Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а мадали аскаров


боб. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШ АРАФАСИДА ЭТНИК ^ОЛАТ ВА МИЛЛИЙ-^УДУДИЙ ЧЕГАРАЛАНИШНИНГ МАКСАД ВА МО^ИЯТИ



Download 0,72 Mb.
bet37/57
Sana20.06.2022
Hajmi0,72 Mb.
#679991
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   57
Bog'liq
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

боб. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШ АРАФАСИДА ЭТНИК ^ОЛАТ ВА МИЛЛИЙ-^УДУДИЙ ЧЕГАРАЛАНИШНИНГ МАКСАД ВА МО^ИЯТИ

  1. асрнинг бошларида Туркистонда ^адимдан давом этиб келаётган этник мураккаблик анча тар- тибга тушиб долган эди. Туркистон аз^олиси орасида икки тиллилик, яъни туркий —узбек ва форсий — тожик тиллари мавжуд булиб, ах,олининг купчилиги туркий —узбек тилида сузлашарди. Бу икки тилда сузлашувчи элатлар з^удудий жойлашиш жи^атидан шунчалар бир-бирлари билан аралашиб кетган кет­ган эдики, дастлаб миллий-з^удудий чегаралаш дав­рида уларни иккига ажратиш жуда ofhp кечган. Бу з^олат жуда ^адим-к,адимлардан давом этиб келаётган тарихий жараён ва этномаданий з^а^и^ат эди. )^ар иккаласининг ижтимоий-и^тисодий ривожланиш да- ражаси з$ам бир хил булиб, антропологик тип жиз^а- тидан з$ам утро1$ узбеклар билан воз^а тожиклари бир тип, яъни антик даврда шаклланган Урта Осиё икки дарё оралиги типини ташкил этарди.

Узбекистон Республикасини ташкил этиш арафа- сида туркий —узбек тилида сузлашувчи Урта Осиё аз^олиси келиб чи^иши жи^атидан уч тоифага були- нар эди. Биринчи тоифа —Туркистоннинг "сарт" атамаси билан аталувчи yrpoi$ аз^олиси; иккинчиси — кдлимлдн шу заминда утрок, з^аёт кечириб келаётган му^им турклар; учинчиси — Дашти^ипчо^ узбеклари. Буларнинг иккитаси, яъни "сартлар" ва мут$им турк­лар шаз^ар ва ^ишло1^ларнинг му^им аз^олиси эди. Уларнинг шаз^арларда яшовчи ^исми з^унарманд- чиликнинг турли тармогушри ва савдо-сотик, билан шугулланса, ^ишло^ардаги ^исми сугорма деэдон- чилик, богдорчилик, полиз экинлари етиштириш билан шугулланардилар.
"Сарт" атамаси билан юритилган туркий тилли узбек этник ^атламининг келиб чи^иш илдизлари илк урта асрларга бориб так,алади, яъни араблар бос^ини даврида Урта Осиёга истилочи араб кушини билан бирга яна икки тоифа араблар кириб келиш- ган. Уларнинг биринчиси пайгамбар авлодлари — саиддар булса (булар асосан аз^оли орасида ислом динини таргиб-ташви1$ 1$илиш билан шурулланган), иккинчиси —тазик номи билан кириб келган араб савдогарлари булган. Уша кезларда ва унгача з$ам Урта Осиёнинг тубжой сугд азфлиси савдо-сотивда жаз^онга маълум эдилар.
Шундай 1$илиб, уша кезларда, яъни илк урта аср- ларда савдо билан шугулланучи тоифанинг этник келиб чи1$ишидан 1$атьи назар, "тазиклар" деб атал­ган. Махмуд Кошгарийнинг "Девони лугатит турк" асарида "сарт" савдогар маъносини англатади, дейил- ган. "Сарт" атамаси дастлаб араб ва сугд савдогар- ларига нисбатан ишлатилса, X-XI асрлардан бошлаб, умуман савдо билан шугулланувчи азфли 1$атламига нисбатан ишлатилди, яъни савдо билан шугулланув­чи турклар з$ам сарт атала бошланди. Сарт атамаси биринчи бор XV асрнинг охирида Алишер Навоийда учрайди. Унга 1$адар бу суз ёзма манбаларда "сар- так", "сартаул" куринишида учрайди. Масалан, Ра- шидиддиннинг (XIII аср) ёзишича, мугулларга тобе булган 1$арлу1$лар з^укмдори Арслонхонни (мусулмон) Чингизхон "сартактой" деб атаган. Рашидиддиннинг бир з^икоясида мусулмон давлатларидан бирининг вазири Абу Бакрни Хубилайхон (XIII аср) "сартаул одами" деб атайди.
Умуман, Урта Осиё з^удудларидан Мутулистон то­мон келган мусулмонларнинг тили, этник келиб чш$и- шидан 1$атьи назар "сартак", "сартактай", "сартаул" деб атаганлар. Бу сузларнинг асосини "сарт" атамаси ташкил этиб, мусулмон ёзма манбаларида дастлаб бу суз остида форс тилида сузлашувчи тазиклар (то- жиклар) тушунилган. XVII асрга келиб, Урта Осиё­нинг Фаргона водийси, Тошкент ва Хоразм воз^алари сартлари туркийда сузлашардилар, уларнинг турмуш тарзи ва урф-одатлари Мовароунназф ва Хоразмнинг утро is туркийлариникидан фар1$ 1$илмас эди.
Алишер Навоий "Муз$окаматул лугатайн" асарида сарт тилига форсий тил сифатида 1$араб, уни турк тили билан солиштиради. Академик В.В.Бартольд Навоийнинг айнан шу икки тил 1$иёсий таз$лилидан хулоса чи1$ариб, XV аср бошларида сартларни тожик деб тушунилган1, дейди.

Бобур сарт билан тожикни тил жи^агидан ажра- тади. Унинг ёзишича, Кобул ва унинг атрофидаги бир неча к,ишлоруЛарда сартлар яшайди, боыща ви- лоят ва ^ишло!у\арда эса бош^а xaAiyvap, жумладан тожиклар яшайди1, дейди. Ь^озо^ ва ^иргизлар учун з$ар ^андай утро^ з^аёт кечирувчи мусулмон сартдир. Айни^са, кучманчи 1$озо1$ учун з$ар бир шаз^арлик ва 1$ишло1$ дез^^они сарт булган. Расмий маз^кама тилида сарт сузи тожиклар эмас, балки туркийлаш- ган утрок, аз^оли тушунилган. Академик В.В.Бартольд сарт атамаси туркийча "савдогар", "савдо карвонбо- шиси" маъносини англатишини з^амда 1$озо1$ ва 1^ир- ризлар, умуман олганда, турк-мугул ^абила ва элатлар этник келиб чи^ишидан ^атъи назар, "сарт" атама- сини Туркистоннинг yrpois аз^олисига нисбатан иш- латишларини яхши билса-да, сарт форсийзабон эт­ник бирлик — тожикдир2, деган хулосага келади.
}^озирги кунда фанда сарт атамаси масаласида асосан икки хил ^араш шаклланган. Биринчиси — сарт бу этнос, форсийзабон тожикдир, деган 1$араш- дир. Дастлаб Г.Вамбери, В.Раддов, Н. Остроумов3лар шундай фикр билан чивдан эдилар. Бундай ^арашга академик В.В.Бартольд душили б, уни илмий асослаб, "сарт" алоз^ида халц, аниц этник бирлик, аммо замон утиши билан унинг мазмун ва моз^ияти узгариб бор- ган, уни на узбеклар, на тожиклар билан аралаш- тириб булмайди, дейди. Бу билан у, дастлаб сартлар тил жиз^атидан эроний булиб, кейинчалик туркийла- шиб кетганлигини таъкидлайди. Аммо з^озирги кунда В.В.Бартольд издошлари Индиана университетининг профессори Ю.Брегель4, Тожикистон ФА сининг академиклари Н.Неъматов, Ю.Якубов, Р.Масов ва бош^алар В.В.Бартольднинг "сартлар туркийлашган сугдийлар эди", деган гоясига мазикам ёпишиб олган- лар. Айни^са, Ю.Брегель Абулгози Баз^одирхоннинг "Шажараи турк» асарида XVII аср охирларида
Хоразм сартларини ало^ида этник гурух. сифатида уз­бек ва туркманлар ^аторида эслаб утишини таъкид- лайди. Чунки Ю.Брегель ва унинг издошлари узбек з$а1$ида ran кетганда, фа1$ат XVI аср бошларида Шайбо- нийхон билан бирга Урта Осиёга кириб келган Дашти- к,ипчо1$ кучманчи узбекларини тушунади.
Сарт" масаласидаги иккинчи papain асосан жа- дидларга тегишли булиб, уларнинг фаоллари Шерали Лапин, Маз^мудхужа Без^будийлар булган1. Бу 1$а- рашга И.Магидович каби рус шар1$шунослари з$ам хайрихоз^ эди. Бу 1$араш тарафдорлари томонидан “сарт"нинг алоз^ида этник бирлик, этнос эканлиги ин1$ор этилади. Шерали Лапин "сарт"нинг келиб чи- рши масаласида В.В. Бартольд билан 1894 йилда матбуотда 1$атти1$ баз^слашади ва уз позициясини ани1$ ифодалайди. Унингча, «сарт» этник келиб чи- к,ишидан 1$атъи назар, Урта Осиёнинг тубжой ^з$о- лиси; алоз^ида "сарт" тили булмаганидек, "сарт" де­ган алоз^ида этнос, махсус халк, з$ам йу1$; сартлар ма- з^аллий форсийзабон ва туркийгуй yrpoi$ аз^олининг аралашувидан тарихан таркиб топган туркий тилли туркистонликлардир; уларнинг тили туркий тилнинг замонавий бир куриниши булиб, у арабий-форсий тиллардан узлапггирилган сузлар з^исобига бойиган янги узбек тилидир. Демак, сарт ани1$ бир этнос, хал1$ булмай, Туркистоннинг маз^аллий туркий ва эро­ний этник к,атламлари 1$оришувидан тарихан таркиб топган туркий тилли йирик ижтимоий тоифа.
Мазкур тазушлий фикр-мулоз$азалардан келиб чи- 1$иб хулоса 1$илиш мумкинки, "сарт" ва "тазик" ата- малари синоним сузлар булиб, з$ар иккаласи з$ам дастлаб савдогар маъносини англатган. VIII-IX аср­ларда савдогарни сугдлар "тазик" деса, савдода ус- таси фаранг сугдларнинг узини з$ам теварак-атроф аз^оли "тазик"деб атай бошлайдилар. Тарих Tai$o- зосига кура, сугдийлар узларини з$ам узга этнослар томонидан аста-секин "тазик" деб аталишига ку- никиб, з^укмрон тил муз^ити таъсирида IX-X аср­лардан бошлаб сутдча "тазик" форсча "тожик"ка ай­ланди, "сарт" атамаси эса "тазик"нинг синоними сифатида тил жих,агидан туркийлашган сутдийлар булиб, дастлаб х;ар икки тилнинг (сугдий-тожик ва туркий-узбек) со^иблари булса, кейинчалик (XVII аср охирларидан) факдт эски узбек тилида сузлашувчи утро1$ ах,олининг этник ^атлами булиб ^олди.
Узбекистон ССРни ташкил этилиши арафасидаги иккинчи йирик туркий тилли тоифа — тургун турклар булиб, улар Мовароунназф ва Хоразм х,удудларида ^адимдан, сартлар билан аралашиб, ша^арларда з$у- нармандчилик ва савдо-соти^, цишлогууарда сугорма дез^ончилик хужалиги, боедорчилик ва полиз экин- лари билан шугулланиб келаётган Туркистоннинг утро^ азфлиси эди. Булар туркий тилли учинчи тоифа —кучманчи шайбоний узбекларидан (туркий тил лаз^жаси, турмуш тарзи ва хужалик юритиши билан) фар^ цилиб, улар алла^ачонлар ypyF-аймо^- чилик удумларини, ^абилавий номларини унутиб юборган эдилар.
Бу тургун му^им турклар сартлар билан бирга- ликда узбек хал^ининг этник таркибининг мутло^ асосини, туртдан уч ^исмини ташкил этади.
Узбек хонликлари з^амда Чор Россияси даврида яратилган тарихий ва этнографияга дойр ёзма ман­баларда, хорижий олимлар асарларида улар туркис- тонликлар, Туркистоннинг тагли-тугли азфлиси сифатида тилга олинади. Уларни узбеклар деб ата- майдилар. Чунки соби^ совет даври ва зфзирги кун- даги узбек халк,и з^а^идаги тасаввурдан фаргуш ула- POIS, У кезларда узбек номи остида XVI аср бошла­рида Туркистонга кириб келган Дашти^ипчо^ни нг кучманчи узбеклари тушунилган. Айнан ана шулар Узбекистон ССРнинг ташкил топиши арафасидаги туркигуй азфлининг учинчи тоифаси эди. Ана шу учинчи тоифа азфли XVI аср бошларидан сиёсий з^окимиятни 1$улга олиб, нафа^ат жамиятнинг сиёсий з^аётида, балки унинг ижтимоий ва иктисодий з^амда этномаданий з^аётида х.ам катта рол уйнай бошлади. Улар Урта Осиёнинг махаллий утро1$ сарт ва тургун туркларининг маданияти ва Темурийлар давлат анъаналарини ^абул ^илиб, уларнинг этномаданий ва ик,тисодий-хужалик таъсирида утрохушшиб бора­ди. XVI-XVIII асрлардан улар ягона территотория, маданият ва ёзма адабий тилга эга. Туркий тилнинг 1$арлу!$чигил лаз$жаси уларнинг умумий тилига ай- ланган. Шунинг учун з$ам уша замон Европа муал- лифларининг сиёсий харита ва глобусларида Тур­кистон улкасининг хал1$и '‘узбек", давлати эса «Узбе- кия», "Узбекистон" сифатида харитага туширилган1. Уша кезларда бу заминда туркманлар, к,озок, ва 1$ир- гизлар з$ам яшар эдилар. Аммо уларнинг Туркистонда сиёсий ^окимияти булмагани учун сиёсий хари- таларда этнонимлар сифатида акс этгирилган. Сарт- лар масаласига келсак, улар тожиклар сингари та­рихий карталарда умуман тилга олинмаган. Улар тургун турклар каби яшаётган жой номлари билан бухоролик, тошкентлик, самар^андлик, урганжлик деб аталган, уларга Узбекистон сиёсий давлат уюш- масининг таркибий 1$исми сифатида 1$аралган2. Демак, XVI-XVIII асрларда "Usbeck, Usbekia, Ozbegis- tan" топонимлари этномаданий, этносиёсий бирлаш- тирувчи аз^амият касб этган ва узида нафа^ат туркий узбекларни, балки утро!$ турклар, сартлар ва тожик- ларнинг шу давлат фу^аролари булганлигини тасди^- лайди. Хал1$ оммаси онгида узларини Туркистонлик ёки уз исмларига тураржой номларини ^ушиб ай- тишларига х^арамай, сиёсий з^окимият таъсирида узбеклар давлати фу^ароси, узбеклар деб аташ ру^иятига, ^онига сингиб борган. XX аср бошларига келганда "узбек" номи остида нафа^ат шайбоний узбеклари, балки минта^анинг утро^ а^олиси з$ам узларини Туркистон турклари деб аташ билан бирга, Туркистон узбеклари деган тушунчага куникиб долган эдилар. Хуллас, Узбекистон ССРни ташкил этилиши арафасида уларни бирлаштирувчи ягона ани1$ этноним булмагани каби, уларнинг булажак миллий давлати "Узбекистон" деб аталишига з$ам ^атти^ эътироз йу^ эди. Чунки Туркистон ^удудла- рида яшовчи форсийзабон тожиклар минта^а а^оли- сининг бешдан бирини з^ам ташкил этмас эди. Боз устига, Туркистон ах,олисининг аксарият купчилиги туркийда, яъни эски узбек тилида сузлашар эдилар. Бу этнолингвистик вазият Туркистонда туркий тилли ягона республика тузишни, унинг номини эса Туркис­тон деб аталишини та^озо этарди, ёки булмаса, Тур­кистон туркий хал1ушрини миллий давлат тузилма- ларини парчалаб юбориб, Мовароунназф ва Хоразм >>УДУДларида ^арлу^-чигил туркий тил лазркалари асо­сида ^урилган Узбекистон миллий республикасини ташкил этишни та^озо этарди.
1917 йил октябр ойидаги большевикларнинг дав­лат тунтаришидан кейин, В.И.Лениннинг улка маз- лум хал1$ларига ^арата юборган мурожаатида, энди- ликда з^ар бир хал^ "уз таедирини узлари белгила- ши" керак, "з^окимиятни ^улга олинглар", деган чак,и- ририга ишонган Туркистон хал^лари узларининг ягона Умумтуркистон давлатини тузишга кириша- дилар. Советлар 1918 йилда РСФСР таркибидаги советлар андозаси" асосида Туркистон Автоном Со­вет Социалистик Республикасини ташкил этди. Бу билан амалда "ягона ва булинмас Россия" учун ку- раш олиб бориб, чоризмнинг мустамлакачилик сиё- сатини очиедан-очи1$ давом эттирдилар. Махаллий кадрлар ташаббуси билан ташкил этилган Туркистон мухториятини эса болыпевиклар 1фнга ботириб, о^ибатда, советларга 1$арши куролли ^узголонлари ( босмачилик" з^аракати) нинг келиб чи^ишига олиб келган. Зеро Туркистон жадидларининг исти1уюл- чилик з^аракати большевикларни чучитиб 1$уйган эди. Чунки бу исти1у\.олчилик з^аракатининг зами- нида Урта Осиё туркий тилли элатларининг бирлаш- тирувчи ягона Туркистон давлатини тузиш тараф- дорлари куп эди. Аммо болыпевиклар бунга ^атъий 1$арши чик,адилар. Чунки уларнинг асл ма^сади тур­кий хал1$ларни парчалаб ташлаш эди. Шундан сунг жадидлар большевикларнинг "миллатлар уз тавди- рини узлари белгилашлари керак" деган шиорларига асосланган зфлда туркизм роясини кутариб чик,ади- лар. Марказ^ бунга розилик билдиради, аммо факат "ягона ва булинмас СССР таркибида" айрим авто­ном, миллий давлат тузилмаларини ташкил этишни цатьий баён ^иладилар. "Чунки "Туркистон" унда яшовчи барча xaAiyvap онгида уларнинг тарихий Ва-
тани рамзи сифатида тушуниларди, унинг муста- ^иллиги ва озодлиги учун курашда доимо бирлашти- рувчи таъсирчан омил булиб келган эди"1.
Урта Осиёда миллий давлат тузилмаларини таш­кил этиш гояси большевиклар орасида XX асрнинг 20 йиллари бошларидаё^ тугилган эди. 1920 йил 20 июнда РКП (б) МК Сиёсий бюросида ТуркМИ^га "Туркистоннинг маъмурий округларини унинг мил­лий таркибига мувофи1$ ^айта та^симлашга кири- шиш" топширилган2. Шу йуналишдаги ишларни олиб боришда, биринчи навбатда Урта Осиёдаги халк,лар- ни миллий гуруз^ларга ажратиш учун уларнинг этник жиз^атдан ухшашларини бирлаштиришни лозим курилди ва шу ма^садда тил воситасидан фойдала- нилди. "Ягона туркий тил булмаганидек, ягона туркий маданият з$ам булмайди" деган шиор остида туркий тилнинг айрим ла^жаларини ислоз^ ^илиш ва улар негизида з^ар бир миллий тузилма (узбек, туркман, киргиз) танланган лаз^жа асосида уз миллий тилла- рини яратиш керак эди. Дарз^а^и^ат, Марказда булажак республикалар ва уларнинг миллий номла­ри з$ам олдиндан белгилаб ^уйилган эди. Масалан, шар^шунос олим И.Магидович уз тад11$отларида Урта Осиёда "XX аср бошларига келганда тил, этно­маданий ва узликни англаш жараёни шундай кечди- ки, узбеклар билан сартлар уртасидаги фарк; ^олма- ди" дейди. Бу фикр 1924 йилда буладиган миллий- з^удудий чегараш олдидан Узбекистон ССРнинг таш­кил этилиши з^а^идаги "каромат" эди. ^ 1922 йилдаё^ узбек тили ва граматикаси буйича биринчи улка съезди булиб, унда узбек тилининг "классик европача грамматика тизими"ни ишлаб чи1$иш масаласи к^арилди. 1923 йил мартда ТКП VII съеддида Туркистоннинг маз^аллий халрулари ур­тасида динга ^арши таргиботни авж олдириш маса­ласи ^уйилди3. ^ ^ Туркистон аз^олисини миллий белгилари буйича гуруз^ларга ажратишга 1$аратилган мафкуравий, сиёсий, тил ва маданий тадбирлар узбек ва туркман миллий тили ва маданияти, булажак миллий респуб- ликаларини ташкил этишга йуналтирилди. Бу тад- бирларнинг "ташаббускори" Турккомиссия булди. Одатда бу тадбирлар муайян миллий гуруз^нинг муста^ил маъмурий-^удудий бирлик булиб чш^ишга "истак билдирганлиги"ни намойиш этиш эди. 1920 йилга келиб Фаргона водийсида исти^лолчилик з$а- ракатининг 1$уролли к,аршиликлари шундай кучай- дики, унинг таъсирида Самарканд, Бухоро ва Хо­размда з$ам унинг учк,унлари аланга олиб кетди. Бу з$ам Узбекистон ССРни ташкил этишни тезлаштирди. Исти1^лолчилик х,аракати йилларида Туркистон жа- дидлари раз^намолигида "Туркистон —туркистонлик xaAiyvap Ватани. Ватан чегараларидан душманни i$y- виб чи^арамиз!" деган шиорлар билан олиб борилган умумхал^ кураши Марказни ваз^имага солиб ^уйган эди. Чунки Урта Осиёда янги ижтимоий-сиёсий тузум шароитида минтак,а халтари онгида узликни, маъна- виятни з$имоя ^илиш билан ^адимий миллий давлат- чиликни caiyva6 к,олиш ва уни мустаз^камлаш з^арака- ти узвий бокланиб кетган эди. Шу тарифа, 20 йиллар- нинг урталарига келиб, нафа^ат РСФСР таркибига кирган Туркистон автоном республикасини янгитдан чегаралаш, балки бу тадбир Бухоро ва Хоразм хал^ республикаларининг з$ам келажак таедирини белги- лаш^ масаласига айланиб кетди.
Урта Осиёни миллий чегаралаш масаласи Моск- вада тули^ ^уллаб-^увватланди. РКП (б) Менинг бе- восита курсатмасига мувофи^ Туркистон, Бухоро ва Хоразмнинг раз^бар партия органлари унинг илгари сурган миллий-з^удудий чегараланиш гояларини амалга оширишга тортилди. 1924 йил февралда Бухо- рога РКП(б) МК Урта Осиё бюросининг аъзоси, ТКП Менинг маъул ходими А.Разршбоев юборилди. Бу ерда У БХСР раз^бар ходимлари кенгашида миллий- ^УДУДИЙ чегараланиш масаласи тугрисида маъруза цилди. Кенгаш, асосан, чегараланиш утказишни маъ- ^уллади1. 1924 йил 25 февралда бу масала Бухоро Компартияси М1^ пленумида муз^окама ^илиниб,
1$айта ишланди ва БКП МК комиссияси Ижроия бюросида уша йили 10 мартда тасдшууанди1. Ижроия бюроси ^арорида: Урта Осиёда Узбекистон, Туркма- нистон иттифовдош республикаларини, Узбекистон Республикаси таркибида автоном Тожикистон вилоя- тини тузиш, шунингдек, Туркистоннинг 1$озо1$ ту- манларини Козористон Республикасига бирлашти- риш. Алоз^ида бандда янги ташкил этилаётган Уз­бекистон Республикасининг "ихтиёрий асосда СССР таркибига кириши айтиб утилди2. Худди шу тарздаги муз^окамалар, кдрорлар к,абул к,илиш Тур­кистон компартиясида з^ам булиб утди. Муз^окамалар гарчи тинч утса-да, баъзи бир ихтилофлар з^ам булди Масалан, бир гуруз^ муз^окама цатнашчилари Туркис­тон, Бухоро ва Хоразмни ^ушиб ягона республика 1$илиш учун вазият етишмаган, бинобарин, худди Кавказдагидек федерация ^илиб, сиёсий бирлапгги- риш керак деб чиздилар. Уларни ягона республика 1$илиш з^а^идаги якуний i^apop ТКП Менинг 1924 йил 23-24 мартда булиб утган пленумида узил-кесил з$ал ^илинди. Пленум миллий чегараланиш тутри- сидаги масалани Бухоро ва Хоразм партия органлари билан биргаликда олиб боришни у^тирди. Туркис­тон партия ва совет органлари Бухоро ва Хоразм компартия раз0арлари билан икки ой давомида олиб борган музокаралари натижасида уларни Марказ- нинг миллий чегаралаш масаласидаги курсатма- ларини амалга ошириш зарурлигига кундира олди.

  1. йил 5 апрелда РКП(б) М^ Сиёсий бюроси комиссия раиси А.Раз$имбоевнинг миллий чегаралаш з^а^идаги ‘‘таклиф"ини маъ^уллади3 ва бу ташаббус гуё улкалардан чи^ди, деган фикр турдирилди. Шун­дай ^илиб, Урта Осиёнинг миллий-з^удудий чегара­лаш з^п$идаги з^аракатнинг биринчи бос^ичи якун- ланди. >^ар уч "давлат"нинг партия раз0арияти РКП (б) М^ хоз^иш-иродасини итоаткорлик билан ба- жарди. Бу ишларни махаллий вакиллар ^ули билан РКП(б)нинг партиявий дастёри Я.Рудзутак бажар- тирди. Миллий чегаралаш масаласида яна бирор иш- кал чи^маслиги учун катта ва кичик комиссиялар тузилиб, масала "янада чу^урро^" урганиб чи^илди. Ни^оят, 1924 йил май оида аввал Менинг Урта Осиё бюроси комиссиясида, сунг унинг бюросида куриб чи^илиб, ^уйидагича i$apop ^абул ^илинди: "1. Тур­кистон, Бухоро ва Хоразм Республикаларини миллий- ^УДУДий белгиларига кура чегаралаш зарур деб то- пилсин, янги ташкил этилаётган миллий-з^удудий бир- лашмалардан федерация ташкил этилмасин. 2. Уз­бекистон ва Туркманистон Республикалари ташкил этилсин ва улар муста^ил СССР з^у^укдарига эга булсин ва бевосита СССРга кирсин. Узбекистон Рес- публикаси доирасида Тожикистон Автоном вилояти ташкил этилсин. {^иргизистон автоном вилояти таш­кил этилсин. 1^иргизистон автоном вилояти 1$айси республика таркибига кириши масаласи очи^ ^олдирилсин. 3. Туркистон Республикасида яшайди- ган 1$озо1ущр х,озирги ва^тда мавжуд булиб турган Козогистон республикасига киритилсин"1. Биро^, ушбу ^арорнинг Хоразм билан 6ofahi$ бандига ^арши хат келади. Урта Осиё бюроси ^арорида Хоразмда миллий масала з$ал этилмагани баён этилади. Низ^оят, МК Урта Осиё бюроси Хоразм Компартияси М1^ таркибини янгилаб, миллий чегаралашни Хоразмда з$ам утказилишига эришди. Аммо миллий чегаралаш комиссиясига тегишли мутахассислар киритилмади. Масала ечими партия раз0арлари доирасида з^ал этилди. Низ^оят, 1924 йил 15 сентябрда Туркистон МИ^нинг навбатдан тапщари сессиясида махсус миллий-з^удудий чегаралаш масаласи курилиб, тегиш­ли isapop Кабул ^илинди. Карорда янги миллий давлат тузилмаларини ташкил этишда "миллатларнинг уз таедирини узи белгилаш принципларига тула амал 1$илиш асос 1^илиб олинди. Шунингдек, миллий- ЗУДУДИЙ чегараланиш "хал1$ларнинг хоз^иш-иродаси билан булаётгани" биринчи бор очи^ айтилди. Сес­сия материаллари асосида 16 сентябрда ТАССР МРЩ isapop 1$илади. Бунда узбек хал^ига ТАССР таркибидан чик,иб, муста^ил УзССРни тузиш ху^у^и берилади. Яна ^арорда туркман хал^ига ТАССР тар­кибидан чи^иш ва муста^ил Туркманистон ССР тузиш, тожик ва ^ирризларга муайян вилоятлар ту­зиш топширилади. Буларни тасдирулаш Бутунроссия МИК навбатдаги сессиясидан суралиши айтилади. 1924 йил 4 октябрда миллий-з^удудий чегаралаш бу­йича Узбекистон бюроси Тожик кичик комиссияси таклифига кура, Тожик Автоном вилояти эмас, бал­ки Тожикистон Автоном ССРси ташкил этиш ва унинг таркибига Панжикент ва Уратепа туманла- рининг 1$ушиб олинишига розилик билдиради.

  1. йил 20 сентябрда Советларнинг Умумбухоро

  • ^урултойи, 29.IX-2.X да булиб утган Советларнинг Умумхоразм V ^урилтойи янги ташкил этилаётган Узбекистон ССР таркибига ^ушилиш з$ак,ида i^apop к;абул КИЛИП1ДИ. 14 октябрда РСФСР БМИК И сес- сияси Туркистон АССР МИКнинг миллий-з^удудий чегаралаш з^а^идаги ^арорини тасди1$лади. 27 октябр­да СССР БМИК, II сессияси ТАССР, Бухоро ва Хо­разм советларининг янги ташкил этилаётган Узбе­кистон ССР таркибига кириш з^а^идаги ^арорларини тасди1^лади ва шу ^арорларни амалга оширишни СССР МИК Раёсати зиммасига юклатилди. Шундай к,илиб, 1924 йил 27 октябрда Узбекистон ССР ташкил этилди. ц

  1. йил 13 февралда Бухорода УзССР Советла­рининг I съезди очилди. Съезд 17 февралда УзССР ташкил топганлиги з^а^идаги декларацияни ^абул килли. Декларацияга кура, УзССРни ташкил этил- ганлиги ^онунлашди ва УзССРнинг ихтиёрий ра- вишда СССР таркибига кирганлигини эълон ^илин- ди. Шундай 1$илиб, жаз^он харитасида СССР таркиби­даги Узбекистон миллий давлати пайдо булди. Уша пайтдаги 8.131.062 кишидан иборат булган Урта Осиё аз^олисининг 3.963.285 таси Узбекистон Республика- сига утди. Урта Осиё з^удудидаги барча узбекларнинг ^арийб 90 фоизи Узбекистон ССР з^удудида эди1.

Шундай килиб, Узбекистон миллий республика- сининг ташкил топиши икки бос^ичда амалга оши- рилди. Биринчи бос^ич- 1920-1924 йиллар. Бу бос^ичда миллий чегаралаш гояси пайдо булиб, уни Урта Осиё а^олиси онгига сингдирилди, махаллий а^олини узбек номи остида миллий давлатни ташкил этиш ташаббускорига айлантирилди. Иккинчи бос- ^ич-1924 йил. Бу бос^ичда туркизм fohch амалга оширилди, яъни 1924 йилда бевосита миллий чегара­лаш утказилди. Узбекистон миллий республикаси- нинг ташкил этилиши "узбек" номи остида миллат­нинг шаклланишига, "узбек" номи остидаги сиёсий уюшмани этник маъно ва мазмун касб этишига кенг имкониятлар очиб берди, узбек миллатининг таркиб топишига олиб келди.
Муста^ил Узбекистон Президента И.А.Каримов- нинг ибораси билан айтганда, Урта Осиёда ташкил ^илинган бу тузилмалар давлат булиб шаклланмаган (давлатга ухшаш) тузилмалар эди1. Дар^ак.ик,ат, маз- кур тузилмалар (республикалар) аслида соби^ СССРнинг маъмурий-и^тисодий районлари даража- сига туширилган "мустамлака" ^олатидаги миллий давлатлар эдики, уларнинг миллий ра^барлари мун- тазам тартибда Марказ назорати остида эдилар. Улар Марказий давлат аппарати олдига иктисодий, маданий-сиёсий, анъанавий урф-одат ва удумларни, диний-ахло^ий ва маънавий масалаларни ^уя олмас эдилар. Аксинча, диний-ахло^ий ва анъанавий- маънавий ^адриятлар ^адрсизланди, динимиз топ- талди, махаллий ра^барият эса бу ишларга сафарбар этилди ва унинг бошида турди.


  1. Download 0,72 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish