Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги



Download 4,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/25
Sana19.02.2022
Hajmi4,61 Mb.
#458224
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   25
Bog'liq
O`zbek tili fe`llarining ma`no tuzilishi 2 nashr

ПСИХИК 
ХОЛАТ 
ФЕЪЛЛАРИНИНГ
МАЪНО ТУЗИЛИШИ
П сихик 
холат ф еъллари 
инсон рухий 
фаолиятини, 
рухий 
холагини ифодалайди. Ёкимли ва ёкимсиз туйгулар, тинчлик, фарогаг, 
хаяж онланиш
ва 
маъю сланиш , 
дадиллик 
ва 
тарадд уд лан и ш , 
кувон и ш ва газа б л ан и ш , куркув ва ш одланиш каби иж обий ва 
салбий хиссиётлар психик холатларга ки рад и 1. Демак, психик холат 
ф еъллари ана шу рухдй ж араён ларн ин г ташувчиси, ифодаловчиси 
сиф атида алохида ЛСГ ни таш кил килади.
П сихик 
х°лат 
ф еъллари 
инсон 
(баъзан 
хайвон) 
рухий 
Холатини туб ва ясама ф еъ л шаклида ифодалайди: 
зерикмок, 
ишонмок, 
ёкмок, 
эринмок, 
огринмок, 
тутинмок, 
кизганмок, 
чидамок, 
одамсинмок, 
алахсирамок, 
алахламок, 
истигноланмок, 
гашланмок, 
дахшагланмок, 
телбаланмок, 
маъюсланмок, 
чулгамок, 
сусаймок, жимирламок каби психик холат феълларининг фарк,ловчи 
семалари куйидагича:
Зерикмок — 1. Сикилган (диккати ошган) холатда булмок: Юр 
кучага, 
зери кди к 
(Ойбек). 
У 
хонада 
ёлгиз 
утириб, 
зерикди 
(О.Мухторов). 
Мактанчок 
бола 
Лфандини 
кута-кута 
зерикди 
(Латифалар). 2. Безор булган (жонига теккан) холатда булмок: Махмуд 
муборакбодчи камбагаллар у ёкда турсин, хатто уламо ва бойлардан 
хам хозир зериккан эди 
(А. 
Крдирий). Хотинларнинг сухбати 
Тулкинни зериктирди, ш екилли, чопкиллаб кучага чикиб кетди {X- 
Гулом). Тил ва тари х д арслари уни ж уда зе р и к ти р га н , у куп рок 
а н т и к ад аб и ётга ки зи карди (Мирмухсин).
Ишонмок -1. Хакикат (тутри) деб билган холатда булм«к: Шу 
гапнинг чинлигига ишондим (С. Ахмад). У менинг касаллигимга 
иш онмасди (С.Юнусов). Н азарим да аям унинг хамма гапига иш онди 
(А.Каххор). 
2. Умид боглаган, суянган, ишонч билдирган холатда 
булмок: Х,аёт Гуломжонга иш онса хам ... чох олдида турган кишидай 
куркиб суради (М.Исмоилий), 
Кумуш ва онасининг бирдан-бир 
ишонганлари яна Хасаналининг узи эди (А. Кодирий).
Ёкмок - 1. Маъкул келган холатда булмок: Ха, мингбош ига хам бу 
сасси к ran 
мойдай ёкибди-копти 
(М.Исмоилий). Койилнинг гапи 
менга ёкди (С. Юнусов). Бу ran Рихсихонга жуда ёкди (Мирмухсин). 
2. >\узурланиш х,олатида булмок: Муздай шаббодалар танига ёккан 
(Х,.Олимжон).
Э р и н м о к - хаф сал аси (хохиши) йук холатда булмок: Аммо у 
супани эриниб супираётир (О.Мухторов). Ю риб хам кетарди, киш 
пайтида бола юришга эринади (С.Ахмад). От кари ва бенихоя орик,
1 Каранг: Г1 .И.Иванов.Умумий психология. Тошкент, 1967, 13-бет
102


думини кимирлатишга хам эринар эди (Ойбек).
О гр и н м о к - 1. Н орози , м алол к елган х,олатда булмок: У 
магазинчига огриниб, пул узатди (Н.Ёкубов). Султонкул кассобга, бир 
сум ш иринком а чой-чакани зурга узатди (С.Абдулла). 2. Р анж иган 
Холатда булмок: Саида унинг гаразини англаб огринди (А. Каххор). 
М ен бу гапга огринмадим, эркак киш и б аъзан ю раги торлик 
1
<;илади 
дея колдим (А. Каххор).
Тутинмок - кариндош холатда булмок: Тутинган ота-онасига анча 
тилла колдириб, узлари она ю ртларига жунабдилар (Узбек халк эртак). 
Урмонжон менинг тутинган углим-ку (А. Каххор).
К и зган м о к - 1. ... б е р и ш га о г р и н г а н (б ер и ш н и хохламаган) 
Холатда булмок: Тангрининг молини ш айтон кизганибди (Узбек халк 
маколлари). Айрон сураб келгандан челагингни хам кизганма (Макол). 
2. Ачинган (рахми келган) холатда булмок: Кдзган, опа, уксизни, уша 
кутказди бизни (Х-Олимжон). Йигит кузларидаги алам ва фирокни 
курган И скандаро уни каттик кизганди (Ойбек). 3. Раш к килган 
Холатда булмок: Умар Гулсунни Холмуроддан кизганиб, ичи уртаниб 
келган эди (П. Турсун). А бдувахобнинг туркини худо кутарсин, 
ундан хотин кизганадиган урни йук (Ш. Тошматов).
Ч и д ам ок - б ардош ли (токат килган) холатда булмок: Ахири 
чидаёлмай мезбондан илтимос килди (Х андалар). Ж у м а н тиш ини 
ти ш и га куйди-ю, чидади, индамади (А.Мухтор). Кимсаной кундош 
азобига бир йил чидади-ю охири булмади (А.Каххор).
Я сама психик холат ф еъллари от, си ф ат ва такдидий с у зл а р га - 
син, -лан , -ай, -ла каби я с о в ч и л а р и н и н г кушилишидан хосил 
булади. Ясама холат феъллари нуга, ф аолиятида к,уйидаги ф аркловчи 
семалар билан катнашади: О д ам си н м о к - одам кури ш , одам талаб 
Холатда булмок:. Авазхон - энди улдим, одам синиб Чамбилдан 
чикиб эдим, карггиб Чамбилга боролмасман (Балогардон). Одам сузига 
-син ясовчисининг кушилишидан хосил булган одамсинмок сузи (нущ
бирлиги) «Узбекча-русча», «Узбек тили морфем», «Узбек тилининг 
изохли» ва бошка лугатларида кайд этилмаган.
Шуни алохида айтиш керакки, узбек тилшунослигида суз ясалиши, 
ф еъ л 
ясовчи 
куш имчаларнинг 
турлари, 
буларнинг 
кайси 
суз 
туркум лар и га 
кушилиб, 
ф еъ л н и
хосил килиш и 
хакида 
ф и к р
ю ритилган м анбаларн и нг б и ро р таси д а хам -син ф еъл ясовчи 
сиф атида берилмайди. Одамсинмок сузида -с и н к уш и м часи ш а к л ан
-с и -н т а р к и б и й к и см ла р га аж ралса хам, шу сузнинг маъно 
тузилиш идан келиб чикиб, -си н я с о в ч и с и м устаки л, алохида, бир 
б утун а ф ф и к с саналади. Шунга кура одамсинмок: одам -син -мок 
каби учта м о р ф е м ага аж ралад и. Х рзирги у зб е к адабий тилида -си 
ясовчи кушимчаси йук. Булганда эди, бирор суз маъносидан келиб
103


чикиб, -си н -си ф еъ л ясовчи, -н нисбат а ф ф и к си сифатида 
"бахоланар" эди, Шунда хам одамсинмок сузи тар к и б и д а ги -си н
яс о в ч и си н и -си -н каби б у лакл ар га а ж р а т и б б улм асди . Яъни 
о д ам си м о к к а б и ал охи да кулланувчи суз йук. Демак, шу суз 
доирасида -син алохида ясо вч и к уш и м ча саналади. А йни вактда - 
син ом он и м аф ф и кс булиб, отга кушилиб, ф еъл ясаш и ва феълда 
буйрук-истак майлини хосил килиши билан узига хосдир. Киёсланг: 
одам -син -мок, ишла -син, Шунингдек, син (мок) мустакил лугёвий 
маъноли суз хам мавжуд. Маълум булдики, (-) син аф ф иксоидлик - хам 
мустакил суз, хам суз ясаш хусусиятига эгалиги билан аж ралиб 
туради.
О д ам си н м ок сузи у зб е к тилида кам уч р аса хам (у, асосан, 
ш евага хос), бу суз ш аклини хисобга олиш, изохдаш -син ясовчи 
кушимча хам муайян хусусиятга эгалигини манбаларда кайд этиш 
керак.
Уйкусирамок - босинкираш, алахсираш холатида булмок: Севар 
сузи хар аснода ишлатилиши, кечалари эри уйкусираб, шу сузни 
айтиб ю бориш и беж из эмаслигини (У.Назаров). Бурчакда ётган бола 
уйкусирабми ё совукдан уйгонибми, ачинарли товуш билан "дада" деди 
(Ойбек).
Алахсираш - катгик босинкираш холатида булмок: Кимдир уйгониб 
алахсирарди (Шукрулло).
А лахлам ок - а л а х с и р а ш , катти к б о си н к и р а ш холатида булмок: 
Бой бир хафта уйида алахлаб ётибди (С.Ю нусов). Тун ярм ига 
борган да Бобокул ... хуш ини йукотиб, алахлай бошлади (С.Анорбоев).
Истигноланмок 

ноз-караш м а 
холатида 
булмок: 
Раъно 
истигноланди 
(А.Кодирий). 
Истигно сузи узбекча-русча1, узбек 
тилининг морф ем2 ва узбек тилининг изохли лу гатлари д а ! кайд 
этилади, изохланади. Аммо шу суз (от) асосида ясалган истигноланмок 
феъли бу лугатларнинг бирортасида хам акс этмаган.
Гаш ла(-н )м ок - б езо в та, таъ б и х и р а холатда булмок: Душман 
гашланди, 
айланди 
бош и 
(У.Носир). 
Собирдан дарак 
йукдиги 
Рохиланинг дилини гашлаганди (А.Мухдлдин).
Дахшатланмок - ортик дараж ада вахимага тушган холатда 
булмок: Ажабо, А зи зн и камаш ибди деб дахшатланарди у (X-Fулом). 
О табек дахшатланиб, 
Алига 
каради, 
Али 
эса 
ётган 
ж он си з 
гавдаларга караб, лабини тишлаб турар эди (А. Кодирий).
Телбаланмок - 1. Акл-хушини йукотган х°латда булмок: Лаъли 
Буронбекка ишки тушиб, унинг куйида телбаланган (Х-Гулом).
' Узбекско-русский словарь. Т., 1988, 182-бет.
2 А.Гуломов, А Тихонов, Р Кунгуров. Уша лугат 112-бет.
3 Узбек тилининг изохли лугати. I 338-бет
104


2. Саросимага тушган холатда булмок: Виз оркадан хуж ум киламиз, 
си з олдиндан, коронги ке ч а д а и кки ук о раси д а колган б осм ачи л ар 
телбаланиб, кочишдан бошка чора тополмаслар (С.Айний).
М аъю сланмок - умидсизланган, гамгин холатда булмок: Ш у 
у й л ар д ан к е й и н Р ак и ти н м а ъ ю сл ан д и (Ш ухрат). К ечкурун далада 
олисдан ут курсам , овулим эсим га тушади, м аъю слан и б деди Уроз 
(Ойбек). 
К,излар 
нимани 
уйлайдилар 
ва 
нима 
тугрисида 
маъюсланадилар (А.Кодирий).
Чулгамок - камраган холатда булмок: Ш оирни чулгайди уйлар 
д аф ъ а тан (А.Орипов). Й уловчи ларн и к,андайдир куркув хисси 
чулгади (А.Иброхимов). У нинг узини хам к,андайдир хадик чулгади 
(Х-Назир).
Сусаймок - К.ИЗИКИШИ (интилиши) бушашган, пасайган холатда 
булмок: 
К орахонийлар 
якиндагина 
дини 
исломни 
кабул 
килганликлари учун динга каттик берилганлар, сом онийларнинг эса 
эътикоди сусайган (М. Осим). У ю ртдаги ти нчси зли кни н г сабаби н и
диннинг сусайганидан, уламоларнинг халкка рахбарлик килмаганидан 
курди (Ойбек).
М уш тарак сем аси "холат", "бирлаш тирувчи" сем аси "психик" 
булган холат ф еъллари муайян м уносабатни ифодалаш ига кура икки 
гурухга ажралади:
а) 
иж обий м уносабат ифодаловчи холат феъллари;
б) 
салбий м уносабат ифодаловчи холат феъллари.
Инсоннинг 
и ж обий
ёки 
салбий 
м уносабатини
ифодаловчи холат ф еъ ллари таъсирчанлик (коннотация) д а р а ж а с и
о р т и к л и ги га , к у ч л и л и г и г а к у р а а л о х и д а ахамиятлидир. Бундай 
семантик 
гурухга 
кирувчи 
сузлар 
хам 
хабар 
(дарак), 
хам 
таъсирчанлик ифодалаш и, баъзи холларда эса т а ъ с и р ч а н л и к д а р а к
(хабар) м анти ки й и ф о д а с и г а нисбатан устунлиги, ортиклиги билан 
фархланади. Кдёсланг: дахшатланмок, телбаланмок, шодланмок.
I. 
Иж обий м уносабат ифодаловчи психик х°л ат ф еъллари 
куйидаги семантик гурухларга кирувчи тил бирликларида куйидаги 
мантикий ифода билан кузатилади: а) 
"хурсандлик": 
кувонмок, 
сую нмок, севинм ок, яй рам ок, ш одланмок, семирмок. "Хурсандлик" 
мантикий ифодали холат ф еъллари, асосан , и н со н рухий х °л ати , 
хи сси ёти - ёким ли и чки кечинмаси, унинг фаолияти ва ташки 
ходисалардан каттик таъсирланиш и, нихоягда мамнун, шод каби 
Холатда булиши кабиларни ифодалайди. Бундай ифодага эга холат 
феъллари хиссий (эмоционал) муносабатни туб, баъзан ясама (сифат 
-лан) ф еъ л сиф ати да билдиради. Ушбу фарк,ловчи семали холат 
ф еъ л л ар и к,уйидагилар: К,увонмок - хурсан д (севинган) холатда 
булмок: 
Тула 
катта 
б ай рам га 
кетаётгани 
учун 
кувонарди 
(М.Исмоилий). Дониш манд уз ишидан кувониб (С.Юнусов).
105


Сую нмок - жуда хурсанд (шод) холатда булмок: Саида бунга жуда 
суюнди (А. 
Каххор). Султонмурод суюниб, Зайнидлинга каради 
(Ойбек). О, болалар 
шундай суюнишди, ... иргишлаб, уйнаб 
юбориш ди. (М.Исмоилий).
С ев и н м о к - ж уд а х у р сан д (кувонган) х°л атд а булмок: Солининг 
"ука” деб айтганига Пулат жуда севи н и б д и (С.Ю нусов). У ш ундай 
такди рга б ен и х о ят севи н д и (О йбек). Д илш од севинди, ам м о 
С е в а р н и н г сузларини купрок эш итиш га мушток эди (У.Назаров).
Яйрамок - севинган (кувонган) мамнун холатда булмок: У м ени 
к у р с а я й р ай д и (А.Каххор). Р ози к м уй л ови н и бураб, тилла ти ш и н и
й и л ти р ати б , яй р аб , илж айиб турарди (С.Ахмад).
Ш одланмок - хурсанд (кувонган, шод) холатда булмок: Самад 
шодланиб, кулини чузди (М.Исмоилий). Кани, ким ш одланар асрга 
бокиб (А.Орипов). Болалар уйларида, кучаларда, мактабларда кор 
уйнаш ар, кор уйнаб шодланишар (М.Исмоилий).
Кувонмок, суюнмок, севинмок, яйрамок, шодланмок каби лар 
умумий, 
бирлаш тирувчи м аън о си га кура си н он и м и к каторни 
хосил килса, бир том он д ан , и к к и н ч и том он дан , улар куш им ча 
м аъ н о "охан ги ”га, м аъно н озиклиги га кура узаро ф архланади. 
"Узбек тилининг синоним ва изохди лугатларида бу суз м аънолари 
д еярли бир хил и зохл ан ад и 1. У ларнинг ички маъно нозиклиги, 
ф архи стилистик имконияти хисобга о л и н м а й д и . 
Б и зн и н гч а , 
су ю н м о к , с е в и н м о к ф е ъ л м аъноларида таъсирчанлик, куш имча 
белги 
д ар аж аси
кувонмок, 
яй рам о к, 
ш одланм ок 
су зи
м а ъ н о л а р и д аги кушимча буёкка нисбатан ортикрок . Айни вактда 
сую нмок сузи да кушимча буёк севинм ок ф еълидагига нисбатан бир 
оз орти крок тую лади. С ую нмок сузи д а хи сси ёт таъ си р кучига, 
ёкимли хис - туйгу уйготишига кура характерланади. А никроги, 
с у ю н м о к с у зи м а ъ н о с и га , т а л а ф ф у з и г а ти нгловчида ёким ли 
к е ч и н м а хосил килиш ига к у р а ф ар х л а н а д и . Суюнмок, севинм ок, 
кувонмок, я й р ам о к сузлари купрок ж онли нутхка, шунингдек, 
п оэти к услубга хос, нуткда куп кулланади. Шодланмок, асосан, 
китобий булиб, нущ да нисбатан кам кулланади'.
б )"кони км ок (каноат килмок)": конмок, туймок, мирикмок, 
коникмок, каноатланм ок, лаззатланм ок, хузурланмок, рохатланмок- 
"Коникмок (каноат килмок)" мантикий иф одали холат ф еъ л л ар и
ш ахе хол ати н и ифодалайди. Улар инсоннинг максад, хохиш, истаги- 
уларни амалга ошириши, шунга булган харакати, интилиши, муайян 
предм ет хакида и ж обий ф и крга эга булиб, ишонч, каноат хосил 
килиши, мамнунлиги-узидан коникиши ёки предмет билан м уайян
1 Каранг: АДожиев.Уша лугат, 174-бет . Узбек тилининг изохди лугати. II .32-, 90-, 422-, 476-, 612-бетлар.
‘ Киёсланг: А.Хожиев.Уша лугат, 174-бет
106


м у н о са б а тга 
ки ри ш и б, 
т а ъ с и р л а н и ш и
натиж асида ю з берган 
коникиш (каноат килиш) хисси билан боглик ички к еч и н м ал арн и
акс эттиради . Ушбу холат ф еъ л лари ички кечи н м ан и туб ва ясам а 
ф еъ л ш аклида ифодалайди. Ясама ф еъ л к;уйидагича тузиладн: ф еъл - 
ик, от -лан. Ш униси у зи га хоски, ясам а х о л ат ф еъ л лари д а 
билдирилувчи хабар (дарак)га нисбатан кушимча хабар, кушимча 
маъно (буёк) ортик дараж ада булади. Ш унингдек, ясам а феълдаги 
таъсирчанлик 
хатто 
туб 
феъллардаги 
та ъ с и р ч а н л и к д а н
хам 
орти кли ги , кучлилиги билан ф ар в ,л а н а д и . К и ё сл ан г: коникм ок, 
л а з з а т л а н м о к , рохатланмок.
"Коникмок (каноат килмок)" фаркдовчи семали холат феъллари 
к.уйидагилар: Конмок -1. Каноат (ишонч) хосил килган, кунгли тулган, 
холатда булмок: Муталбой сизни о б д о н ях ш и б и л ад у р , Х,амид ак а, 
с и з н и н г к,андай хи зм ати н ги з борлигига хам конган (А. Кодирий). 
Яхши колинг севган ю рту диёрим. Хизмат к,илиб конмай, конга 
буялдим (Хамза). 2. Бемалол, туйган, мириккан холатда булмок: С евган 
кизи билан хеч булмаса бир томош ага бориб, бир кониб гаплаш иш
истаги ун ин г гуё коронги кунглида егду сочгандек булди (П.Турсун).
Туймок - мам нун (хурсанд) холатда булмок: Кувнок ю злари га 
караб ту й м ай м ан, ш ирин киликлари юрагимга эш ... (М.Бобоев). 
Канча бокмай утмай, туймайди кунгил, хаёт гузаллиги порлар юзида 
(М.Бобоев).
М и р и к м о к - ж уд а х у зу р л а н га н (р о х атл ан ган ) холатда булмок: 
Ш ундай м ирикиб кериш дики, бир зум гина к и п р и к л ар и б и р-би рлари
билан ковуш ди (М. Исмоилий). Абдулвохид айвонда бакдан илик сувни 
мирикиб ичди (О йбек). Ч ан к аб к е л га н д а-к у б и р о р таш н а лаб, 
албатта, сув ичар, мирикар, туяр (А.Орипов).
Коникмок - 1. Кунгли тулган (каноатланган) холатДа булмок: У збек 
ойим и к к и та рум олига хам коникмай, узининг келинлигидан колган 
... саллачасини кушган эди (А. Кодирий). Тула ж авоб бердингиз, 
коникдик, ука (А. Каххор). 2. ХУ:!УРланган, рохатланган холатда булмок: 
Шундай коникиб 
... 
кериш ди-ки, 
бир 
зумгина 
киприклари 
бир-бирлари билан ковушди (М. Исмоилий).
Каноатланган - кифояланиш , коникиш холатида булмок: Биров 
узига 
тегиш ли 
ишни 
баж ариш и 
билан каноатланади (А. 
Мухторов).
Л аззатланм ок - ортик дараж ада хузур(маза) килган (рохатланган) 
Холатда булмок: 
Энди тинч, осойиш та кун к еч и р и ш хаёлида 
л аззатл ан и б , п и н ак к а кетди (Н.Норматов). Бундайлар бировни и зза 
килишдан лаззатланади (С.Юнусов).
Хузурланмок - жуда хурсанд, завкданган х ° латдз булмок: Кукон 
д арвозасига кирган халк А зизбекнинг от оёклари ости да судралиб 
к ети ш и га 
хузурлан и б 
том ош а 
к и л а р
эд и
(А .К о д и р и й ).
107


К а р и м ж о н
а з б а р о й и
хузурланганидан 
коронгиликда 
уз-узига 
ж илмайиб куйди (О.Ёкубов).
Рохатланмок 

хузур 
килган 
(мириккан) 
х,олатда 
булмок: 
Хозиргина иссик хаммомдан чикиб, рохатланиб утирган М урзин 
хатанинг кичкина, очилмас турт кузли деразаси дан кизни куриб 
колди (Ш ухрат). С охилларни ай л ан и б, у ти р ам и з окш омлар, кеч 
л а зза т и га
кониб, 
рохатланади 
танлар 
(Т.Тула). 
Мирикмок, 
лаззатланмок, 
хузурланмок, 
рохатланмок 
феъллари 
белги 
дараж асининг ортиклигига кура аж ралиб туради. Туймок, мирикмок, 
рохатланмок, асосан, сузлашув нущ ига хос.
в) 
"завк-шавк": завкланмок, шавкланмок, марокланмок. "Завк- 
шавк" мантикий ифодали х,олат феълларида инсон рухий холати 
ифодаланади. 
Бундай 
х°лат 
феъллари 
"завк-шавк", 
"иштиёк 
(кизикиш)" семаларига кура бошка семантик гурухлардан ажралиб, 
инсоннинг 
кутаринки 
(ижобий) 
кечинмасини, 
бирор 
нарса- 
ходисадан 
ортик 
дараж ад а 
таъсирланиб, 
жуда 
мамнун, 
хурсандлигини билдиради. "Завк-ш авк" м аън оси га эга ф еъ лларга 
хос доим ий хусусиятлардан бири рухий холатни ясама (от -лан) 
шаклида иф одалаш дир: -лан ясовчиси бундай холат ф еълларида 
ш аклан - ла -н каби кисм ларга булинади, ам мо м аъно жихатдан шу 
Холат феъллари доирасида алохида кисмларга ажралмайди, бир бутун 
саналади. Киёсланг: завкланмок - хузурланган, завкли, марокли 
Холатда булмок: 
Анвар ж авобни укиб завкланди 
(А.Кодирий). 
Султонмурод бундай ерларга 
такрор-такрор 
келиб, 
фикрларга 
берилиб, 
танхо тентираш дан завкланарди (Ойбек). Уктам уз 
синглисининг азон да туриб, опаси билан супурги талаш ганини 
курганда завкданиб кулди (Х,.Назир).
Марокланмок - ортик даражада хузурланган, марокли, завкли 
Холатда булмок: М ен хотира дафтарини укиб марокландим (Саодат). 
Балли 
кизим, 
Чули 
бобо 
Ф ерузанинг 
ёнига 
келиб, 
унинг 
Х аракатл ари н и
марокланиб 
куздан кечирд
11
(Х-Булом).
Ш авкланмок - кучли дараж ада завкланган, ш авк-завк холатида 
булмок: Уктам 
жонланиб, 
шавкданиб 
кетди (Ойбек). ... 
остонасидаги узун сарров эсингиздами. - суради Али таж анг 
шавкданиб 
(Ойбек). 
Завкланмок, 
марокланмок, 
шавкланмок 
синонимлари тилда хам 
(лексема), 
н ущ д а хам 
(суз ф орм аси
сиф атида) 
таъ си рчан ли ги , 
кушимча 
м аъноси
(буёги)нинг 
кучлилиги, 
буртиб 
туриш ига 
кура 
кушимча таъ си р кучига эга 
син они м и к м уносабатдаги бош ка х ° лат феълларидан фаркланади. 
Айни вактда бу семантик гурухда марокланмок, шавкланмок кушимча 
белгисининг ортиклигига кура 
етакчи 
саналади. 
Бу 
феъллар, 
асосан,адабий тилга, бадиий услубга хос. Завкланмок огзаки нутк,ка 
оид булиб, куп ишлатилади,
108


г) 
"кутаринкилик": 
рухланмок, 
дадилланмок, 
дадиллашмок, 
умидланм ок, тети кланм ок: 
"К у тар и н к и л и к " м антикий ифодали 
Холат 
феъллари шахе, баъзан хайвон холатини ифодалайди. Улар 
инсон (баъзан хайвон)нинг м уайян ф аолиятга, максад-хохишга, 
зарури ятга катта куч, истак билан интилиш ини, шунга эриш иш да 
рухий тайёрлигини, рухий имкониятга эгалигини, максадга эришишда 
дастлабки "кадам "-п си хологи к х о зи р л и ги н и и ф ода этади. У ш бу 
ф еъ ллар олдидан гапда холатн и нг та ъ с и р д ар аж аси н и англатувчи 
анча, яна хам, сал каби сузлар кулланади. Айни холат ф еъ л лари от - 
лан, с и ф а т -лан, -лаш тузилиш идаги ясам а ф еъ ллар си ф ати д а 
кузатилади: 
Рухланмок- 
илхомланган, 
дадил 
холатда 
булмок: 
Бойкаронинг заф а р гурури билан рухланган йигитлари душ манни 
енгиб, ... (Ойбек). Ш айбонийхоннинг бу маглубияти Бобирни анча 
рухлантирди (Бобир). Самолётдан параш ютдан биринчи сакраш даги 
муваффакиятдан рухланган Уктам мехмонлар устидан чикди (X,. 
Назир).
Дадилланмок - тетикланган, 
дадил холатда 
булмок: 
Б ун ин г 
хам м аси Ш ай б о н и й х о н н и дад и л л ан ти рди (П.Кодиров). Уктам яна 
хам дадилланди (Х,.Назир), Худо хайрингни берсин, иним, - деди 
Хожи, Рустамжоннинг юмшаганидан сал дадилланиб (Х,.Назир).
Дадиллашмок - тобора тетикланган, дадил :х,олатда булмок: Айтиб 
берсангиз, балки тоиарман деди Адолат дадиллашиб (С.Зуннунова). 
Дадилланмок ва дадиллашмок с и н о н и м су зл а р с и ф ати д а н о зи к
м аъ н о ф а р к и г а эга. Аникроги, дадиллаш мок сузида дадилланмок 
сузига хам бевосита хос "тетикланиш", "рухланиш", "дадиллик”нинг 
"усувчанлиги" сезилади. Дадиллашмок кушимча "тобора", "борган 
сари" белгисига кура фаркланади. Бундай изох ran туфайли содир 
булади. Аммо бу нисбий. Баъзи холларда дадиллаш мок сузи м аъноси
дадилланмок м аъноси билан ай н ан бир хил изохга эга булиб, улар 
орасидаги кушимча сема фарк,и йуколади. Бу хам гапда ю з беради. 
Бундай 
маъно 
умумийлиги 
ф акат 
ш аклий 
жихатдан 
бир 
оз 
фаркланади. 
Кдёсланг: 
Самад 
анча 
дадиллашди. 
Самад 
анча 
дадилланди.
-лаш
кушимчаси 
билан 
ясалган 
х^олат ф еълларида 
узлик 
нисбатига хос хусусият сезиларли булгани холда (юкоридаги мисол) 
бундай 
феъллар 
маъно 
жихатдан 
-лан 
билан ясалувчи 
ф еълларга ухшайди. 
Ш унинг н атиж асида баъзи холат ф еъ л л ар и д а 
-лаш
ва 
-лан 
куш им чаларин и нг 
б и ри н и
иккинчиси 
билан 
алмаштириш 
мумкин1. 
Киёсланг: 
дадилланмок 

дадиллашмок, 
тетикланмок - тетиклашмок- Аммо -лан ва -лаш ясовчилари оркали 
м аъно ж ихатдан айнан бир хил 
ф еъ л 
ясалиши 
маълум 
холат
1 Каранг: Узбек тили грамматикаси, 1,Тошкент, 1975, 369-бст.
109


феъллари 
доирасида чегараланган (юкоридаги мисолларга каранг). 
Бундай айнан бир хил из ох 
"кугаринкилик, 
рухданиш" 
ифодали 
Холат ф еьлларидан ф акат дадилланмок ва тетикланмок сузларига хос. 
Бош ка рухий холат ф еъ л лар и д а эса бундай ж а р аён н и амалга 
ош ириб булмайди. Киёсланг: рухланмок, умидланмок, алохида мустакил 
кулланади. Рухлашмок1, 
умидлашмок алохида мустакил кулланмайди, 
чунки бу ф еъллар мустакил кулланиш маъно имкониятига эга эмас.
Дадиллашмок, айтилганидек, "тобора тетикланган, дадил" изохига 
эга. Айтиб берсангиз, балки топарман, деди Адолат дадиллашйб, 
гапида дадиллашмок ф еълида узлик нисбатига хос хусусият аник 
ифодага эга. Ш у сабабли бу гапда хам ф еъллик хусусиятини -лан 
аф ф и к си билан хосил килиш мумкин. Киёсланг: Айтиб берсангиз, 
балки топарман, деди Адолат дадилланиб. Бундай холда изох нуктаи 
назаридан "тобора" семантик белгиси йуколади. Бизнингча, "тобора" 
семаси дадиллаш мок ш аклида кулланишидан хамда шу феълнинг 
гапда бошка сузлар билан богланишидан, ну-щий куршов аъзолари 
билан мантикий - семантик муносабатга кириш иш идан, уларнинг 
мантикий таъсиридан, гапда ифодаланган ф икрнинг характеридан 
келиб чикади.
-л ан ва -л аш ёр д ам и д а ясалувчи холат ф еъ л л ар и д а к,андай 
нисбатга 
хос 
хусусиятининг ифодаланишидан 
катьи 
назар 
бу 
кушимчалар 
билан 
ясалган 
феъллар 
аник 
нисбат 
формаси 
хисобланади2. 
Чунки 
рухланмок, 
дадилланмок, 
дадиллашмок, 
умидланмок, тетикланм ок каби феълларда н и с б а т ф о р м а с и н и
я с о в ч и ку ш и м ча йук. Бу хо л ат ф еъ лларида (бошкалардагидек) 
лан ва -лаш алохида, мустакил ясовчи кушимча саналади.
У мидланмок 

умидвор 
холатда 
булмок: 
Эъзозхондаги 
кувноклик алом атлари уни умидлантирарди (Х,Гулом). Нигорахоним 
эса тишини тишига куйди, эримдан я ш н а м а га н булсам , к и зи м д ан ва 
о л д и м га к уй ган угилларимдап ёлчирман, деб умидланди (А.Кодирий). 
У юпатгувчи сузлар билан дустини умидлантиришни истамади (Ойбек).
Тетикланмок - дадилланиш (тетикланиш) холатида булмок: Дастлаб 
узини айбдор сезиб, шумш айиб утирган бола секин-секин тетикланди 
(Ойбек). 
А фандининг мулойим гаплари итларни тетиклантирди 
(Латифалар). Муздай сув кузини очди, яна мияси ф икр кила бошлади, 
узи тетикланди (Шухрат). Бу семантик гурух бирликлари асосан 
китобий-поэтик услубга хослиги билан мустакилдир.
д) 
"хис-хаяжон": хаяжонланмок, 
таъсирланмок, 
тулкинланмок. 
"Хис-хаяжон" 
фарк;ловчи 
семали 
холат 
ф еъ л л ар и
ш ахснинг 
к у т а р и н к и рухий х °л ати н и н г, хиссиётининг ижобий куринишини, 
бу оркали вокеликнинг х и сси й
б ах о л ан и ш и н и и ф о д а этади.
1 Рухлашмок кимёвий модда билан боглик харакат-жараён сифатида мустакил.
' Каранг: S'36eK тили грамматикаси.1 369-бет
4 0


Б ун дай
ф еълларига 
хам 
хос 
хусусият 
инсон 
рухий
кечинм асини ясама ф еъл шаклида билдиришидир. Ясама ф еъллар от - 
лан тузилиш ига эга.
Ушбу 
мантикий 
ифодали 
холат 
(Ьеъллари 
куйидагилар: 
Х а я ж о н л а н м о к

о р т и к
д а р а ж а д а
ту л к и н л а н га н
(таъсирланган) холатда булмок: Навоий буюк ш оир ва адибларнинг 
асарларини 
укигандагина шундай 
хаяжонланарди 
(М.Осим).
С ези б 
турибман, 
кийналиб, 
хаяж онланиб 
гапирянтилар 
(Ф.Мусажонов). Ховликкан, газаб л ан ган , х ая ж о н л а н га н С ер гей ш у 
гапни ай ти б, минбардан туш аркан ... (Х-Гулом).
Т аъ си р лан м ок — хаяж он лан ган (тулкинланган) холатда булмок: 
Навоий Гулининг сузларидан каттик таъси рланди (И. Султон). С ергей 
гоятда таъсирланди (X- Гулом). Бу холдан таъсирланиб, Анварнинг 
онаси кузига ёш олди (А. Кодирий).
Т улкинланм ок - ж уда хаяж он лан иб , кайнаб тош ган (жуш 
урган) холатда булмок: Агарда уш а вактда, шахарда бокишга рухсат 
берилганида, иккита сигир олиб, хонадонни сут^катик, каймокка 
сероб к,илиб таш лардим, д е га н эди т у л к и н л а н и б Р и х с и н и с а
(М и р м у х си н ). Кутилмаганда калбимда гурур хисси тулкинланиб кетди 
(А.Мухтор). 
Элмурод тулкинланган 
хаяж онини 
босиб 
гапирди 
(П.Турсун). 
Хаяжонланмок, 
таъсирланм ок, 
тулкинланмок 
сузи 
м аъноларид а таъ си рчан л и к д ар аж аси оргик. Улар, асосан, бадиий - 
ш еърий услубга хос.
е) 
"к и б р -х а в о ”: кеккай м ок, керилм ок, гердайм ок, серраймок, 
гудаймок, 
чиранмок, 
шишинмок, 
магрурланмок, 
гурурланмок, 
фахрланмок, кибрланмок, хаволанмок. Бундай мантикий ифодали 
Холат ф еъллари шахе, баъзан хайвон холатини ифода этади. Бу 
Холат инсоннинг бирон предмет билан яки н д ан (ички) ёки таш ки 
алокаси, бу алокани и нсонга ёким ли таъ си р и н и н г н ати ж ас и - 
и ж о б и й
ички 
кечинмаси, 
хиссиёти 
булиб 
кузатилади. 
Ушбу 
фарк,ловчи семага эга холат феъллари туб, купрок ясама ф еъл 
саналади. Ясама ф еъл к,уйидаги тузилиш га эга: си ф ат -лан, от -лан. 
"Кибр - хаво" маъноли холат феъллари куйидагилар:
К еккай м ок - узи ни ю кори тутган, магрур, димогдор холатда 
булмок: 
С али м бой вач ча 
... 
б и р -б и р и д а н
кеккайган 
бойваччаларнинг олдига бу отда бориш ини узига эп курм ай 
(О йбек). К еккай ган га кеккайги н , бош инг кукка етгунча (Макол). 
О ф ицер алланималар гапирди, кеккайди (Шухрат).
Керилмок - кеккайиш , керилиш холатида булмок: Мактанганнинг 
уйига бор, керилганнинг туйига бор (Макол).
Гердаймок - 1. Магрур, кеккайиш холатида булмок: Н им а учун 
энг тантик, герд ай ган й иги тл ар хам ун и н г номини ток айтолмай 
М ухайёхон дейиш ади (А.Каххор). Илмим баланд инж енерман, деб
111


гердаймас экан, кора ишдан сира хазар килмас экан (Ойбек) 
Бойвачча кучада, халк орасида к,андай 65'лса, уй ичида хам шундай 
гердайган, зугумли эди (Ойбек) 
2. Мактанчок холатда булмок: 
М исрбой хоким туранинг махкамасидан кайтиб келгандан кейин 
сураганларга шундай деб гердайди (С. Абдулла), -Битгаям учим йук, 
хаммаси турт-беш, -деди у гердайиб (Ф Мусажонов).
С ер р ай м о к - герд ай и ш , к е к к а й и ш холати да булмок: Улут 
булсанг кеккайма, уз халкингга серрайма (Макол)
Гудаймок - узини катта тутган, гердайган холатда булмок: Аъзам 
(Нафисанинг) саломига алик олмасдан, "гапинг булса гапиравер, 
иккала кулогим сенда", дегандек гудайиб турди (Ш ухрат), Ходи 
б о лалиги да хам сал гудайганрок эди (С, Ахмад),
Ч иранм ок - катта кетмок, мактаниш холатида булмок: Нима, - 
дедим чираниб (У.Назаров). Узинг жойсиз чиранганингдек мени хам уз 
ёнигга тортмокчи буласан (А.Кодирий). Ч иранм анг, полвон, - деди 
кули б 
У сарж он
(Ойбек). 
Кеккаймок, 
гердаймок, 
гудаймок, 
серраймок, чиранмок маъноларида хиссий таъсирчанлик буёги ортик. 
А йникса, ке к к а й м о к , с е р р а й м о к сузл ари д а 
белги даражасининг 
ортиклиги суз товуш таркибидаги куш ундош таъсирида юз беради. 
Чиранмок сузида белги дараж асининг кучлилиги унинг маъно 
тузилиш ига боглик . Гудаймок, кеккаймок, керилмок, гердаймок 
сузлари, асосан, ж онли нут^ка хос булиб, куп кулланади. Серраймок 
халк огзаки ижоди асарлари тилига хос, пут к да жуда кам кулланади.
Ш иш инмок - кибрланган, кеккайиш холатида булмок: -Кдлай, 
ш ахарбоп буптими, -деди гурурдан шишиниб Ж урабой (Х-Назир). 
Сизга ухшаш таж рибакорлар билан 
кенгаш
килган 
эдим, 
ч аки рти рсам борм ади нги з, - деди Тургунов -"качон? хеч хабарим
йук" - сал ш и ш и н иб деди Бурибой (X,. Назир),
Магрурланмок - 
гурурланиш, 
кибрланиш 
холатида булмок: 
О ф и ц ер ал л ан и м ал ар гапирди, кеккайди, м агру рл ан д и (Ш ухрат). 
Кугик, кугик. -деди ти гдор мактовдан магрурланиб (С. Юнусов). 
Кимдир оттан укининг кирувчи самолётга теккани билан магрурланди 
(Шухрат).
Гурурланмок - 1. Фахрланган холатда булмок: У бу ю ртнинг 
кечм и ш и ва х о зи р и билан гурурланди (Ш Т ош м атов), У зининг 
ш ундай 
ки ш и
б илан
д устон а 
м уносабатда 
була 
олиш ига 
гурурлан ади (Р .Ф айзий). Элмурод болаларнинг деворий газетани 
дам бадам ёпирилиб укиш аётганини куриб, кун буйи гурурланиб 
ю рди 
(П. Турсун). 2. Магрур, узига ишонган холатда булмок: 
Гурурланган 
Ш ахзода 
Ж урж он
хокими 
устига 
юриш 
к,илиб, 
кулайгина енгди (Ойбек).
Ф ахрланм ок - 
гурурланган, 
магрур, 
ф ахрланиш
холатида
, 12


булмок: 
Хиротликлар уз 
ш ахарлари 
билан 
ф ах р л а н а р , 
ун и н г 
туп роги н и олти н га ухш атар эди лар (Ойбек). Уни курганда кувонар, 
у билан фахрланарди (С.Юнусов). Бир оз фахрланди (О.Мухторов). 
Магрурланмок, гурурланмок, ф ахрланм ок суз маъноларида кушимча 
иж обий буёк, таъсирчанлик яккол булиб, айни сузлар, асосан, 
бадиий-ш еърий услубга хос.
Кибрланмок " узини анча юкори куйган (манманликка берилган) 
Холатда булмок: Рихсибой ака к ей и н ги пайтда жуда кибрланиб 
кетди, колхозда эриш илган ютуклар хаммаси мен туфайлн дейдиган 
булиб колди (Р. Ф айзий).
Хаволанмок - магрур, узини юкори куйган холатда булмок: Енгил 
галабадан 
хаволанган 
Эрон 
кушини 
м ассагетларн ин г 
ч еки н аётган и н и эшитиб, зудлик билан уларн и таъкиб эта бош лади 
(М. О сим). - Кари одамни муш тумдай 
бола олдида хакорат 
килганингиз, болангизни хам одам олдида нохаклик билан химоя 
этганингиз яхш ими? Болангаз бундан ха в ол а и м а й ди м и , деди Расул 
ака хотинга 
(М. 
Исмоилий). 
А хир мени ж уда хаволантириб 
ю б ораси з -ку, мулла Йулдошали (С. Абдулла). Кеккаймок, керилмок, 
шишинмок, кибрланмок, хаволанмок сузларида салбий буёк кучли. 
Ш ишинмок, кибрланмок, хаволанмок бадиий услубга хос булиб, кам 
кулланади.
ё) "диккат-эътибор килмок": кизикмок, сукланмок.Ушбу мантикий 
иф одали холат ф еъллари ш а х сн и н г б и р о н ш ахе ёки п редм етга, 
у н и я г ки м ёки нималигига, кимга тегишлиги, мохияти к,андайлиги, 
ю зага келиш сабаби ва бошка хусусиятларини билиш -инсон рухий 
ф аоли яти да етакчи кучга эга диккат - эътибор, рухий кечинмаси 
(хисси) билан боглик ж араёнларни иф ода этади. Бунда и нсонн и нг 
диккат - эъ ти бор килиш билан боглик фаолияти муайян ташки 
сабаблар билан богланиб, ш улар оркали харакатчан кучга айланади. 
Бундай ф еъллар рухий холатни туб, баъзан ясам а ф еъ л шаклида 
англатади, Ясама ф еъ л от -лан тузилиш ига эга. "Диккат - эътибор 
килмок" мантикий ифодаси гапда к,уйидаги ф еъллар оркали намоён 
булади: Кизикмок - диккат- эътибори ортмок, берилган холатда 
булмок: А ёл у н га кизикиб ти ки л д и (Н.Норматов). Биз пахтачиликка 
кизикдик (А.Каххор). Китобга кизикиб, чой ичиш ни хам эсимдан 
чикарибман (Ойдин).
Х авасланмок - хавас килган, кизиккан холатда булмок: Хамма 
кучатларга хавасланарди (М .Исмоилий). Бир кунда саксон, ю зга 
етк ази б какл и к отиш хеч ran эмас эди. Эшман жуда хавасланиб, 
тикилиб 
колди 
(Ш.Гуломов). 
У 
болани 
курганда 
узи ни н г 
б оласи злиги н и
эслар, хар бир болага сукланиб, хавасланиб карар 
эди (М.Исмоилий).
Сукданмок - хаваси келган холатда булмок: Биз юрганда


сукланиб бокар эди одамлар (Т. Йулдош) Тозагул Кумрини курпачага 
утказар экан, унинг янги хает лопиллаб турган кукрагига, корнига 
сукланиб 
каради 
(Х-Булом). 
Заргаров 
бу 
бебахо 
бойликларга 
сукланиб, узок караб турди (А .М ухтор), К изи км ок ф еъ л и куш им ча 
б у ёги га к у р а б етараф булиб, асосан, жонли н у щ ка хос, куп 
кулланади. Хавасланмок маъносида ижобийлик, сукланмок маъносида 
эса салбийлик буёги булиб, улар, асосан, бадиий нущ ка хос, кам 
ишлатилади.
ж) 
”рози булмок": кунмок, унамок; юрмок. "Рози булмок" мантикий 
ифодали -\олат феъллари шу семасига кура нисбий мустакил булиб, 
ш ахснинг муайян иш -ж араён, ^аракат -ф аолият ва шу кабиларнинг 
амалга ошиши, баж арилиш и, максадга м увоф и к хал килиниш и учун 
улар хохи ш н ин г билдиришини, розилигини маъкуллашини, талаб, 
шарт, илтимосга унаш ини ифода этади. Яъни бу холат феълларининг 
м арказий-хабар таш увчи семасида инсоннинг муайян фаолият ёки 
талаб, 
ш арт 
кабиларнинг 
бажарилиш ига 
булган 
ижобий 
муносабатининг иф одаланиш и акс этади. "Рози булмок" маъноли 
феълларга хос хусусият 
инсон хиссий ^олатини туб ф еъл - тил 
бнрлига ш аклида билдиришидир. Улар куйидагилар: KyHiMOK-рози 
х,олатда булмок: Ш ох англаб, чол арзи н и унга аранг кунади 
(Т.Йулдош). 
Уни таш лаб, 
бир туя билан кетиш ига туячилар 
кунмади (М.Исмоилий). Хоким бунга кунди (Хандалар).
Унамок - рози, кунган холатда булмок: М енинг маслахатимга 
Омон, 
О моннинг 
маслахатига 
мен 
унамадим 
(А.Кодирий). 
Буйругимни курбошига 
айтсанг, 
унар 
(А.Кодирий). Мулла Икром 
"кийик" одам булганиданми ёки касби шуни лозим курганиданми 
муросага унамади (Ойбек). Кунмок 
маъносида "рози 
булиш" 
дараж аси ортикрок, якколрок 
булиб, бу суз 
н ущ д а куп кулланади. 
Унамок эскирлан.
"Рози булмок" 
мантикий 
ифодали 
феълларга хос хусусият 
тилда хам, н ущ д а хам, асосан, х аракат маъносига эга ю рмок сузи 
б аъ зан
н у щ
бирлиги 
си ф ати д а 
узи ни н г 
доимий, 
асосий 
маъносидан 
"чекиниб", 
муайян 
н ущ и й
вазиятда 
кулланишига, 
гапнинг 
курилиш аъзолари билан лексик-грамматнк муносабатга 
киришишига, тил бирликлари куршови таъсирида н ущ и й маънога 
эга 
булади, 
маъно жихатдан узгаради. Яъни юрмок сузи гапда 
х,олат маъносида кузатилади. Бундай холда бу сузнинг шаклий 
томони билан м аън о том они орасида ном утан оси блн к (асимметрия) 
ю з беради. Бу н ом утан оси б лн к муайян н у щ и й вазиятда, нутк, 
ж а р аён и д а м анти кан тугри булиб, узига хос ахам и ят касб этади.
М авж уд 
борлик 
предм ет 

ходисалари 
узаро 
диалектик 
богликликда, 
муносабатда 
булганидек-буларнинг 
иккиламчи 
мавжудлиги, "яшаши" 
сузларда 
юз 
бериб, мантикан, конунан
114


сузлар(суз 
маънолари) 
хам 
узаро диалектик 
муносабатда 
булади, 
бири 
и ккинчисига 
утиб туриш ж ар аён и н и "бош идан 
кечиради". С узлардаги бундай семантик 
узгариш , 
утиш
нутк,ий 
хусусиятга 
эгалиги, нутвдагина ю з бериш и, н у щ и й кучма маъно 
содир б у ли ши билан изохланади, чегараланади. Демак, нутк, 
ута 
"эркинлиги", "харакатчанлиги" билан хам тилдан фарк, к^илади. 
К иёсланг: Ю рм ок - р о зи (кунган, унаган) холатда булмок: Яхши 
маслахатга хамма хам юради {А. Каххор). О з булса хам п еш она терим
билан топаман, сукгойлик, мултониликка сира ю рм айм ан (Ойбек). 
Тугри, 
и х ти ёр
узларида, 
л ек и н
си зга 
маслахат 
соладилар, 
маслахатингизга 
юрадиларда, 
яхш и 
маслахат 
берсангиз 
юрмайдиларми (АДаххор). Ю рмок сузлашув нутк,ига хос булиб, куп 
кулланади.
з) 
“интилмок"; 
кумсамок, 
орзикмок, 
зорикмок. 
"Интилмок" 
мантикий иф одали холат ф еъллари инсон рухдй холатини иф ода 
этувчи 
б ирликлар 
булиб 
кузатилади. 
Улар 
инсон 
рухий 
ф аолиятида 
нисбатан тургун 
булган, 
унинг рухий ф ао л и яти н и
тула эгаллаб, етакч и га ай ланган, ун ин г бошка инсонга булган 
интилиши, у билан якин м уносабатни хосил 
килиш 
рухий 
кечинмасини 
билднрувчи, 
ш ахсни 
бахоловчи 
сузлар 
булиб
изохланади. Ушбу фарк,ловчи сем али ф еъ л л ар холатни туб, куп и нча 
ясам а ф е ъ л ш аклида акс эттиради . Я сама ф еъ л лар от -к, с и ф а т -и к
тузи ли ш и га эга. Ушбу холат феъллари гапда к>уйидаги мантикий 
ифодаларга эга булади: Кумсамок 
-1. Согинган, эслаган холатда 
булмок: М ен ... сизни курармиканман, деб йулингазга ж овдирайм ан, 
сизни кумсайман 
(М .Исмоилий). 
Эри билан култиклашиб утса 
барнолар, рахматлик чолгинамни кумсаб йиглайман (F.Гулом). Киш и 
каригандан к е й и н к и н д и к кони ту ки л ган ж о й н и кум саб ко л ар кан . 
(Б.Рахмонов). 2. Кунгли тусаган х ° латАа булмок: Хотини олднга 
овкат куйганда С аидгозининг кунгли ичкилик кумсади (С.Анорбоев).
О рзикмок - интизор, муш ток холатда булмок: Купдан кутган 
эдим 
орзикиб, 
м ана 
булутлар 
таркади, 
гукишиб 
куз 
ёш ин 
(А.Орипов). Дилбар, гулгун жамолингни курай, деб орзикиб, бок 
десам, бокмай аразинг келди-ю, сен к ел м ад и н г (А льманах). У эр и н и
кутган, о р зи ккан , тайёрланган эди (А.Мухтор). О рзикмок асли орзу 
килмок булиб, ор зу сузи га -к ясо вчи си ни н г куш илиш идан ю зага 
келиб, бунда лексик м орф ем а таркибидаги у -и га утган. Бундай 
товуш узгариш и нутк, ж ар аён и билан боглик булиб, н ущ д а ю з бериб, 
орзикмок ш аклида тил лугат таркибига утган, тил бирлигига 
айланган. 
О рзу 
килмок (орзу), орзикмок (орзи -к -мок) нущ да 
алохида кулланади. Бундай товуш ва тузи лиш ф а р к. и асо си д а м аъно 
бир хиллиги, кушимча маъносига, буёгига (коннотациясига) кура эса 
фарк, мавжуд. Яъни орзикмок сузида белги дараж аси ортикрок.


"Узбек тили морфем лугати'да орзу ва шу суз асосида ту зи л ган
я с а м а с у з л а р б ер и л ган , м о р ф е м т а р к и б и аникланган. Аммо шу 
тил бирлиги асосида шаклланган орзикмок, орзиктирмок сузлари 
лугатда кайд этилмаган.
З ори км ок - са б р си зл и к билан кутган (интизор) холатда булмок: 
Ана ундан кейи н сен хам ота ё она буласан, бугун сен какшатаётган 
ота-оналаринг сингари сен хам болаларингдан и ззат - хурмат кутасан, 
зорикиб мушток булиб к у та сан (М .И смоилий). Булар излаган , 
булар зориккан ана шундай одам бор эди (М.Исмоилий). Ф урсат 
танг, ки ргокн и нг у том он и даги ж ан го в о р дустл ари С ан аев н и н г 
си гн ал и н и
зо р и к и б
кути б
ту р д и л а р
(Н.Сафаров). 
Орзикмок, 
зорикмок китобий — ш еърий услубга хос булиб, белги дараж асининг 
ортиклиги, 
кучлилиги 
билан узига 
хосдир. 
Айникса, 
зорикмок 
маъносида бундай белги ортикрок. Кумсамок, асосан , о гзак и нутк,ка 
хос, куп кулланади.
и). "Ховуридан тушмок": юмшамок, бушашмок, мулойимлашмок 
яхшиланмок. Бундай мантикий ифодали х ° лат ф еъллари инсоннинг 
бир холатдан бошка и ж обий холатга утганини билдиради. Яъни бунда 
инсон 
жахл, 
газаб 
(аффект) 
холатидан 
"тушади", 
юмшаради, 
майинлашади. "Ховуридан тушмок" фарк,ловчи семали холат феъллари 
туб ва ясам а феъллардан таш кил топиб, ясама ф еъл си ф ат -а, -лаш(- 
лан) тузилиш ига эга: Улар куйидагилар: Юмшамок - жахлдан тушган, 
бушаш ган холатда булмок: Кудрат ота бир оз юмшади (Н. Фозилов). 
А хволим изни куриб, командир яна юмшади (Ф.М усажонов). Зумрад 
узгарди, халиги чарсиллаши колди, юмшади (АМухтор).
Буш аш мок - юмшаган, ш ахтидан, ниятидан бир оз туш ган 
Холатда булмок: Хасан иш катталаш иб кетиш идан куркиб, сал 
буш аш ди ва димогида деди (Х-Назир). Офтоб ойим эрининг кейинги 
сузи билан анчагина буш аш ди (А.Кодирий). Л ек и н Равш ан н ин г 
р аи сл и к килувчига кул кутариб турганини куриб, улар бушашди 
(Н.Ёкубов).
М улойимлашмок - майинлашган, назокатли холатда булмок: - 
Туринг, кизим, - элликбошининг товуши бирдан мулойимлашди, - 
ота 

он ан ин г 
бош ини 
букм анг 
(Ойбек). 
Кори 
канчалик 
м улойим лаш м асин, Элмурод у билан муносабатда чин кунгилдан 
ковушолмас эди (П. Турсун).
Яхшиланмок - юмшаган холатда булмок: Гулнор хозир Н урининг 
м ехрибончилигига севинди, Эрга тегиб, феъли анча яхшиланибди, 
ш екилли деб уйлади 
(Ойбек). 
Юмшамок, 
бушашмок сузлашув 
нутк,ига, 
мулойимлашмок, 
я х ш и л а н м о к
к у п р о к
к и т о б и й
ш е ъ р и я т г а
хо с. 
М улойим лаш м ок 
хиссий 

таъ си р ч а н л и к
б у ёги н и н г о р т и к л и ги га , 
ку ш и м ч а 
"ёки м ли " 
с е м а с и г а
к у р а
116


тавсиф ланади. М улойимлаш мок тугри м аънога нисбатан кучма 
маънода куп кулланади1.
к) "ти н ч л а н м о к ”: овунм ок, ю панм ок, ти н ч и м о к, тинчланмок, 
хотирж ам ланм ок. Ушбу м антикий иф одали холат феъллари хам 
инсоннинг бир холатда н — нотинчлик, ташвиш-мусибат, кунгли 
гашликдан, уз- узига ф икран ёки ташки воситалар таъсирида 
тинчланган, 
ховуридан 
тушган, 
хоти рж ам
холатга 
утганини 
ифодалайди. Бундай холат ф еъ ллари тузи лиш ига кура туб ва ясам а 
(сиф ат -и, -лан) булади. Улар гапда к у й и даги м антикий и ф ода 
билан катнашади:
О вунмок - юпанган, дард-аламни унутган холатда булмок: Аям 
хотин-халаж билан булиб, бир оз овунди (А.Каххор). Элмурод бу 
одамлар орасида бир оз юпанди (П.Турсун). Уктам ф ронтда кишлок 
одамларини эслар ва овунар эди |Ойбек).
Ю п ан м о к - т а с к и н топ ган (овунган) х о л атд а булмок: Хрлмурод 
бу одамлар орасида бир оз юпанди (П.Турсун). Х,озир хам шу ф икр 
билан юпаниб, углнннг галати ахволига чиройлирок туе беришга 
уриниб, уз иш лари билан овора булди (А. Мухтор).
Тинчимок - тула хотиржам, юпанган холатда булмок: Аскар уни 
тинчитди 
(С. 
Абдулла). 
Ахири 
мени 
бош ка 
синф га 
утказиб, 
тинчиди (Ф .М усажонов). 
Кунглим 
энди 
мутлако 
тинчиган 
эди 
(О.Екубов): Тинчимок сузи маъносида хотиржамлик, таскин топиш 
дараж аси кучли.
Тинчланмок - юпанган, хотиржам холатда булмок Ашуров шу 
бугунок 
Уктамни 
топиб, 
гаплаш иш га 
суз 
бердида, 
бувани 
тинчлантирди (Х-Назир). М унира бир оз тинчланиб, бошини кутарди 
(У.Назаров). Хдйла тинчланиб, нос кайф ини сураётган Ш окосим уста 
бехосдан биров туртгандай тебраниб тушди (Х,.Назир).
Хотиржамланмок - тинчиган, бехавотир х°латда булмок: Бек 
йулни к у зд ан кеч и р и б , тунда сургали б утган и да тупрокда колган 
и зл ар н и ш ам ол суп и р и б тек и сл аган и н и курди -да, х оти рж ам ланди
(X,.Гулом). 
Ю панмок 
китобий 

шеърий, 
овунмок, 
тинчимок, 
тинчланмок, 
хотирж амланмок купрок сузлаш ув услубига хос. 
Овунмок, ю панмок ф еъллари иж обийлик буёгига эга.
II. 
Салбий муносабат ифодаловчи психик холат феъллари куйидаги 
се м ан ти к
гурухларга 
ки рувчи
тил 
б и р л и к л ар и д а 
куйидаги 
мантикий 
иф одада 
катнашади. 
а)"жахли 
чикмок": 
гижинмок, 
ижирганмок, кизишмок, ёнмок, хумраймок, шумшаймок, олаймок, 
украймок, 
газабланмок, 
кахрланмок, 
аччигланмок, 
шиддатланмок, 
асабийлашмок. "Ж ахли чикмок" мантикий иф одали холат феъллари, 
асосан, инсон, б а ъ за н хай вон рухий х °л ат и , 
ун и н г м авж уд
1 А. Хржиев. Уша лугат, 235 - бег
117


в о к ел и к к а ва узига нисбатан булган салбий муносабати билан 
богланади. Улар 
инсоннинг 
салбий 
муносабатини 
кучли 
дараж ада 
и ф одалаш ига 
кура 
аж рал и б
туради. 
Бундай 
холат 
ф еъ ллари
инсон 
фаолиятини, 
гайрати, 
харакати-холатини 
кучайтирадиган 

т у н г а
ф аол 
таъсир 
к,иладиган 
хиссиётни 
ифодалайди. 
Яъни 
бу 
долат 
ф еъ ллари д а 
инсоннинг 
салбий 
таъси рлани ш и (иж обий булиши хам мумкин) нати ж асида тез, 
бирдан ю з берган, нихоят дараж ад а кучли, ж уш кинлик билан 
утадиган киска муддатли хиссий холат - газабланиш, жахдланиш
кабилар 
кузатилади. 
Ш унга 
ку ра 
бу ф еълларни 
газабланиш
маъносини иф одаловчи х ° лат ф еъ л лар и дейиш мумкин. Ушбу холат 
феъллари семантик гурухи туб ва ясама феъллардан 
таш кил 
топади. 
Ясама 
ф еъллар 
куйидигача тузилади: от -лан, си ф ат -й, - 
лан, (-лаш). Ясама ф еьлн ин г -лан, 
-лаш 
кушимчаси 
асосга 
нисбатан 
ясовчи 
сифатида алохида, мустакил саналади. "Ж ахли 
чикмок" 
маъноли 
холат 
феъллари 
к,уйидагилар: 
Гижинмок 
аччигланиш, 
жахдланиш 
холатида 
булмок: 
Равшан 
йигитдан 
Х ож арнинг эски 
одатини давом эттираётганини 
эшитиб, ичида 
гажинди (Н.Ёкубов). Агар юрмасангаз, 
- деди милиционер гижиниб 
... (У. Назаров).
Ижирганмок - аччигланган, асабийлашган холатда булмок: Кудрат 
ижирганиб, муш тларини тутди (М. Исмоилий). С евар ижирганиб, 
урнидан туриб кетди, дадасининг гапи огзида колаверди (У.Назаров). 
Алимардон 
унинг 
гаплаш гиси 
келиб 
турганини 
пайкаб, 
яна 
иж ирганди (У.Хршимов). И ж ирганмок сузида "жахлланиш” белгиси 
ва таъсирчанлик дараж аси ортик.
Ц и зи ш м ок - тутаккан , ач ч и гл ан ган ^ол атд а булмок: Отаси 
кизишиб, бугилиб гапирар (М. Исмоилий). Узи нима ran - чол яна 
кизишиб кетди (Ойбек).
Ёнмок харакат, ж араён ифодаловчи суз булиб, гапда н у щ
бирлиги 
си ф ати д а 
кучм а 
м аънод а 
и нсон
рухий 
холатини 
билдиради. Киёсланг: Ёнмок - кизишган, (асабийлашган) холатда 
булмок: С из онамдан хафа 
булманг, 
азизим, унинг 
одатини 
биласиз-ку, бир ёниб, бир учаверади (С.Анорбоев). Ёнмок маъноси 
"тезда" кушимча белгига хам эга булиб, айни тил бирлиги сузлашув 
нущ ига хос.
Хумраймок - ковоги солик, жахл холатида булмок: Тугонбек 
индамади, даструмоли билан кенг, сертук кукрагани елпиб, атроф га 
"чирт-чирт" тупук отиб утирди-да, нихоят хумрайиб каради (Ойбек). 
Салимжон 
анчадан 
кейин 
бир 
оз 
юмшади, 
лекин 
Мухайёга 
хумрайиб 
каради 
(А Д ах^ор). Тогнинг баланд чуккисвда ути рган
куш лар шохи пастда йигилаётган одамларга йирткич кузлари билан 
хумрайиб карайди (М.Исмоилий).
118


Ш умшаймок - хафа холатда булмок: Иван Петрович шумшайди, 
бир нималар деб тунгиллади (А.Каххор).
Олаймок - украйиб газабланиш холатида булмок: М ингбош и 
утирган еридан келувчига олайиб каради (М.Исмоилий). Баш орат ялт 
этиб кайрилиб, синглисига олайиб каради (А.Мухтор). Дулан булса- 
Турсунбойга олайиб каради (Н. Фозилов).
Украймок - жахлланиш, газабланиш холатида булмок: Домла 
украйиб каради (Мирмухсин). Болалар унга угирилиб, шундай украйиб 
карашдики... (Н. Фозилов). Бола эса бурчакка тик,илиб олган, бизга 
еб куйгудек украйиб тикиларди (Ф.М усажонов). Олаймок, украймок 
сузи 
маъноларида 
"жахли 
чикиш" 
дараж аси 
ортик, 
украймок 
м аъносида бундай белги олаймокка нисбатан ортик, таъсирчанлик 
кучли. Улар, асосан, жонли нутеда куп кулланади.
Г а за б л а н м о к - ж у д а ж ах л и ч и к кан х о л атд а булмок: Хрвликкан, 
газабланган, хаяжонланган С ергей ш у гапни айтиб, 
м инбардан 
туш аркан, хотинлар пик-пик йиглаётганини курди(Х Гулом). Хоким 
бу гапни эшитиб, ш ундай газабландики, ю зи бирдан буриш ди, 
кистирм а кузойнаги бурни устидан тушиб кетди (М. Исмоилий).
Кахрланмок - нихоятда, кучли дараж ада газабланган холатда 
булмок: 
Хоким 
пича 
кахрланиб турди, 
кейин 
кулини 
силтаб, 
ясовулини кайтарди (М.Исмоилий). Кемтик тиш лари орасидан тилини 
ялтиллатиб, кахрланиб турган К,утби отин алвасти кабй унинг куз 
унгига келиб тухтайди (Р.Азизхужаев). Кахрланмок сузи "жахдн 
чикмок" ифодали се м ан ти к гурухда "ж ахлланиш , газабл ан и ш "н и
кучли дараж ада ифодалаш ига, кушимча белгисига кура асосий 
саналади.
Аччигланмок - жахли чиккан холатда булмок: Махсум каттик 
аччигланди 
(А.Кодирий). 
Аччигланиб 
газаб 
б и л ан
ю р и бд и
(Ф .Й улдош ). 
Бун дай
кел, 
хой, 
у ти р
аччигланиб 
кичкирди 
М аждиддин (Ойбек).
Шиддатланмок - газаби кучайган (тошган) холатда булмок: Туфа 
бирдан узгарди, аламидан кузгалган исёнкор к аб и ш и д датл ан ди
(О й б ек). Гулнор бу ё т к и ш и н и н г элликбоши эканини билгач, газаби 
шиддатланди (Ойбек). Газабланмок сузида хиссий таъсирчанлик буёги 
аччигланмок сузига нисбатан ортик. Ш иддатланмок сузида эса ундан 
хам ортик. Шиддатланмок сузи маъноси кушимча "кучайиш" белгисига 
эга.
Асабийлан(-ш )мок - 1. Асаби кузгаган, гижинган холатда булмок: 
Ф осих афандини Хаётнинг ёлворишлари, куз ёш лари асабийлантирди 
(М .Исмоилий). С ултонмурод ян а куп рок асаб и й лан д и (О йбек). 
С ак с о н - туксон м етр м асоф а колганда Ахмаджоннинг шериги 
асабийланди (А.Каххор). 2. Асаби тобора кузгаган, гижинган холатда 
булм ок: 
Д ом ла 
ян а 
а с а б и й л а ш и б , 
калти р ад и
(М .Исмоилий).
119


Ю суфбек 
хожи 
ю рт бесаранжомлиги 
ва утил 
кайгуси билан 
асабийлашган эди (А.Кодирий). У бир оз асабийлашди (Н.Ёкубов). 
Асабийлашмок сузи маъносида белги 
д араж аси 
бир 
оз 
ортик 
булиб, 
уш бу суз, 
асосан, бадиий услубга хос.
"Жахли чикмок” мантикий ифодали холат 
феъллари хам дарак 
(хабар), хам таъсирчанлик (коннотация) билдиришига кура аж р ал и б
туради. А йникса, олаймок, украймок, газабланмок, кахрланмок, 
ш иддатланмок 
су зл ари д а 
таъ си рчан ли к 
(прагматика) 
хабарга 
нисбатан ортикрок. Умуман, бу суз маъноларида белги дараж аси 
жуда кучли. К ахрланмок, ш иддатлан м ок су зл ар и к и то б и й -ш еъ р и й
услубга хос.
б) 
"хазар килмок" безмок, ирганмок, йирганмок, жирканмок, 
нафратланмок. "Хазар килмок" мантикий иф одали холат ф еъллари 
инсон 
рухий 
кечинм асини, 
унинг 
предметга 
булган 
салбий 
муносабатини 
билдиради. 
Бундай 
хиссий 
муносабатда 
инсон 
дунёкараши, орзу-умиди, ахлокий караши билан айрим борлик 
предмет - ходисалари уртасида "номутаносиблик" юз беради. Бу 
номутаносиблнк 
"хазар килмок" 
маъноли 
холат 
феълларининг 
мазмун 
томонини, мантикий 
асосини 
таш кил 
к,илади. 
Бу 
семантик гурух аъзолари туб, баъзан ясам а (от -лан)феъл булиб 
куаатилади. Ушбу 
холат феъллари 
к,уйидагилар: Безмок - жонига 
теккан (безор) холатда булмок: Ха, фукаро бобоси Амир Темур 
давридаёк л.анг - жадалдан безган, юраги зиркираб колган (О.Ёкубов). 
Золим подшодйн бездик, улаколсин у, деб кичкиришди хотинлар 
(Ойбек).
Ирганмок - жирканиш холатида булмок: Кумгонни кара, одам 
ирганади, -деди унга Уасан (X- Назир);
Йирганмок - н аф р а’и ^н и ш ж ирканиш холатида булмок: Бойлар- 
нинг дарди олтину кумутъ. мисоли итпашшадай ёпишасиз унга, 
йирганаман бойларнинг нафсидс.ч> хасислигидан - деди Зумрад бойга 
(Ойбек).
И рганмок 
ва 
йирганмок товуш 
тузилиш ига кура 
бир оз 
фарк,ланади. Яъни ирганмок сузи олдидан й товуши ортгарилган. Бу 
сузлар н ущ д а бир сузнинг икки хил к/риниш и, алохида тил 
бирликлари си ф атида "яшайди". Бундай кисман товуш
ф а р ^ и
асоси да м аъ н о ум ум ийлиги мавжуд. Айни вактда бу сузлар 
орасидаги с е м ан ти к ф а р к тил бирлиги сифатида йук даражада, 
уларнинг н у щ бирлиги булиб келишида эса йирганмок маъносида 
белги 
д араж аси
сал ортикрокдек туюлади. 
Ирганмок, 
асосан, 
сузлаш ув н у щ и г а хос, куп кулланади. Й ирганм ок адабий тилга хос, 
кам ишлатилади. Умуман, ирганмок, йирганмо.-, кузлари тил ва н у щ
бирликлари сифатида, асосан, ифлос, нопок, жирка», -гп^дметларга
120


нисбатан ишлатилади':
Ж и ркан м ок -1. Ж уд а ирганган (йирганиш) холатида булмок: 
Халк 
пес, 
мохов 
касали дан
ж и рканади
(Ш .Ш омаксудов, 
С .Д олимов). Кора иш дан ж и р к а н а д и ган ш ун ак а " п о к и за л а р " б ор 
о р а м и зд а
(М .И см ои л и й ). 
2. 
Н аф рат 
холатида 
булмок: 
Бундайлардан хамма ж ирканади (М. Исмоилий). Мух.айё Ж авлон 
хакидаги гапни огзига олгани ж ирканади (А. Каххор).
Н а ф р а т л а н м о к - га за б б и лан ж и р к а н га н , н а ф р а т килган 
Холатда булмок: Би ровларни н г кабрини оёк ости ки лган лардан
энди н а ф р а т л а н а м и з (О .М атж он). Хондан хам, вази рдан хам 
наф ратланибди (С.Ю нусов). Зиёдулла Буронбек билан кул олишар 
экан, унинг чарчоклик алом ати сези л и б ту р ган со вук к у зл ар и га 
н а ф р а т л а н и б
каради 
(Х-Булом). 
Ж и рканм ок, 
н аф ратланм ок 
сузларида белги дараж аси , таъ си рчан ли к кучли булиб, ж и р кан м о к 
жонли нутк,ка, нафратланм ок китобий - ш еъриятга хос.
в) 
"куркув": куркмок, хайикмок, чучимок, сесканмок, хадиксирамок, 
хавфсирамок, 
хавотирланмок, 
хавфланмок, 
босинкирамок,
зирилламок, У збек тилида "куркув" мантикий ифодали холат феъллари 
инсон, баъзан хайвон рухий х°лати билан 
богланиб, 
уларнинг 
предметга, 
таъсир 
килувчига булган салбий муносабати, ундан 
таъсирланиш и натиж асида ю з берган рухий ж авоб х аракатлари н и
англатади. Бу холат ф еълларида 
инсоннинг предметдан хайкиши, 
чучиши, куркуви - унга нисбатан эхтиёт, 
жиддий 
муносабатда 
булиши 
каби 
рухий холат ифодаланади. 
Ушбу маъноли х,°лат 
ф еъллари 
и нсон 
рухий 
холатини ясам а ф еъ л си ф ати д а хам 
и ф одалайди. Я сам а ф еъ л от -си р а, от -лан, таклидий суз -илла каби 
ш аклда н ам оён булади. Ушбу м антикий и ф ода гапда к,уйидаги 
ф еъ л м аъ н о лари н и н г фарк,ловчи сем алари сиф атида 
"куринади":
Куркмок - хайкиш холатида булмок: Тулкин коронги 
дарахтларга 
якин бориш дан кУркади (Х-Булом). Кошлари сал 
чимирилган, 
кузлари нимадандир курккан кийикнинг кузларига 
ухшарди 
(О. 
Ёкубов). С издан жуда куркаман (Мирмухсин).
Хайикмок - куркиш, чучиш холатида булмок: Бир оз сукунатдан 
сунг узун сулиш олди шох, узок чузилган м аж ли сдан хориганлигини 
сезган
хар 
ки м са 
б и рор 
суз 
котишдан 
хайикарди 
(Ойбек). 
Г аф ф орж он к л и н ч а эркалик, тантилик к,илиб, бу гапларга чандон 
кулок солмади, лекин м ен 
хам 
кулок со л м аган и
к а м п и р д ан
хай и кард и м
(А.
Каххор). Болалар Анварга эхтиром килмасалар хам, 
унга бурунгича ёмон муомала килишдан хайикиб колдилар 
(А. 
Кодирий).
Ч у ч и м о к - хай ки ган , х ад и к с и р а г а н х о л атд а булмок: Чол
1 А Хожиев. УLua лугат 99-бет.
121


аввали га С олидан чучибди (С.Ю нусов). Ходим чучинкираб кулига 
олди, тахини ёзиб кургач, юзи ёришиб кетди (А.Иброхимов). Хутик 
сувдан чучиб, тисланиб туриб олди (X- Назир),
С е с к а н м о к

чучиган, 
х ав ф си р ага н
холатда 
булмок: 

Мукаддамда нима касдинг бор эди. Алимардон ич-ичидан сесканди 
(У.Хошимов).
Хадиксирамок - сал чучиш, хавотирланиш (безовта) холатида 
булмок: Отаси хадиксираб, бир оз сураяпти (Алпомиш). К,айтайга 
олдинги дарсда хаёл суриб утирганди, энди бу дарсда унга куркув 
кушилиб, болаларнинг хар бир сузидан хадиксирарди (Н.Фозилов). 
Мукадддснинг 
тусатдан 
угирилиб 
карашидан 
хадиксирардим 
(О. Ёкубов).
Хавфсирамок - анча чучиган, хдвотирланган х,олатда булмок: 
А слида М ансур ака углининг ... бирон жувон турига илиниш идан 
хав ф си р ар (У.Назаров). Ёш рок бир узб ек, ав в ал уни П и ён
б о зо р д а п ай кад и м . К ей и н у Мирободда куринди. Хавфсирадим 
(Хаулом). 
Муса 
аввал 
индамади, 
кейин 
бир 
нарсадан 
хавф сирагандай гапирди (П.Турсун).
Хавотирланмок 

безовта, 
хадиксираш 
холатида 
булмок: 
Мукаддам 
хавотирланиб, 
унга 
угирилди-ю, 
шу 
ондаёк 
А \и м ард он н и н г кайнок, титрок лаблари узига ёпишганини хис этди 
(У.Хошимов). Шу орада отаси бир нарсадан хавотирланди, шекилли, 
кизини куча га чикармай куйди, -деди Давлатёр (П.Турсун).
Х авф лан м ок 

таш ви ш л ан ган
(хавотирланган) 
х,олатда 
булмок: Х ° зи р г и н а чап кан оти д аги н о ти н ч л и кд ан х ав ф л ан ган
Ч е р н е ц о в энди у н и н г тинчланишидан хафа (И. Рахим). Юртда 
катга кузголон, отиш-тутиш булганини эшитган Унсин акасидан 
хавфланиб, кечга якин ... келган эди (Ойбек).
Босинкирамок - уйку аралаш... алахлаган, курккан холатда булмок: 
К афанларга чулганган скелет уни бугиб, босаётганда у ж он жахди 
билан бакириб, уйгониб кетди, каттик. босинкиради (Мирмухсин). 
А рслон ярим кечаси уйкуда каттик босинкиради (Мирмухсин). 
Одамнинг нерв систем аси 
нотугри 
ишлаши натиж асида гоят 
куркинчли 
тушлар 
куради, 
босинкирайди 
(Ш. 
Шомаксудов, 
С. 
Долимов).
Зи ри лл ам ок - ж уда курккан (вахимага тушган) холатда булмок: 
Узи 
йугон, 
гулдирок 
овози 
булиб, 
бакирок овозидан 
хамма 
зирилларди (Ш. Шомаксудов, С. Долимов). Мажлисларда кимнинг 
камчилиги булса (Асрор) ш артта юзига айтаверарди, Ундан раис хам 
хайикарди. К,излар-ку зирилларди (С. Ахмад). Куркмок, чучимок, 
хавотирланмок, асосан, огзаки нут^ка хос, куп ишлатилади. Кур км ок 
сузида белги дараж аси чучимок сузига нисбатан ортик. Хайикмок,


хадиксирамок, хавфсирамок, хавфланмок, б оси нкирам ок купрок ёзм а 
нутк,ка хос, китобийдир. Хдвфсирамок, хавфланмок маъноларида 
белги д араж аси (олдингиларга нисбатан хам) ортик булиб, кушимча 
"безовта, таш виш" семаларига эга. Айни вактда хавфланмок сузида 
бундай 
белги 
хавфсирам ок 
сузига 
н исбатан 
ортикрок. 
Ф икр 
ю ритилган сем ан ти к гурухда зириллам ок сузи "кУркиш (вахимага 
туш иш )"ни, 
таъ си р ч а н л и к н и
ж уда 
кучли 
ифодалаш ига 
кура 
аж ралиб 
туради, 
нуткда 
куп 
кулланади. 
Куркмок, 
чучимок, 
босинкирамок, хайикмок, 
хадиксирамок сузларида дарак (хабар) 
м аъноси 
кушимча 
буёкка 
нисбатан 
ета к ч и , 
устун 
булса, 
хавф си р ам о к, хавоти рлан м ок, хавфланмок сузларида хабар хам, 
кушимча белги хам фаол. Зи ри ллам ок су зи д а эса д ар ак к а нисбатан
таъ си р ч а н л и к устун.
Таъкидлаш 
керакки, 
тил 
бирликларида 
кушимча 
белги 
д араж аси н ин г ифодаланиш и нисбий, яъни сузлардаги таъсирчанлик 
баъзан фаол, баъзан аксинча булиши мумкин. Баъзи холларда эса, 
суз маъноси, умуман, таъсирчанлиги ж ихатдан б етараф булиши 
мумкин. Кдёсланг: тош, соат, кошик, бир, ун беш, у, бу, куп, кам, 
олмок.
Хабар, дарак эса хар к,андай мустакил сузнинг маъно таркибида 
мавжуд. 
У 
сузнинг 
асосий 
маъноси 
хисобланади. 
Баъзи 
тил 
бирликларида хабар (дарак) таъсирчанликка нисбатан асосий, етакчи 
булмаслиги мумкин: зирилламок, дахш атланмок, дабдала, эзгиламок 
ва б. Ш унингдек, хар к,андай таъ си рчанли к хам узига хос хабар, 
таъси рчан хабар си ф ати да бахоланиш и м ум кин, Д ем ак д арак 
(хабар) тил лугат таркибидаги хар бир сузга-тил бирлигига хос 
умумий, доимий, асосан, бирламчи, мухим булса, таъсирчанлик 
(коннотация) хусусий, нисбий, купинча, нутрий, вактинча хусусиятга 
эга. 
М аълум 
булдики, 
суз 
маъно 
таркибининг 
курилиши 
(композицияси) куйидагича булиши мумкин: 1. С узл ар х аб ар (дарак) 
и ф одалай ди . 
2. 
С узл ар 
х аб ар
ва 
куш им ча 
м аъно 
(буёк) 
и ф одалайди. 3. С узлар куш имча маъно (белги) ва хабар ифодалайди1.
г) 
«кийналмок»: эзмок, эзилмок. бугмок, бугилмок, сикилмок, 
кийналмок, ковурмок, ковурилмок, кисилмок.уртамок, ёнмок, куймок, 
азоб л ан м ок 
хомуш ланмок, хасталанм ок, саргайм ок: "Кийналмок" 
м аъноли холат ф еъллари шахе, баъзан унинг муайян аъзосининг 
х,олатини ифодалайди. Бу ф еъллар и нсон н и н г таш ки ёки ички . 
таъсирланиш и н атиж асида аклий кийналиши, азобланиш и, уз ва .V
у згал ар аклий ф ао л и яти , иш -х,аракати дан каттик н ор ози булиши, 
и зти р о б га туш иш и, сикилиш и, алам ли холатда булиши каби рухий 
х,олатларни билдиради. Ушбу мантикий ифодали семантик гурух туб
1 Каранг : Проблемы семантики Москва, 1974, 71-бет.
123


ва ясама феъллардан тузилади. Ясама ф еъ л от -лан, си ф ат -лан, 
си ф ат -ай каби тузилишга эга.
Эзмок, бугмок, кийнамок, ковурмок феъллари тилда хам, н ущ д а 
хам, асосан, харакат ифодалайди, 
харакат ф еъли хисобланади. 
Шунингдек, булар утимлилик хусусиятига кура хам холат феълларидан 
ф ар^ланади. Айни вактда бу ф еъллар н у щ бирлиги сиф атида муайян 
каторда тил бирликлари курш овида (таъсирида) кучма маънода келиб, 
инсон рухий х олати н и и ф одалайди. Яъни бундай ф еъ л лар н и н г 
Холат ф еъли була олиш им конияти нутх бирлиги улчови билан 
улчанади. «Холат» маъноси сузларнинг нутрий маъноси сифатида 
мантикий асосга эга булади. Киёсланг: Эзмок - кийнаган холатда 
булмок: Ф акат м ени бир н ар са эзяпти. Бир умр танимаган ... бир 
киш ини уйига олиб кириб, ёш хотинининг олдига таш лаб кетган ... 
(С.Ахмад). Бу чидаб булмайдиган ахвол Салимани ич-ичидан эзарди 
(М.Исмоилий).
Бугмок, 

асаб и й л аш ган , 
ки й налган
холатда 
булмок: 
Хатларидаги гаплар мени бугар узи кечаю кундуз изимдан куварди 
(М.Зайниддинова).
Кийнамок - азобланган х°латда бугмок: Нимага индам ай си з, 
Хдётхон, 
гапиринг, 
ё 
м ени 
кийнагани 
чикканмидингиз 
(М. 
Исмоилий).
Ковурмок - уртанган, кийналган холатда булмок: Яна уша калбни 
бир умр асир этиб, алдаб, догига ковурган гузал бир сийм о, сохи ра 
киз куз олдига келди (Ф. Насриддинов).
Ш униси мухимки, эзмок, бугмок, сикмок, кийнамок, ковурмок, 
кисмок сузлари, асосан, мажхуллик ва узлик нисбатларда: эзилмок, 
бугилмок, сикилмок кийналмок, кисилмок, ковурилмок - келганида 
Холат ф еъли булиб кузатилади. Булар рухий лолат ифодалайди. Эзмок 
- эзилмок, бугмок - бугилмок, 
сикмок _ 
сикиуоток
, кийнамок - 
кийналмок ковурмок - ковурилмок рухий холат феъллари опасидаги 
фарк, асосан, ф онетик шаклланишига, ташки ифодаланиш ига курадкр 
М аьно жихатдан эса бу суз маънолари орасидаги фарк, жуда оз 
булиб, бирор белгиси (кулланиши, хиссий буёги ва б.) га кура 
фарк,ланади. Умумий, асосий, б и р л а ш т и р у в ч и м а ъ н о с и г а к у р а эса 
у л ар у з а р о мувофикликни, мутаносибликни хосил хилади. Киёсланг:
Э зи лм ок - ан ча ки й налган азо б л ан ган холатда булмок: Уктам 
уйлам ай гап и рган и оркасидан бетоб дадасини 
койитгани учун, 
айникса, мехмон олдида каттик эзилди (Х Н азир). Бугилиб, ичидан 
эзилиб, кизга тикилди (М.Исмоилий). Ойим йиглади, дадам тутакди, 
узим эзилдим (У.Назаров).
Бугилмок - 1 • Асабийланган, хуноб холатда булмок: Андрей бирам 
бугилади, бирам аччиги келади /А.Каххор). Кутилмаган бу гапдан 
бугилдим .,. (О.Мухторов). М евасини 
еганинг майли, кесганинг
124


нимаси, ноинсоф, - деб бугиларди (Н.Норматов). Гуломжон ялинувчи 
бир товуш билан бугилиб, 
куйиниб гапирди (М.Исмоилий). 2 
Эркинликдан махрум, кийналган (азобланган) холатда булмок: Ёлгон, 
хийла, найранг, зулм, хаксизлик, адолатсизлик хукмрон ш ароитда 
Бутакузнинг эрк, иродаси бугилди (Сохибкирон).
Сикилмок - кийналган, бугилган холатда булмок: С арой ахдининг, 
мансабдорларнинг рухини чукур синаган Навоий анча сикилди 
(Ойбек). Тизгинсиз говур ва димиккан хаводан ю рак ёрилар дараж ада 
сик,илади, киприклар тош осилгандек вазминлашди ... (О. Мухторов}.
Кийналмок - сикилган холатда булмок: Уйлайди, уй суради, 
у й лари н и и г тагига етолм ай кийналади (М .Исмоилий).
Ковурилмок - жуда уртанган, сикилган, азобланган холатда 
булмок: ... уни билмай туриб, мени яхш и куради деб шайдойи булиб 
ю рганимни 
уйладим-да, 
номусдан, 
раш кдан 
ковурилдим
(О.Мухторов). Н изомжон мухаббат билан номус утида ковуриларди 
(С. Ахмад).
Кисилмок - тортиниш холатида булмок: Энди огзига келганини 
кисилмасдан гапириш га ... бошлади (Ойбек). Эзмок, бугмок, сикмок, 
кийнамок, ковурмок ва кисмок сузларида холат белгиси кучсизлиги, 
усувчанлиги 
билан, 
эзилмок, 
бугилмокк 
сикилмок, 
кийналмок, 
ковурилмок, 
кисилмок 
с у зл а р и д а 
эса 
рухий 
холат 
белгиси 
кучлилиги, аниклиги ва доимийлиги билан фаркланади. Эзилмок, 
бугилмок, сикилмок сузларида белги дараж аси кучли. Ковурилмок 
сузида эса ундан хам кучли.
Уртамок - уртаниш, эзилиш холатида булмок: К албимни уртади 
аллак;андай сас .... М умин М и р зо укам, сени улдирдилар (А.Орипов). 
Остингда юз алвон уйнайди 
отинг, 
душманни уртайди ш ону 
ш авкатинг (Алпомиш). 
М ен 
куйиб, 
энди уртандим 
(Дайли ва 
Мажнун).
Ёнмок - азобланиш , эзили ш холатида булмок: Узлари ёнсалар, 
уртансалар хам майли, ф акат Тулкин буни билмасин, ун ин г м ургак 
дили ёнм аси н, у р тан м аси н (Х-Булом).
Азобланмок - кийнати-ан (эзилган) холатда булмок: О нагина эмас 
гунохсиз 
болалар 
хам 
тухмат 
оркасида 
каттик азобланадилар 
(Сохибкирон). Мукаддам ... хозир портлаш руй бериш ини билиб 
азобланарди (У.Хошимов). Х отини индамади. У индамагани сайин 
Кодир азобланар эди (А.Каххор). 
;
Хомуш ланмок 

гамгин, 
маъю с 
холатда 
булмок: 
А ёл 
'
хом уш ланди
(Гулистон). 
Ф ак ат 
б и р 
о зд ан
к е й и н
Анорхон 
алланечук хомушланиб, ух тортди, бош ини эгди (Ойбек).
Хасталанмок - кийналган (азобланган) холатда булмок: М аж рух 
дилим сизни к5фиб , баттар хасталанди (П. Кодиров).
С аргайм ок - зорикиш , м ахтал холатда булмок: ... сизларни
125


согиниб, 
канчалар 
саргаймадим 
(М.Исмоилий). 
кош кийди
й ули н ги зда саргай ган и м н и , 
бир куриш га, 
худди 
шу бугун 
куриш га зор булганимни билсангаз (М.Исмоилий)
д) 
"хафа 
булмок": 
ранж имок, 
кайгурмок, 
кайгуланмок, 
таш виш ланмок, упкаламок. "Хафа булмок" ф аркловчи семали холат 
ф еъ ллари шахе, 
б аъзан хайвон холатини билдиради. 
Бундай 
м анти ки й
и ф о д а га
эга холат ф еъ л л а р и
инсоннинг объектга 
булган 
салбий 
муносабати 
ундан хафа, 
р ан ж и ган
холатдали гини 
и ф ода 
этади. 
"Х афа 
булмок" 
маъноли 
холат 
ф еъ л лари туб ва ясам а булиб, ясам а ф еъ л от -р, -лан, ,-л а 
ту зи л и ш и га эга, Улар к,уйидагилар: Р ан ж и м ок - хафа (ранжиш ) 
Холатида булмок; У Бадахш ийнинг бу ури нсиз гапидан ранж иган 
эди (М.Осим). Б аъ зан хам ран ж и рди (М ирмухсин). Зиёда р ан ж и б
киргокка сузи б кетди (У.Назаров).
Кайгурмок - гам-аламли, кайгули, жуда хафа холатда булмок: 
Ёрдамчининг 
йукдигидан 
умидинг кесилиб, хасратингни кимга 
айтиш ни билм айдигандирсан. Кайгурма, бегим, Хасанали отанг бу 
тугрида хам сени ёдидан чикарм ади (А.Кодирий). Кайгурманг, 
онаж он, кора кун лар утар, ёругли кка чикарм из (Ойбек). П олкнинг 
ч еки н и ш и д ан отлар хам кайгургандек, киш намасди (И.Рахим).
Кайгуланмок - гам-алам чеккан, жуда кайгурган холатда булмок: 
Куконга 
боргач, 
биринчи 
ишим углингизни кутказиш булсин, 
ж ой си з кайгуланмангиз, хоним (А.Кодирий).
Т аш в и ш л а н м о к

х ав о ти р
(б езо в та) 
х олатда 
булмок: 
Ш оки рбекн и н г кеча эрталаб чикканидан бери даракси з кетиш ига 
таш виш ланиб утирган уста Олим уни йулакда куриш и биланок 
суради (А.Кодирий). Ёпирай, нима булди болаларингизга, - деб ота 
таш виш лана 
бош лади 
(Х-Рулом). 
Н им а 
булди: 
катта 
бувинг 
огри ди м и ё б уви н г бетобми, таш виш ланиб 
суради 
Гуломжон 
(М.Исмоилий). Кайгуланмок сузида белги дараж аси ортикрок.
Упкаламок - ранжиган, аразлаган холатда булмок: Адолатхон бу 
ишга 
чидолмай 
Рахбархондан 
упкалади 
(X-Назир). 
М аргуба 
М уаттардан 
упкалади, 
уш а 
хатни 
билмасдан, 
тушунмасдан 
ёзганини ... (А. Кахх.ор). Бир куни аям кузига ёш олиб, дадамдан 
упкалади 
(А.Каххор). 
"Хафа булмок" фарк,ловчи семали холат 
ф еъллари, асосан, адабий тилга хос, китобий.
е) 
"кунгли колмок": 
совимок, 
музламок. 
Бундай мантикий 
и ф одали холат ф еъ л лар и ш ахе (унинг муайян аъзоси) рухий 
холати билан богланади. Улар инсон кечи н м аси н ин г муайян ташки 
таъси рлар таъ си ри ёки инсоннинг уларга булган м ун осабати н и н г 
узгари ш и , бир рухий холатдан бош касига утиши натиж асида 
ю зага келганини ифодалайди. Яъни, бунда инсоннинг иж обий 
Холатдан предм етга нисбатан бутунлай салбий холатга утишини
126


билдиради. Рухан туш кунликка туш иш , эзилиш , м ехр-м ухаббатнинг 
йуколиши, гамгинлик каби ички кечинм алар ю зага келади. "Кунгли 
колмок" м аъноли холат ф еъ л л а р и гурухида ясам а (от -ла) ф еъллар 
хам мавж уд. Ушбу холат ф еъ л л ар и к,уйидагилар:
Совимок (совумок;) - кунгли колган холатда булмок: Табиатан 
таъ си рчан, ш оирона калб эгаси Э лёр узи уйлаб то п ган о б р а зл а р
д у н ёси д а 
яш ар, 
бирон
н а р с а н и
т е з
севиб, 
те з 
сови рди
(У .Н азаров). О р ам и зда на вокеа руй б ерд и -ки , м ендан совиди 
(О йбек). С аи ди й киздан бирдан сови ди (А .К аххор).
"Узбек тилининг изохли л у гати 'д а 
музламок сузи н ин г ф акат 
икки 
маъноси 
кайд этилади: 1. М узга айланмок. 2. Каттик совук 
таъ си р и д а котиб колмок, 
тунгмок, яхламок, каттик совук утиб, 
какшамок, 
совкотмок'. 
Бу 
м аънолар музламок сузи н ин г бош, 
тугри м аъноларидир. М узлам ок куп маъноли суз булиб, лугат 
маколасида 
акс 
этмаган 
кучма м а ъ н о га - х о л а т м а ъ н о с и г а хам 
эга. Бу м а ъ н о м у ай ян ти л б ирли клари курш овида - таъ си р и д а воке 
булиши, 
н у щ и й хусусиятга эгалиги билан изохланади, нутрий 
маъно хисобланади. Киёсланг: музламок - рухан азобланган эзилган, 
ж уда гамгин холатда булмок: Али куш чининг куз олдига йулда 
учраган Каландар Карнокий келиб, эриган кунгли кайта музлади 
(О. Ёкубов]. Ботирали унинг б агр и н и иси тиб турган ут экан, шу 
ут кул булиш и билан вуж уди музлади (X- Гулом). М узламок сузида 
кунгли колиш д араж аси ортик. С овимок, музламок, сузлари, асосан, 
огзаки нутк;ка хос.
е) 
"кайгурмок 
(хайрихохлик)", 
ачинмок, 
койимок, 
куймок, 
койинмок, 
куйинмок, 
уксимок, 
укинмок, 
кайгурмок, 
ёнмок, 
зорланмок, 
хафаланмок, 
афсусланмок. 
"Кайгурмок" мантикий
ифодали 
холат феъллари 
шахе 
холати 
билан богланади. 
Улар 
инсон холатини - ачиниш и, куйиниш и, аф сусланиш и кабиларни 
ифодалайди. Бу ифодага эга холат ф еъллари
таркибида 
от -р, 
лан, 
си ф ат 
-лан 
ш аклида тузилган 
ясам а 
ф еъллар 
хам 
мавжуд. 
Умуман, 
бундай фарк,ловчи сем али холат ф еъллари инсон 
кечи н м аси н и туб ф еъл куриниш ида ифодалайди:
Ачинмок 
-
1. Куйиниш, 
рахми 
келиш холатида булмок: 
Бем орнинг ахволи нечук, - суради ачи ни б Навоий (Ойбек). М ен 
сахрода улаётган 
бурини курганимда, 
бир чоклар уш анга хам 
ачингандим 
(О.М ухторов). 
Й уловчилар 
савдогарнинг 
холига 
ачинардилар 
(Латифалар). 
2. 
Афсусланиш, 
ранж иш
холатида 
булмок: Ишим битмаганига эмас, балки огайнимнинг 
ёш 
болани 
ёлгон гапириш га одатлантираётганига ачиндим (Тошкент хакикати). 
Койимок, 
куймок 
сузлари хам ж араён (харакат), хам х ° лат
1 Узбек тилининг изохли лугати, 1. 476-бет.
127


м аъносини билдириш и - нутк,ий вази ятга кура х аракат ёки холат 
феъли 
була 
олишига 
кура узига хосдир. 
Бу ф еълларни н г хам 
харакат, хам холат и ф одалаш им конияти тилда хам, 
нуткда хам 
намоён булади. Айни вактда бу сузларнинг холат феъли булиб, 
тилда, тил бирлиги сиф атида келиш и 
нутк,даги, 
нут к, 
бирлиги 
сиф атидаги 
кури н иш ига н исбатан мавхумрок, ф аолсизрок. Чунки 
бу сузлар гапдан ташкарида, алохида олинганда улардаги ж араён, 

Download 4,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish