Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а мадали аскаров


боб. УРТА ОСИЁ ЩТИСОДИЙ ^АЁТИГА КАПИТАЛИСТИК МУНОСАБАТЛАРНИНГ КИРИБ КЕЛИШИ ВА МИЛЛИЙ БУРЖУАЗИЯ ^АМДА ЖАДИДЧИЛИКНИНГ ПАЙДО БУЛИШИ



Download 0,72 Mb.
bet36/57
Sana20.06.2022
Hajmi0,72 Mb.
#679991
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   57
Bog'liq
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

боб. УРТА ОСИЁ ЩТИСОДИЙ ^АЁТИГА КАПИТАЛИСТИК МУНОСАБАТЛАРНИНГ КИРИБ КЕЛИШИ ВА МИЛЛИЙ БУРЖУАЗИЯ ^АМДА ЖАДИДЧИЛИКНИНГ ПАЙДО БУЛИШИ

Россия давлати подшо Иван Грозний давридан бошлаб Урта Осиёни уз мустамлакасига айланти- ришни режалаштирган эди. XVIII аср давомида катта, кичик ва урта жузлар бирин-кетин Россия тобе- лигига утиб, Урта Осиё томон жадал з^аракат ^илишга кенг имкониятлар очилди. XVIII асрда ^озок, жузлари з^удудида 46 та катта, 96 та кичикро^ ^арбий ^алъа ва истез^комлар ^урилиб, уларга з^арбий ^исм-лар жойлаштирилди1. Урта Осиё ерларига кириб бориш айни^са подшо Николай I даврида (1825-1855) кучай- ди. Чор Россияси томонидан з^ар хил баз^оналар билан Урта Осиё з^удудларини босиб олишга интилиш, з$ар- бий юришлар уюштириш авж олди. Россия-Ьуут^он, Россия-Хива чегараларида з^арбий истех,комлар цу- риш давом этди. _
Афсуски, бу суронли йилларда Урта Осиё хонлик- лари бирлашиб, булажак хавфнинг олдини олиш урнига, узаро ички урушлар, жанг-жадаллар билан банд булдилар. XIX асрнинг биринчи ярмида Англия уз ма^садларини кузлаган з$олда, Россияга ^арши Туркистон хонликлари иттифо^ини тузишга з^аракат ^илади. Бу йулда Англия уз айго^чиларини (Конолли, Бернс, Арчи Тодд, Стоддарт, Аббот, Шекспир каби зобитларни) "сайёзушр" сифатида Урта Осиёга юбо- риб, Россия тайней сиёсатига хала^ит бера бошлай­ди. Улардан Стоддарт ва Коноллилар Бухоро маъмур- ларига дипломат ваколатига тегишли жужжат курсата олмагач, улар Бухоро зиндонида ^атл к,илинган. Анг­лия уз дипломатиясини Туркия ор^али амалга ошир- мо^чи булиб, ^анчалар з^аракат ^илмасин, аммо бу з^ам иш бермади1. Айни чогда, Россия дипломатияси хонликлар уртасида табора кучайиб бораётган зиддиятларни з^исобга олиб, 1853 йилда О^мачит ^алъасини босиб олди.
Ок,мачитнинг олиниши муносабати билан тарихчи Мухаммад Солиз$ Тошкандий "Тарихи жадидаи Тош- 1$анд" асарида 1$уйидагиларни ёзади: "Ку^онда Oi$Ma- чит во^есини эсдан чи1$ариб айши-ишрат, кайфу сафо, уйин-кулгу ва парвосизликка берилиб, мамла­кат ишидан куз юмиб, Козористондаги хирож, бож ва закотни гайридин миллатларга топшириб, з^укм- ронликни Банимат билиб, ёмон одамларни, утриларни ва з^аром кишиларни туплаб амалдор 1$илиб ва валий белгилаб, з$ар бир шаз^арга юбора бошладилар. Ай­рим жоз^ил муллалар ва нодон уламолар сузига ишо- ниб, аз^оли шариатдан узо1ушшиб, илмсиз жох,иллар- ни мансабдор 1$илиб, 1$ози, раис, з^оким, валий лаво- зимларига утказдилар. Порахурлик ва з^аромлик ри- вожланди, ишни текширмай айтувчилар сузига амал 1$илиб, порахур, хушомадгуй ва умуман нобоп одам- лар з^оким ва мансабдор булдилар. Аксинча, доно, а1$лли, фозил ва билимдон кишилар хурланди ва оё1$- ости 1$илинди. Кенгаш ва маслаз^ат билан иш юри- тишга йул берилмади"2.
Бирин-кетин Пишпак, Tyi$Moi$ 1$алъалари, Авлиё- ота, Туркистон ва Чимкент шаз^арлари Чор Россияси цушинларига таслим булди. 1864 йилнинг октябрида генерал Черняев Тошкентга кириб келди. Тошкент даз^аларида бошланган жанглар 1865 йил июлида якунланди. Босцинчиларга 1$арши Ёцуббек ва амир- лашкар Алим^ул каби 1$ушин сардорларининг 1$азфа- монларча курашига 1$арамай, Абдураз^монбек, Шод- мон, Мухаммад Соатбой, Соид Азим Мухаммад каби хоинларнинг хиёнат душманга галаба келтирди. Тош- кентдан сунг Ку1$он хонлигининг боища шаз^ар ва 1$ишло1ууари з$ам ишгол 1$илиниб, 1867 йилда Туркис­тон генерал-губернаторлиги тузилди, унга Фон Кауф­ман бошлик, 1$илиб тайинланди. Шундай ^илиб, хон- лик ЗУАУДДари бевосита Россия империяси тарки­бига кирди.
Чор Россиясининг истилочилари Бухоро амирли- гига 1$арши 1866 ва 1868 йилларда икки марта юриш |$илиб, биринчи юришда амирликнинг Уратепа, Жиз-

зах ва Янги^ургон бекликларини босиб олади. Иккин­чи юришда Самарканд таслим булди. Бухоро з^укм- дори амир Музаффарнинг Туркия ва Англияга муро- жаат рлиб мадад сураши з$ам иш бермади. У мам­лакат мудофаасига тайёр эмас эди. Умумхалк, сик,уви билан Черняев, Романовский ^ушинларига ^арши от суриш муваффарятсиз чивди. 1868 йил 1 майда Чупонота тепалигида булган жангда амир Музаффар ^ушинлари маглуб булди. Шундан сунг рус кушини ге­нерал Кауфман бошли^ Самар^анднинг ^озикалон, ула- молари ва амалдорлари кузатувида шаз^арга тантана би­лан кириб келади. Амир Музаффар ^анчалар чиран- масин, Зирабулок, жанги уруш тавдирини з$ал килди.
Аммо амирликнинг жанубий бекликларининг бирлашган кушини амир Музаффарнинг валиаоди Абдумалик етакчилигида кечагина ^улдан кетган Са- мар^андга юриш бошлайдилар. Биро^ бу амир Му- заффарга ё^майди. Чунки у Россия билан тил топ- мори, нима булса з^ам тахтни утлига топширмо^чи эмас эди. Шунинг учун амир Музаффар ярнлари билан маслаз^атлашиб, Кауфманнинг асоратли сулз$ шартларига кунади ва валиахд Абдумалик ^ушин- лари ичига айго^чи юбориб, Самар^андда руслар галабасига кумаклашади. >^атто Абдумаликни К.ар- шидаги ^ароргоз^идан сик,иб чи^аради. Шундан сунг Абдумалик чавандозлари билан дустлари — эрксевар беклар Журабек, Ё^уббек ва Султон Соди^лар би­лан бирлашади. Бу бирлашган кучлар Абдумаликни Шазфисабз О^саройида Бухоро амири деб эълон р- ладилар. Ватан з^имоячилари Шазфисабздан сунг Р^аршини эгаллайдилар. Кармана, Чиро^чи беклик- лари з$ам тез орада улар кулига утади. Музаффар ва генерал Абрамов ^ушинлари билан ватанпарварлар уртасида К,аршида ^аттик, жанглар булади. Кучлар тенг булмаган жангда ватанпарварлар Хива томон чекинадилар. Шазфисабз ва Китоб беклари Ё^уббек ва Бобобеклар эса минта^ада х^олиб, то 1870 йил кузигача амир ва Абрамов к,ушинларига ^аршилик курсатишда давом этадилар1.
Чор Россияси ^у^он хонлиги ва Бухоро амирли- гини бартараф к,илгач, энди навбатни Хива хонлигига

1$аратди. Шу масалада 1872 йилда Россия з^арбий вазири Санкт-Петербургда махфий кенгаш ча^ириб, Хива хонлигини босиб олишга i^apop 1$илинади. Хива хони Мухаммад Раз^имхон Россия тажовузидан хаво- тирланиб, ^индистон ор^али Англиядан мадад с^фай- ди. Биро^, Англия Афгонистон ва 5^индистондаги манфаатига путур етиш э^тимолидан чучиб, Хивага ёрдам булини чузмайди. О^ибатда, Чор Россияси 1$ушинлари хонлик ерларини уч томондан (Туркис­тон, Оренбург, Кавказ) 1$уршовга олиб, 1873 йилда Хивани таслим этади ва Гандимиён сулз^ига кура, Хива хонлиги Бухоро амирлиги каби Россиянинг ярим мустамлака протекторатига айланади.
Шундай 1$илиб, Чор Россияси з^арбий юришлар орцали Урта Осиёда уз сиёсий мав1$еини мустаз^кам- лаб олади. Чор з^укуматининг асосий ма^сади ушбу минта1$ани хомашё бозорига айлантириш эди. Бу- нинг учун мамлакат иктисодий имкониятларини ур- ганиш, арзон ишчи кучи бозорини ташкил этиш, улкани бопп^ариш тизимини ишлаб чи1$иш керак эди. Чор Россияси жуда узо1$ни уйлаб иш тутди, яъни цандай 1$илиб булса х,ам улка бойлигини Россия ман­фаатига хизмат эттириш йулларини вддириб топади- ган ицтисодчи, молиячи, инженер-техник ва иррига­тор мутахассисларни Туркистонга юбора бошлади.
Россия империясининг Туркистондаги аграр сиёса- тини давлат мулклари ва зироатчилик вазири А.В.Кри- вошейн уч сузда ифодалайди. Бунинг биринчиси — Пахта, иккинчиси — Сугориш, учинчиси — Русларни ку- чириб келтиришдир. "Чунки бизнинг ички бозори- миз, — дейди у, — сунгги 20 йил ичида Америка пахтаси учун фацат бож тари1$асида 700 миллион рубл тулашга тугри келди. 1900 йилдан эса йилига 40 миллион рубл- дан тулаб келмовдамиз1. Олий лавозимли яна бир ар- боб М.Бродовский Туркистон улкасини "империяга 1$ушиб олинган. Унга мустамлака сифатида 1$аралиши лозим... бу мамлакатда мануфактура саноати жуда паст ривожланган. Шунинг учун х,ам у табиий равишда Ев­ропа Россияси мануфактура маз^сулотлари чавдон со- тиладиган бозорга айланади", дейди2.
Мана шундай мутахассислар фикри з^исобга оли- ниб, Чор з^укуматида 1886 йилда Туркистон улкасини бош^ариш буйича махсус "Низом" ишлаб чирлди. Бунга кура, пахтадан ю^ори х,осил олиш ма^садида Америка пахта навини олиб келиш ва улка шароити- га мослапггириш, янги ерларни узлаштириш, сугориш каналлари к,уриш, улкага темир йул олиб келиш, Россия губерняларидан рус де^к,онларини кучириб келтириш ва уларни 10 танобдан кам булмаган ер билан таъминлаб жойлапггириш ^онунлаштирилди. Улкадаги барча ер давлат хазинасига тегишли деб эълон ^илинди. Утро1$ махаллий а^олига тегишли ер ^озилар томонидан берилган васи^ага ^араб эмас, балки уни амалда ким фойдаланаётганлигига ^араб, ер меросий якка хужалик эгалиги булади, деб кур- газма берилди. Туркистон Россия томонидан босиб олинганга ^адар катта ер эгалари томонидан деодон- ларга ижарага берилган ерлар эндиликда ижарачи- ларга мерос тари^асида фойдаланишга топширилди. Имтиёзли шахсий мулк ерларига бош^алар ^атори соли^ солинадиган булди, энди улар хусусий мулк эмас, балки давлат ерлари деб аталди.
Ерга эгалик рлиш масаласида рус амалдорлари уртасида икки хил фикр шаклланган. Биринчиси дворян-помешчиклар манфаатини кузловчи фикрлар булиб, бунга кура, Туркистон улкасини Чор Россия- си мустамлакаси сифатида papain, яъни махаллий деэдонларни крепостнойликда сарулаб ишлатиш; ик- кинчиси — Туркистон дез^онларини эркин ер эгала­ри деб эълон рлиш, уларни ерга уз шахсий мулклари сифатида ^араб, шу йул билан Туркистон ^ишло^ хужалигида капиталистик муносабатларга кенг йул очиш кузда тутилган. Бу йул мустамлакачи Россия буржуазиясининг манфаатини кузлаган йул эди.
Рус амалдорлари тузган ва жорий этган ^онунлар- да ана шу икки ^удратли синфлар манфаатлари ту^- нашуви уз аксини топган. 1882-1884 йилларда улкада тафтиш утказган императорнинг махфий маслаз^ат- чиси Гире подшога тавдим этган ^онун лойиз^асида рус буржуазиясининг манфаатларини ифодалайди. У Туркистон дездеонлари уз ерларига тула эгалик ^илсалар, империя саноатига купрок, хомашё етка- зиб беришлари мумкинлигини таъкидлайди. Унинг фикрига кура, анъанавий одат буйича х;ар бир дез$- ^°нга тула хусусий мулк сифатида ер бириктирилса, "ерга бундай эгалик к,илишдан халк, мамнун экан, бу шаклни caiyva6, уни 1$онунан тасди1$лаш керак"1. Аммо дворян-помешчиклар бунга ^арпш, Туркистон ерларини талон-торож 1$илишни истаганлар. Санк- Петербургда з$ар икки томон фикрлари му^окама- сида баз^с давом этган. Купинча император ^укумати, Давлат кенгаши ва Вазирлар 1$умитаси дворянларга ён босган. Улар Туркистонда капиталистик муносабат- ларни эркин ривожланишига тус^интшк к,илардилар.
Подшо ^укумати сенатор К.К. Пален таедимно- масига кура, Туркистон улкаси дездонларидан оли- надиган соли1$ларни тулашда к,ишлокларга "жамоа- вий жавобгарлик"ни жорий этди1. Бунда рус амал- дорлари Туркистонда 1$адимдан давом этиб келаётган жамоатчилик анъаналарига кура, к,ишлок, камбагал- лари учун уларнинг бой 1$ариндошлари ёки з$ам1$иш- ло1$лари, унинг тулай олмаган солигини тулаб юбори- шини билиб, шу одатни 1$онунлаштирганлар. Унга 1$адар рус амалдорларининг соли1$ йигишдаги номаъ- цул хатти-^аракатлари з$а1$ида туманбошилар йиги- нида (1898) "соликдар камбагалларга куп, бойларга эса кам тушади"2 деган сузлар янграгани маълум. Албатта, бу 1$ишло^арда судхурликнинг кенг илдиз отиб, дез^ончиликнинг капиталистик асосда ривож­ланишига халал берарди.
Империянинг 1$оратупро1$ли марказий ^удудла- рида ер тан^ислиги туфайли з^амда рус капитализ- мининг таянчи сифатида Россиянинг марказий гу- берняларидан рус де^онларини кучириш бошланиб кетди. 1875-1890 йиллар оралигида Туркистонга 1300 оила кучиб келиб, улкада 19 та рус к,ишлоги ташкил топди. 1891-1892 йиллардаги очарчилик туфайли кучиб келувчилар сони ни^оятда купайиб кетди. Натижада, яна 25 та рус цишлоги ташкил топди. 1886 йилдаги

"Низом"нинг "буш давлат ерлари" бандига кура, ма- з^аллий деэдонлардан турли баз^оналар билан з^осил- дор, сувга як,ин ерлар тортиб олиниб, келгинди рус мужикларига берилди. Натижада, махаллий ах,оли билан рус деэдонлари уртасида ер-сув масаласида тут^нашувлар келиб чивди. Чор з^укумати 1889 йил

  1. июлда ^онун ^абул рлиб, бунга кура, барча маса- лада рус дез^онларининг манфаатини з^имоя ^илди. Бу чоралар натижасида Туркистонни руслаиггириш сиёсатида 1892 йилда кескин бурилиш бошланди. Уз ихтиёри билан кучиб келган рус деэдонларининг 3$yi$yi$H маъмурият назорати билан келган дез^к,онлар з^у^у^и билан тенглаштирилди. Улкада махсус "Кучи- риб келтириш бош^армаси" ташкил этилди. Чор амалдорлари улкадан келадиган соф фойдани купай- тириш мак,садида 1886 йилда ^абул ^илинган "Ни­зом" га узгартиришлар киритиб, 1896 йилда янги "Низом" 1$абул цилди. Янги "Низом" лойи^асини тай- ёрлашда икки ^удратли куч-дворянлар ва буржуазия тарафдорлари орасида жиддий ба^слар булиб, рус буржуазияси Туркистонда мустамлака сиёсатини утказишда янги усулларни, яъни капитал киритиш, дез^онларга ^арз бериш, консессиялар очиш, хом- ашё манбаларини цулга киритиш каби усулларни куллашни кутариб чи^са, дворян-помешчиклар ма- з^аллий аз^оли ерларини тортиб олиш, уларни рус помешчикларига та^симлаб бериш, з^аётда патриар- хал-феодал тартибларини caiyva6 к,олишга интилар эдилар. Бу курашларда рус буржуазияси уз ман­фаатини з^имоя ^ила олди. Чунки Туркистондаги рус савдо-саноат ва молия буржуазиясига пахта, пилла ва ^оракул тери керак эди. Бунинг учун махаллий пахтакор, пиллакор ва чорвадор уларга сув ва заво­де к керак. Улардан хомашёни жуда арзонга олиш мумкин. Шунинг учун з$ам рус буржуазияси 1886 йилги "Низом"нинг 270-бандига узгартиришлар киритиш з^а^идаги дворянлар з^аракатига к,атъий i$ap- ши туриб, уз ма^садларига эришдилар. Вазир А.В.Кривошейн таз^лилига кура, улкада пахта етиш- тиришни юксалтириш давлатга йилига 70 миллион рублни тежашга имкон беради. "Куп миллионли ва- тан пахта толасини ^айта ишлаш Россия саноатини хонавайрон булишдан са^ловчи кафолат ролини уй- найди. Мана шунинг узи Туркистоннинг Россияга курсатадиган буюк иктисодий хизматидир"1. Шун­дай 1$илиб, 1896 йилги "Низом" Туркистонда пахта якка^окимлигига йул очди. Туркистондан Россияга юбориладиган пахтадан бож олинмайдиган булди. Солик, солишда з$ам пахтакорларга айрим имтиёзлар берилди. Бундай сиёсат Туркистонга Россиядан ку­чиб келадиган рус деэдонларини сонининг купайи- шига туртки булди. Натижада, XX аср бошига келиб, Туркистондаги русларнинг сони 197 мингдан ошиб кетди. Улар Туркистон умум аз^олисининг атиги 5 фоизини ташкил этган з^олда, з^осилдор ерларнинг 60 фоизига эга булиб олган эдилар2. 1906-1915 йиллар­да Сирдарё ва Фаргона водийсида рус дез^онлари учун маз^аллий аз^олининг 749,9 минг таноб ери мусодара 1$илинди. 1912 йилда вазир А.В.Кривошейн сафари з$а1$ида императорга йуллаган хатида улка- даги 3 миллион таноб сугориладиган ерларни рус хужаликлари фойдасига мусодара 1$илишни таклиф 1$илган3. 1914 йилга келиб, Россиянинг Туркистондан оладиган даромади 300 фоизга ошди. 1916 йилда Рос­сия Туркистон улкасидан 38329 минг рубл соф да- ромад олди. Масалан, тук,имачилик саноати маз^су- лотларининг циммати 1900-1913 йиллар оралигида 150 фоизга ошди. Россия учун пахта экиладиган май­дон 1885 йилда 41,4 минг таноб булса, 1915 йилга келиб, унинг миедори 541,9 минг танобга етди4. Айни^са ту^имачилик саноати ривожланди. 1869­1896 йилларда империя хазинасига улкадан 158 мил­лион рубл даромад тушган5.

Улканинг биргина Фаргона вилоятида XX аср бошида маз^аллий, рус ва чет эл капиталига кдршли 157 та пахта тозалаш заводи ишлар эди. Самарканд ва Сирдарёни з$ам тушган да, 1900 йилда уларнинг сони 170 тага етди. 1900-1910 йиллар давомида яна 220 та корхона ^урилиб, ишга тушди. 1910-1914 йил­лар ичида яна 180 та корхона ишга туширилди6. Тур- кистонда метрополия саноати сиёсатини рус бур­жуазияси белгилар эди.
Рус иктисодий сиёсатчиларидан княз Масальский Туркистонда пахтачиликни ривожлантириш рус ту- рмачилик саноати учун “як,ин келажакда з^аёт-мамот масаласига айланади», деган эди1. 1884 йилда Туркис- тонга пахтанинг Америка нави келтирилди. 1889 йилда амехрика нави 50 минг, 1895 йилда 100 минг таноб майдонга экилди. 1906 йилда Туркистон улкаси Россия ту^имачилик саноатига 566878 пуд пахта етказиб берган булса, 1915 йилда 2.426.298 пуд пахта етказиб берди. 1916 йилга келиб, Туркистонда пахтанинг Америка навини экиш 7 марта кенгайди.2
Туркистон улкаси империянинг хомашё манбаи булишидан таш^ари, Россиянинг жаз^он бозорларида ра^обат к,ила олмайдиган бозорига з^ам айланди. XX аср бошларида Туркистонга келтирилаётган темир, мис, чинни идишлар, газлама ва бопща саноат маз^су- лотларининг мивдори 8 мартага купайган3. Туркис­тонда Россиянинг чой сотиш фирмалари, чинни буюмлар сотиш фирмалари, савдо уйлари, катта ма­нуфактура ва савдо-соти^ ширкатлари ташкил эти­либ, улар Туркистон бозорида з^укмрон мав^ени эгал- лаган эдилар. Туркистонда хусусий тижорат банк- лари ташкил этилиб, улар улка и^тисодиятида ну- фузли урин эгаллаган эдилар.
Туркистон и^тисодиётига рус капиталининг бун­дай кириб келиши улкада капиталистик муносабат- лар ривожланаётганлигидан далолат берар эди. Бу жараёнларга махаллий бойлар з$ам тортилди. Аммо усиб келаётган Туркистон буржуазияси куп жиз^ат- дан Россия буржуазиясига ра^обатчи эмас, балки унга хизмат рлувчи тоифага айланиб бормовда эди.

  1. асрнинг иккинчи ярмидан Туркистонга Рос­сия саноат молларининг киритилиши муносабати

билан махаллий ^унармандчилик заминига зил кетди. Чунки сарфланган мез^натга кура улар рус саноат молларига нисбатан ^иммат эди. Рус саноат моллари олдида уларнинг бозори синди. Масалан, Фаргона ва Сирдарё вилоятларида 1890 йилда махаллий кор- хоналар сони 1099 та булса, 1913 йилга келиб, улар­нинг сони 774 тага тушиб ^олди. Уларда ишлайдиган ишчилар сони 1180 тадан 853 тага камайди. Уларнинг даромади эса 250,4 минг рублдан 158,2 минг рублга тушиб кетди1. Улка хунармандчилигининг маркази з^исобданиб келган Самарканд, Маргилон, 1^ут$он, Андижон, Бухоро каби шаз^арларда оммавий маз^су- лот ишлаб чик,арадиган завод ва фабрикалар з^али йу^ ЭДИ. 1841 йилда Бухоро да атиги 6 та чуян эритиш цехи ишлаб турган. Туркистонда биринчи пахта тоза- лаш заводи 1874 йилда (Тошкентда) ^урилган. 1880 йилда шундай завод махаллий бой Олимхужа Му^ам- маджонов томонидан Андижонда ^урилди. 1881 йили учинчи завод Катта^ургонда ^урилди. Шундан сунг завод ва фабрикалар курилишига катта эътибор бе- рилиб, 1914 йилга келганда, уларнинг сони 220 тага етди. Шундай заводлар 1905 йилда Бухоро амирли- гида 9 та, 1913 йилга келиб 26 та булди. Хива хонли­гида эса феврал ин^илоби арафасида 36 та пахта тозалаш заводи, 4 та ёг заводи бор эди2. Пахта ва ёг заводларининг эгалари ака-ука Вадьяевлар, Фуза- ловлар ва махаллий бой Юсуфбоевлар эди.
Махаллий буржуазия вакиллари рус ва чет эл капиталистлари билан з^амкорликда жаз$он бозорига чи^ишга з^аракат ^иладилар. Улкада ишлаб чи^арил- ган маз^сулотлар нафа^ат Россияга, балки Англия ва Германияга з^ам олиб кетилган. Масалан, Туркис­тон ёг заводларининг кунжара маз^сулотларига четда талаб катта эди. XIX асрнинг охирларидан Туркистон экономикаси капиталистик ривожланиш йулига ту­шиб олди. Пахта заводларининг монопол бирлашма- лари вужудга келди. Масалан, 1915 йилда 5 та йирик фирмани бирлаштирган "Бешбош" савдо-саноат ширкати ташкил этилди. Банк-молия капитали Урта
Осиё и1угисодиятининг барча соз^аларига кириб бор- ди. Туркистонга Россиядан тапн^ари бошк,а хорижий фирмалар ва уларнинг маблаглари кириб келди. Ма­салан, "Зингер"фирмаси.
Улкани Россия билан боглайдиган темир йул ишга тушгач, рус ва чет эл капиталининг Туркистонга ки­риб келиши янада жадаллашди. Улкада 1895-1914 йиллар оралигида 11 та ypyF заводи, унлаб кун, fhlut, оз^ак 1$издириш, мис эритиш заводлари, жун ювиш цехлари, вино, пиво, фармацевтика, ози1$-ов1$ат кор- хоналари ишга туширилди. Биринчи жаз^он уруши арафасида Туркистонда дастлабки электр станция- лар пайдо булди. Масалан, "Чимён" нефтни з^айдаш заводи дизел электр станциясидан 1$увват оларди, Ковунчи 1$анд заводи уз хусусий ГРСсига эга эди. Бирогу бу завод ва фабрикаларда ишчиларнинг асо­сини европаликлар ташкил этиб, маз^аллий аз^оли уларда жуда камчиликни ташкил этган. Улар асосан кон к,азиш саноати ва темир йул 1$урилишида ишла- шар эди. Маз^аллий хотин-1$из ишчилар фа1$ат пилла 1$уритиш, пилла толасини чувалаш, 1$урт уругини олиш тармору\арида купчилик (56,5 фоиз)ни ташкил этган.
XX аср бошларига келганда, улка i$hul\oi$ хужали- гида саноат учун пахта етипггириш бош масала булиб 1$олди: пахта майдонлари кенгайди, 1$анал ва apniyvap курилиш и га эътибор кучайди, аввал деэдон пахтани уз хужалиги эз^тиёжини к,ондириш учун экса, энди пахтани бозор учун экадиган булди. Туркистон дез$1$он хужалигининг бозор муносабатларига мослашиш суръатлари Fap6ra нисбатан жуда тез юз берди.
Савдо-саноат буржуазияси, молия банк олигар- хияси ночор майда дез$1$он хужаликларига давлат томонидан енгил шартлар билан кредит берадиган ширкатларни ташкил этилишига эришди. Майда дез$- 1$он хужаликлари 12 фоиз фойда тулаш эвазига дав­лат ширкатларидан кредит олишлари мумкин эди. Кредит олиш шартларига кура, кредит олувчи шахс- лардан мулкини гаровга 1$уйиш талаб этилган. Аммо экин майдонлари чегарали булган майда дез$1$он ху­жаликлари ерларидан ажраб т^олитттддн ^урк,иб, бун­дай имкониятлардан фойдалана олмаганлар. Бунинг устига, мусулмон дунёсида маълум миздорда про­цент тулаш шарти билан кредит олиш ва бериш одати булмаган. Соодадил дез^он хужаликлари Fap6 дунёсидаги бу молиявий тартиб-^оидани эса тунгун- маганлар. Натижада, давлат кредит ширкатларидан асосан рус дез^онлари ва узига ту^ махаллий мулк эгалари фойдаландилар. Махаллий майда дез^он ху­жаликлари билан давлат кредит ширкатлари урта­сида судхур воситачилар пайдо булиб, улар 10-12 фоиз атрофида фойда тулаш шарти билан кредитга олган маблагни 40-60 фоизгача фойда олиш шарти билан ночор дез^он хужаликларига берарди. Ширкатлар фаолиятида ^онунбузарликнинг олдини олиш з$ам ^ийин булган.
Давлат кредит ширкатлари нафа^ат деэдон хужа­ликлари доирасида, балки улар шаз$ар з^унарманд- лари, извошчилар учун з$ам тузилган. Ширкатчилик 1910-1917 йилларда аввалгиларига нисбатан 18 марта к^шайди, уларнинг аъзоларини сони 43 мартага, мо­лиявий з^иссаси 243 мартага ошган.
Шундай 1$илиб, XX аср бошларида хужалик юри- тишнинг кооператив шакли Туркистондаги и^тисо- дий муносабатларнинг муз^им ^исмига айланди. Майда де^он хужалигининг анъанавий фаолияти саланган з^олда, бозор муносабатлари келтириб чи- ^арган муаммолар кооперация ор^али з^ал ^илинди. Биро^, махаллий сармоя саноат маз^сулотлари ишлаб чик,аришда рус капитали томонидан сик,иб ^уйилди. Пахта ва бопща хомашёлар етиштириш ва четга чи^аришда махаллий капиталнинг урни сезиларли эди. Мамлакат ичида чакана савдо ^илиш жабз^аси тула махаллий савдогарлар йулида эди. Улка и^тисо- дий з^аёти капиталистик муносабатларга кенг кулам- да тортилди. 1917 йил феврал ин^илоби арафасида улкада бу жараёнларга тортилган миллий буржуазия синфи шаклланди. Россиядан келтирилаётган мол- лар олдинги даврга нисбатан 8 мартага, улкадан Рос- сияга чи^арилаётган товар 7 мартага усди.
Шундай 1$илиб, XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида Туркистон узаро савдо алок,аларига кенг жалб этилиб борди. Туркистонда ягона ички бозор- нинг шаклланиши бошланди. Бирок,, Туркистон Рос­сиянинг хомашё бозорига айланиб борди. Унинг хом- ашё бойликлари куп булишига ^арамай, Россия
совдо-сотш$ буржуазияси Туркистонда ма^аллий ту- 1$имачилик саноатининг ривожланишига тус1$инлик 1$илишда давом этди. Шунга 1$арамай, Туркистон феодал би11$лик ва гафлат уйкусидан уйгониб, ул- када маърифий, сиёсий ва миллий таравдиётга инти- лиш кайфияти бошланди. Миллий буржуазия ва унинг илрор зиёлилар отряди — жадидлар тарих май- донига чивди. Улар Туркистондаги ижтимоий- и1$ти- содий узгаришларнинг тепасида эди. Жадидлар кенг хал1$ оммаси маърифатли булмагунча жамият заё- тида бирор узгариш 1$илиш мумкин эмаслигини даст­лаб тушуниб етган ижтимоий заракатнинг тепасида турди ва бу ишларда намуна булиш миллатга хос фазилат деб билди. Шунинг учун улар жойларда мак- таблар очиш, унга кенг хал1$ оммасини тортиш зарур- лигини у^тирдилар.
Туркистонда янги усул (жадид) мактабларини таш­кил этишда Россия мусулмон мактабларининг буюк исло^отчиси Исмоил Гаспиринский гояси асос булди. У Богчасаройда эски 1$ироат ут^иш усулидан фар1$ 1$и- лувчи, дарсларни енгил узлаштириш усулида мактаб очиб, узи унда даре берган, дарсликлар ёзган. Унинг бу янги усул мактаби ва чоризмнинг мустамлакачилик сиёсатини фош 1$илувчи асарлари Туркистон жадид- лари дунё1$арашига ижобий таъсирини утказди, Тур­кистонда з$ам янги усул мактабларининг очилишига туртки булди.
XX аср бошида Мунаввар1$ори Тошкентда уз зов- лисида мактаб очади. Унинг "Намуна" мактаби тур- кистонликлар ичида машзур булиб кетди. Янги усул мактаблари бутун Туркистон буйлаб кенг ёйилди. Бундан чоризм ташвишга тушади. Чунки унинг тала- балари Чор Россияси мустамлакачилик сиёсатини фош этувчи янги сиёсий кучга айланмозда эди. Янги усул мактабларида нафа^ат маърифатпарварлик гоялари, балки туркий-исломий зузу^ий меросни миллат ичида кенг ёйиш, зурфикрлилик, тара^иёт ва миллий исти1у\ол гоялари зам ухитиларди. Жадид­лар мустамлакачилик заминини заифлаштирувчи куч сифатида XX аср бошида тарих са^насига чивди.
Маърифий ва сиёсий йуналишдаги бу узгаришлар Чор амалдорларини ташвишга солмай 1$уймас эди.
Мусгамлакач иларга махаллий ах.оли орасида з^ам ишонч- ли таянч керак эди. Жадид мактаблари ^аторида маъмурият томонидан махаллий ёшларни у^ишга тортган "рус-тузем" мактаблари ташкил этилди. Унинг номидан з$ам маълумки, "рус-тузем" мактабла- рида махаллий болалар рус болалари билан бирга, ара­лашиб ук,ийдилар. Махаллий болалар икки соат аник, фан асосларини рус болалари билан бирга ут^иса, дол­ган икки соатда ислом шариати ва Куръону хадисдан руслардан алоз^ида даре оладилар. Шундай ^илиб, махаллий ёшлар з>ар икки мактабда з$ам дунё билан танишадилар, уларнинг сиёсий онгги усиб боради.
XX аср бошида Европа таравдиётда анча илга- рилаб кетган эди. Осиё эса, жумладан Туркистон илм-фан амалиёти ва техника тарамиётида ореада к,олиб кетганди. Бу з^ол илгор фикрловчи зиёлилар ва махаллий буржуазияни ташвишга солмовда эди. Жаз^олат уй^усидан уйгониш тарихий заруриятга айланган эди. Жадидчилик эса бу аз^волни тутри ту- шунувчи ва вазиятни тугри таз^лил этувчи ижти- моий-сиёсий о!$им, з^аракат эди. Туркистонда жадид- чиликнинг ривожланишида Туркиядаги ижтимоий- сиёсий ва маданий-мафкуравий ислоз^отларнинг таъ- сири з$ам кучли булган. Жадидлар уз гояларини таш- ви1$ 1^илиш, авом хал^ оммасини кузини очиш йулида газета ва журналлар очдилар, босмахоналар ташкил ^илдилар ("Садои Туркистон", "Садои Фаргона", "Ут­ро Ферганы", "Ферганская жизнь", "Туркестанский край", ")^уррият", "Ойина", "Ал ислоз$", "Ал изоз^" ва бошкдлар.
Жадидларнинг фаолияти улкада аз^олини миллий уйгонишга чорлаб, Чор Россияси мустамлакачи- ларини ташвишга солиб ^уйди. Чунки биринчи рус ин^илобидан сунг купгина xaAiyvap, жумладан Тур­кистон аз^олиси уртасида з$ам сиёсий ва маданий эркинликка эришиш умидлари пайдо булган эди. Аммо дастлаб жадидлар гоявий к,урол к,илиб олган пантуркизм умумтурк оламини амалда бирлаштира олмаслиги ани1$ булиб ^олди. Сиёсий курашлар риво- жида анъанавий туркчиликдан воз кечиб, туркий- чилик (туркизм) гоясини илгари сурувчи янги авлод майдонга чи^а бошлади. Бу янги авлод орасида Тур- кистон халзларини сиёсий, иктисодий ва маданий бирдамлик асосида ривожлантиришга заратилган бир к,анча миллий давлатларни ташкил этиш кояси пайдо булди. Бу гоя тарафдорлари Туркистонни Тур- кия зимоясидаги зандайдир умумтурк давлатнинг таркибида эмас, балки туркий элатларнинг уз тавди- рини узи белгилаш асосида ташкил топган зуд уд и й мухтор федерация тарзида курдилар.
Уша кезларда бу таълимотга мутлак,о зид бошза таълимот зам бор эдики, унинг асосчиси атозли сиё­сий ва диний арбоб Жалолиддин Ал-Афгоний эди. Ал-Афгоний ва унинг сафдошлари 1888 йилда Россия мусулмонлари билан учрашувларида исломни ислоз к,илиш, янгилаш за^ида эмас, балки мусулмонлар- нинг фан ва техника ютузларини эгаллашлари заё- тий зарурият эканлигини таъкидладилар. Улар Шарк, Зам Fap6 босиб утган йулни босиб угади, бунинг учун ислом шиорлари мусулмонлар дунёсида жипс- лапггирувчи ролини уйнашлари лозим, деган гоялар билан чи^адилар. Шиорлар мусулмонларни умумий душман — мустамлакачиликка зарши курашда бир- ликка ва бирдамликка даъват этарди. Аммо шу би­лан бирга, бу гоя панисломизмни таргиб зилувчи мусулмон халзларининг миллий тафовутларини инкор этиб, бутун жазон демократик теократияси — «Имомат» гоясини зам олга сурарди.
Пантуркизм дастлаб панисломизмга ошкора зар- ши булмаса-да, амалда панисломизм мафкураси теократик клерикал-реакцион озимларни вужудга келишига йул очаётган, мусулмонлар дунёсида мил­лий мафкуранинг пайдо булишига ва миллий узлик­ни англашга fob булаётган таълимот эканлиги маълум булиб к,олди. Х,атто, пантуркизм асосчиларидан бири Зиё Гукалп "Туркчилик асослари" номли асарида "панисломизм мусулмон халзларда "миллий уз-узини англашга к,аршилик курсатмозда, уларнинг тара к,^и- ётига fob булмозда, ва шу тариза, уларнинг мустазил миллатлар булишига халазит бермозда" деб очиз ёзади. Панисломистлар гояси анча тор доирада, яъни Туркистон рузонийлари, мутаассиб зиёлилар, савдо буржуазияси замда деззонлар уртасида оммалашган эди. Умумтурк гоясига Туркистон зиёлилари ва бур-
жуазиясининг анча тор доираси хайрихохлик бил- дирар эди. Аммо туркизм намояндалари Туркис- тоннинг ижтимоий з^аёт майдонига маданий-маъ- рифий з^аракат сифатида, таълим системасини ислозс, ^илишни ма^сад ^илиб ^уйган жадидлар эди.
Улар сафида ёш миллий зиёлилар намояндалари, мусулмон руз^онийларининг илгор отряди, савдо- гарлар, диний мактаб муаллимлари ва талабалар, майда амалдорлар, илгор ноширлар, ёзувчи ва жур- налистлар гурух,и вужудга келаётган эди. Маз^муд- хужа Без^будий, Абдурауф Фитрат, Садриддин Ай- ний, Абдулвоз^ид Бурдонов, Файзулла Хужаев, Аб­дулла К°Дирий, Убайдулла Хужаев, Мунаввар ^ори, Полвонниёз >^ожи Юсупов, Таваллолар жадидлар- нинг энг танируш намояндалари булиб, улар узла- рини "таравдийпарварлар" деб атаганлар. Уларнинг маърифатчилик дастурида табиий фанлар у^ити- ладиган мактаблар очиш, газета ва журналлар нашр этиш, халвда тарамиётга, илмга интилишни уйго- тиш амалиёти ётар эди.
Илгор мамлакатлар таъсирида монархияга асос- ланган Бухоро ва Хива давлатларида з^ам жамиятни янгилаш учун ислоз^отчилик з^аракати бошланиб кет­ди. Бу з^аракат тепасида Бухоро ва Хиванинг демок- ратик рухдаги ёш зиёлилари турар эди. Биро^ улар (яъни "ёш бухороликлар", "ёш хиваликлар") Туркис­тон жадидларидан фар1уш уларок,, тактика соз^асида муътадил ислоз^отлар утказиш тарафдорлари булиб, уларнинг пировард ма^сади конституцион монархия эди. Биро^ "ёш бухороликлар" ва "ёш хивалик­лар "нинг ана шу уртамиёна талаблари з^ам ^атти^ ^аршиликка учрайди, низдоят улар уз фаолиятларини ута махфий тарзда ишлашга утиб давом эттирадилар. Биро^ Бухоро ва Хивада монархия тартиби кучли эди. Амир ва хонлар, ^абила сардорлари чекланмаган з^окимиятга эга эдилар. Мусулмон руз^онийлари мо­нархия тартибининг му^аддаслиги ва илоз^ийлигига ишонч тугдиришга з^аракат ^илардилар. "Ёш бухоро­ликлар" ва "ёш хиваликлар" эса хал^ орасида те­гишли мав^ега эга эмас эдилар. Шу туфайли улар четдан, яъни Россия, Туркистон генерал губернатор- лиги, з^атто рус фут$ароларидан ёрдам сурашга маж- бур булганлар.
Чоризмнинг Бухоро ва Хива устидан ярим асрлик з^укмронлиги бу замин ик,тисодиётига рус капитали- нинг кириб келишига кенг йул очди. Урта Осиё ва Закаспий темир йулининг 1$урилиши бу жараённи янада тезлаштирди. Бухоро ва Хива ^удудларида з$ам рус капиталининг завод ва фабрикалари, банклари ва савдо фирмалари пайдо булди. Шу билан бирга, бу заминга Россия фу1$аролари —амалдорлар, савдо- гарлар, саноатчилар, ишчилар, Чор Россияси ^арбий гарнизонларининг зобитлари, аскарлар, христиан рухонийлари келиб урнашдилар, темир йул ё1$ала- рида ва дарё пристанларида рус 1$ишло1$лари таркиб топди. Куп лолларда бу к,ишлоьу\ар кейинчалик ша- 5$арларга айланди. Масалан, Янги Бухоро, Янги Чор- жуй, Керки, Янги Термиз, Янги Урганч ва бопн^алар шулар жумласига киради. Бу янги замон талаблари асосида таркиб топган жойлар Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги ^удудларидаги рус капитализми ва мус- тамлакачилигининг таянчлари эди.
Шундай 1$илиб, янгиликка интилиш, анъанавий з^аёт э$амда турмуш тарзидан узо1$лашиш ва жа^онда юз бераётган ижтимоий, иктисодий, сиёсий ва мада­ний жараёнларга тортилиш нафа1$ат Туркистонда, балки аста-секин Хива хонлиги ва Бухоро амирли- гида з$ам юз бера бошлади. Мана шундай ижтимоий- и^тисодий ва маданий узгаришлар билан Урта Осиё 1917 йил фев рал инк,илобига етиб келди.


  1. Download 0,72 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish