоннинг) ж и см они й ва 
рухий фаоллиги камайган - бош мия ярим ш арлари ф аолиятининг 
сусай ган и н и , и н сон ёки хай вонн и нг яри м уйкули холатга утганини, 
мудрок холатда эканлигини билдиради. Айни х,олат ж о н л и м авж уд о т 
дам о л и ш и н и н г у зи га хос и р си й куринишидир.
«Ярим 
уйку» 
м антикий 
иф одали 
холат 
ф еъ л лар и
туб, ' 
б аъ зан ясам а (от + сифат) ф еъллардан таш ки л топади.
М удрамок - мудрок, элиган холатда булмок: Ит акиллайди, 
кушлар сайрамайди, улар узларини сояга олиб мудраш ади (Ойбек).
1 Киёсланг: Узбек тилининг изо>о\и лугати, II, 580-бег.
89


Элмурод мудраб утириб, бир неча лукмани зурга ютар ... (П. Турсун). 
Эр диванга ёнбошлаб беозор мудради (С. Ахмад).
Элимок1 - мудрамок (мудрок босган) х;олатда булмок: Алам билан 
ётган Барчинни иссик, чарчаш элитди (Мирмухсин). Бешикдаги Учкун 
... Тозагулнинг бешикни бир меъёрда равон тебратиш ига элиди-да 
(X,.Гулом). Иссик, ю мш ок пахта коплар, аравани н г беш ик сингари 
тебран и ш и ... Гуломжонни элитди (М.Исмоилий).
У йкусирам ок 

уйкусираш , 
мудраш
х°л ати д а 
булмок; 
З ар гар о в одатдаги иш га борди-ю , уйкусираб утириб, тентираб 
юриб, кайтиб келди (А.Мухтор). Йук-йук узим, - деди М уяссар 
уйкусираган бир овозда (Х,.Назир). М удрамок ф еъли инсон ва 
хайвонга 
нисбатан 
кулланади, 
нущ да 
куп 
учрайди. 
Элимок, 
уйкусирамок, асосан, инсонга нисбатан ишлатилади.
у) "ухламок": 
ухламок, 
мизгимок. 
"Ухламок" 
мантикий 
иф одали з^олат ф еъ л л а р и хам инсон, б аъ зан хайвон организмининг 
физиологик холатини билдиради. Улар организмнинг уйгок холатида 
сарфлаган аклий ва ж исм оний куч-кувватини тиклаш , ж исм оний ва 
аклий ф аолликни таъ м и н л аш м аксадида ун и н г ф а о л дам олиш - 
таш ки таъсирлардан "узилган", ухлок, (уйку) холатига 
утганлигини, 
ирсий дам олиш ж араён и да эканлигини англатади. Бундай х;олат 
феъллари туляк уйку холатини билдириши билан аввалгисидан фарк, 
к и лади.
"Ухламок" ф арк ,л овчи сем ал и х о л ат ф е ъ л л а р и куйидагилар: 
Ухламок - уйкули (ухлок) х,олатда булмок: Уша кеча Бобир 
яхш и ухлади (ПДодиров). Турт углон тинч ухларди (Э.Вохидов). 
Куён кузи н и ю ммай ухлайди (Н.Фозилов).
М изгимок - кам, бир оз уйкули холатда булмок: К ечаси билан 
м и ж ж а кокмай чиккан Ш одмон ака тонгга якин мизгиб олди 
(Ж .Ш арипов). 
Ухламок сузида 
белги дараж аси 
ортик булиб, 
давомийликка эга. Бу суз инсон ва хайвонга нисбатан ишлатилади, 
адабий тилга хам, сузлашув нущ ига хам хос, куп кулланади. 
Мизгимок факат инсонга нисбатан ишлатилади, сузлашув н утки га 
хос булиб, кам кулланади. 
М изгим ок сузи д а уйку ж ар аён и , 
уйкун ин г 
кечиш и 
вакт жихатдан 
чегараланган, 
киска 
булиб, 
организм рухан нотинчрок, "сезгакрок" холатда булади.
к,) "туймок": туймок, конмок, коникмок.. Бундай ифодали з^олат 
ф еъ л л а р и и н сон га хос ф и зи о л о ги к х;олатни и ф
0
д а л а
11
ди. Улар 
овкат, сув, чой, о зу к а модлдларини хохлаганча истеъмол килиш, 
баъзан уйку холатида истаганча бу,\иш натижасида инсон, унинг 
муайян аъ золари бу таш ки таъ си рлар га н исбатан и рсий-рухий
1 Киёслаиг: Узбек тилининг изохли лугати, II, 444-бет
90


эхтиёж, 
талаб, 
хохиш 
йуколганлиги, 
озука 
моддаларидан 
орган и зм н ин г ф аолияти учун зар у р булган микдорда “хом аш ё" 
олганлиги, уларга туйган холатдалигини англатади. Бундай ж исм оний 
Холат иж обий хиссиётни ю зага келтиради. Кайд этилган ф еъ л л а р
туб, б аъ за н ф е ъ л -и к куш им чали ясам а феъллардан тузилади. Улар 
к;уйидагилардир: Туймок. - кониш, талаб йуколган холатда булмок: Бу 
пайтда унинг ёнбош ида утирган Бобош корни туйиб, лунж лари 
селкиллаб колган эди (А.Мухтор). Чанкаб келганда-ку бирор таш н а 
лаб, албатта, сув ичар, м ирикар, ту яр
(А.Орипов). Эри туйди, 
шекилли, чойга кул узатди (М.Исмоилий).
Конмок - кониш, туйиш холатида булмок: Эшон болалари эрта 
ётиб, кеч турар, уйкуга конар (П.Турсун).
Коникмок 

туйиш, 
мирикиш холатида булмок: Ф азлиддин 
олдинрок 
мойли 
сомсани 
купрок 
еганидан мантини оз еди, 
аччик чой боси б ичиб, кониккач, и звош н и кушди (Ойбек). Уйкуга 
коникдингизми, Ж у р а ака (Ойбек). Туйм ок сузи инсон ва хай вонга 
н и сб атан иш латилади, куп кулланади - ад аб и й тилга хам, сузлаш ув 
нутк,ига хам хос. Конмок, коникмок ф и зи ологи к холат ф еъли 
си ф ати да ф акат инсонга лисбатан ишлатилади, кам кулланади, асосан 
адабий тилга хос. Коникмок маъносида белги дараж аси ортикрок..
г) 
«ёш келмок»: ёшламок, ёшланмок, намламок, намланмок, 
намикмок. "Ёш келмок" маъноли холат феъллари инсон, баъзан 
хайвоннинг 
асосан 
куз 
аъзоси 
билан богланади. 
Улар 
ф и к р
алмаш иш
ж араён и да 
ф акат 
куз (баъзан киприк) аъзосига 
мос холатни ифодалайди. Бу холат ф еъллари 
кучли 
салбий 
ёки 
иж обий хиссий холатда (аффектда) булиш, кексалик, бир объектга 
узок 
вакт тикилиш, куп ишкалаш, касалланиш натижасида куз 
аъ зоси н и н г доимий - одатдаги холатини йукотиб, "касаллан ган" 
ку р и н и ш га утган и
- ун и н г ку з б езл ар и д ан
аж ралиб чикадиган 
тиник 
сую клик 
(сув) 
билан 
копланган, 
ёшга 
тулган, 
ёшли 
холатдалигини англатади.
“Ёш келмок" мантикий иф одали холат ф еъ л лари от ~ла(н), -и к
ту зи л и ш и га эга яс ам а ф е ъ л л а р с и ф а т и д а кузатилади.
Ёшламок - ёшли холатда булмок: Ш унда сен келасан кузингни 
ёш лаб (А.Орипов). Отам улди, колдим кузимни ёшлаб (Балогардон). 
П ахталарни хирмон к;илиб, душ ман кузи н и ёш лайди (У.Носир).
Ёшланмок - ёшга тулган холатда булмок: Кучли кулгидан 
Р аъ н он и н г ку зи ёш ланиб, уси к к и п р и к л а р и жуфтланди (А.Каххор), 
Заргаров тикилавериб, ёшланган кузларини укалади (А.Мухтор). 
Кари сигир кузи ёшланиб, офтобда кимир этмай турар (С.Юнусов). 
Ёшламок ф еъли маъносида ж ар аён белгиси бор. Ёшланмок сузида 
айни ж а р аён н и н г тугалланганлиги белгиси булиб, уш бу суз 
нисбатан куп кулланади. Ёшланмок сузида белги дараж аси ортикрок.
91


Айни суз инсон ва хайвонга нисбатан ишлатилади.
Н ам лам ок - нам килган, бир оз хуллаган холатда булмок: 
^'ктамнинг боши кизиб, ёнади, тер томчилари манглайидан юмалаб, 
киприкларини намлайди (Ойбек).
Намланмок - бир оз ёшланган холатда булмок: Зайниддин хам 
кулгидан намланган кузларини даструмол билан арти б, д ар и ч ад ан
таш к ар и га 
каради 
(О йбек). 
Х отиннинг лаблари титраб, 
куз 
м илклари намланди (С.Ахмад) 
Упкаси тулиб, кузи намланди 
(М .Исмоилий). 
Намламок 
сузида 
ж араён, 
намланмок 
сузида 
ж араён н ин г тугалланганлиги белгиси булиб, бу сузлар инсонга 
нисбатан ишлатилади, асосан, адабий тилга хос.
Намикмок - сал намли, сал ёшли холатда булмок: Дилшод ечиниб, 
намиккан 
кузларини 
ундан 
узолмай 
турди 
(М. И см оили й ). 
Н ам и к м ок су зи и н с о н га н и с б а т а н ишлатилади, кам учрайди.
х) "Хайрон булмок": анграймок, аграймок, анкаймок. "Хайрон 
булмок" 
мантикий 
ифодали 
холат 
феъллари 
инсон 
холатини 
ифодалайди. 
Улар 
ташки 
таъсирларнинг 
салбий 
т а ъ с и р и
н а т и ж а с и д а и н с о н д а ю з а г а к е л г а н п ари ш о н х о ти р л и к, хайрон 
колиш, к,андай ходиса ю з б ерган и н и англаб ололмаслик, ш у рухий 
Холатга мос, айникса, юз аъзосида узгариш - анкайиш, аграйиш 
содир булганини билдиради.
"Хайрон 
булмок" 
фархловчи 
семали. 
холат 
феъллари 
к;уйидаги 
туб 
ф еъллардан
иборат: 
Анграймок 
— 
нима 
килишни билмаган, хайрон холатда булмок: Неъмат ранглари окариб, 
ан грай и б турарди 
(С. Ахмад). У нима килишини билмай, нима 
дейиш ини билмай бир оз анграйиб ту р гач (Н. Ф о зи л о в). Б и р пас 
а н г р а й и б т у р д и (Ф.Мусажонов).
А грай м ок - ним а килиш ни билм аган, и л о ж с и з холатда булмок: 
Ш ароф ат хола хеч нарсага тушунмай, тандир олдида аграйиб турар 
(У.Назаров). М ам атм ирзо хотинига аграйиб каради (Н. Норматов). 
Аграймок сузида белги дараж аси ортикрок булиб, у, асосан, сузлашув 
нутк,ига хос.
Анкаймок - огзи очилиб, хайрон, аграйган холатда булмок; Нега 
огзингни очиб, анкайиб турибсан, бола пакир (Ф .М усаж онов). Касд 
килса хам ул ан кай и б колади (Алпомиш). Анкайма ва лаллайма, тугри 
утир, шалпайма (К-Мухаммадий). Анкаймок сузида белги даражаси 
аввалгиларга нисбатан ортакрок. Айни суз, асосан, сузлашув нутк,ига 
хос. А нграйм ок, аграйм ок, ан кайм ок сузл ари инсонга нисбатан 
ишлатилади. Улар куп маъноли сузлардир.
а) 
«иссигини йукотмок»: музламок, совимок. "Иссигини йукотмок" 
мантикий иф одали холат ф еъ л лар и инсонга, унинг кул аъзосига хос 
жисмоний холатни ифодалайди. Улар м уай ян таш ки ходисаларн и нг 
салб и й
та ъ с и р
килиш и, 
жидкий 
ж исм оний 
зарар 
етказиш и
92


натиж асида 
инсонда 
бутунлай холат узгариш и, 
табиий, 
иссик 
хароратини тула йукотиб, совуган, танада иссик харорат колмаган 
Холатга утганлигини билдиради. "Иссигини йукотмок" ифодали холат 
феъллари туб ва ясам а (от -ла) ф еъ л ш аклига эга. Улар к,уйидагилар:
Совимок - иссиги йуколган холатда булмок: П алап о н д екк и н а 
юмшок, м ургак кул, энди 
у
кайнок эмас, анча совиган (А.Мухтор).
Музламок - иссиги бутунлай йуколиб, музли холатда булмок: 
Оппок, 
момик туш ак у зра ётар эди Богдагул, ётар эди ж онсиз, 
музлаб гижимланган догда гул (Т. Тула). М узламок сузида "совиш" 
дараж аси ортик. Совимок, музламок 
сузлари, 
асосан, 
сузлашув 
нутхига хос, куп кулланади.
б) "огирлиги ортмок": огирлашмок, вазминлашмок. Ушбу х°лат 
феъллари 
и нсонн и нг 
ковок, 
киприк 
аъзолари н и н г 
холатини 
ифодалайди. Улар овкатланиш, уйку, чарчаш натиж асида инсон вазни 
(огирлиги) огир тортган холатга утганлиги ва бу холат одатий 
эканлигини билдиради.
' Огирлиги ортмок" мантикий иф одаси си ф ат -лаш тузилиш ига 
эга куйидаги ясама феълларда кайд этилади:
О гирлаш мок - огир тортган, огир холатда булмок: Саидий корни 
туйиб, огирлашди (А.Кдххор). М енинг хам ковокларим ботмондек 
огирлашиб, уйку боса бошлади (Ф.Мусажонов).
Вазминлашмок1 - огирлашган холатда булмок: Тизгинсиз говур ва 
димиккан хаводан ю рак ёрилар дараж ада сик;илади. К иприклар тош 
осилгандек вазминлаш ади (О .М ухторов). В азм и н л аш м ок , а с о сан , 
ад аб и й тилга, оги рлаш м ок сузлаш ув нутк.ига хос. О гирлаш м ок 
сузи да белги дараж аси ортик. Огирлашмок инсон ва хайвонга, 
вазминлашмок, асосан, инсонга нисбатан ишлатилади.
в) "саломатлиги йуколмок": огримок, касалланмок, бетобланмок, 
хасталанмок. "Саломатлиги йуколмок" ифодали м аън ога эга холат 
ф еъ л лари инсон, б аъ за н хай вонн и нг холатини ифодалайди. Бундай 
ф еъллар 
тур ли 
вируслар, 
юкумли 
касалликлар, 
шамоллаш, 
ж арохатланиш , кариш, рухий кийналиш, захарланиш натиж асида 
инсон организми 
соглом, касалланмаган холатини йукотиб, касалга 
(дардга) чалинган, орган и зм н ин г одатий ф аолияти бузилган, бетоб 
Холатини англатади,
"Саломатлиги йуколмок" ифодали холат феъллари ясам а (сифат - 
лан), баъзан туб ф еъ л шаклида кузатилади. Улар к,уйидагилар:
Огримок - 1. Касалланган, дардга чалинган холатда булмок: Насим 
ун беш ёш лар чамасида чечак касали билан огриди (А.Кодирий). 
Шундан кейин у кукрак бези билан огриди (О.Мухторов). Бирдан 
Зеби хола огриб колди-ю, уша ётганча урнидан турмади (Х,.Назир). 2.
1 Киёсланг: Узбек тилининг изо\ли лугати. j , 170-бет
93


Огрик турган холатда булмок: 
Ш арифнинг корни нега огриди 
(Шухрат). Бугун баданим зиркираб огрийди (Ойбек).
Касалланмок - бетоб, касал холатда булмок: Энди 
укиш 
бош ланган п айтда он аси касалл ан и б колибди (X,.Назир). Кани энди 
у 
гузадаги 
у р ги м чакки н а 
булса-ю , 
олтингутурт сепиб, 
кириб 
ташласанг, куй касалландими, бугизига пичок тортворишади (Муштум).
"Узбек 
ти лин и нг изохли л у гати 'д а бетоб, б етоблик су зл ар и
к елти р и л ад и , и зо х л ан ад и 1. Аммо улар билан бевосита богланган, 
сем ан ти к м ун осабатда булган бетобланмок лугатда кайд этилмайди. 
Кдёсланг: Бетобланмок - касалланган холатда булмок: Бетобланиб 
беш йил ётиб колди (Радиодан). Ш акар бетобланиб, и кки ойча 
касалхонада ётди (Х-Назир),
Хасталанмок - 
бетоб, 
хаста 
холатда 
булмок: 
Ёш 
М алика 
хасталаниб, 
ётармиш
хомуш 
(Эртакдан). 
Зайнабнинг 
... 
туйи 
якинлашган вактда севикли куёв йигит икки кунгина хасталаниб, 
улган эди (Ойбек). Касалланмок сузида белги дараж аси огримок 
сузига нисбатан ортикрок булиб, у суз жисмоний холатни аник 
ифодалайди. Огримок, касалланмок сузлари инсон ва хайвонга, 
бетобланмок, 
хасталанм ок 
сузлари 
факат 
инсонга 
нисбатан 
ишлатилади-. Хасталанмок сузида белги дараж аси, суз м аъносининг 
таъси р 
кучи 
бетобланмок 
сузига 
нисбатан 
ортик. 
Огримок, 
касалланмок купрок сузлаш ув нут^ига хос, бетобланмок, хасталанмок 
асосан, китобий.
г) 
"нами 
йуколмок": 
куримок, 
котмок. 
"Нами 
йуколмок" 
мантикий ифодали холат ф еъллари инсоннинг лаб, 
соч каби 
аъ золари холатини ифодалайди. Улар шамол, баъзан ф аол харакат 
натиж асида айни аъзолар таркибидаги сув, намнинг парланиб, 
йуколиб, 
унинг 
шу 
зарурий моддаларга эга булмаган, курук 
(куриган) холатга утганлигини билдиради.
"Нами 
йуколмок" 
маъноли 
холат 
феъллари 
куйидаги 
туб 
феъллардан иборат: Куримок - курук (намсиз) холатда булмок: И ссик 
ш амол лабин и куритарди (М. О сим). Одамлар эса н аф аслари 
тик,илиб, лаблари куриб, тиллари сирач бойлаб ... (М. Исмоилий).
Котмок - куриган, сувсиз холатда булмок: Зулхуморойнинг икки 
юз кокили бор. Бир ёгини тилла сувга, бир ёгини кумуш сувга 
ботирган, тонг ш амолида котирган (Э.Жуманбулбул). Куримок сузи 
сузлашув н ущ и га хос, куп кулланади. Котмок сузининг физиологик 
Холат маъносидаги фаоллиги унинг кучма маъносига асосланади. 
Котмок сузида 
"куруклик" 
д а р а ж а с и
орти к 
булиб, 
куш им ча 
"каттик" белгиси хам бор.
1 Узбек тилининг изохли лугати. 1 106-бет 
: Каранг: А.Хожисв.Уша лугат, 118-бст.
9 4


д) 
"ташна булмок": 
какрамок, 
курукшамок. 
Бундай холат 
ф еъ л лари и нсон н и н г 

Download 4,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish