«Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти

Mahmud Zamax-


•any


ko'fdab mamiakatlari- ya mashaqqatti safar- iar qiiyan, teran biii- mi va ilmiy saiohiyati Uian butun idom oia- mini ioi qoidiryan bu zot, hech shubhasiz, xd- (jimiz uchun ma’naviy


Islom Karimov.

М ...... . -

oid “Sharh abyat kitob


^*fes J Sibavayh” (“Sibavayh ki-
_ о»^ • • tobining sharhi ) asan arab
.... tilshunosi Sibavayh (796
•• • У^{111 vafot} etgan)ning kito-


- • ^lJ biga yozilgan mukammal
sharhdir.
Zamaxshariyning «Muqaddimat ul-adab» -7 1 ■ • ^
‘i • /vtt ЛЧ1-, Zamaxshariyning (Jt-
asarining qo lyozmasi (All asr; U zbekiston ^{J 0}
FA Sharqshunoslik institutida saqlanadi). siz Xorazmshohga ba-
g‘ishlab yozilgan “Muqaddimat ul-adab” (“Adab ilmiga mu-
qaddima”, 1137) asaridagi arabcha so‘zlar ostida forsiy va turkiy
tarjimalarning berilishi o‘zbek tarixiy leksikologiyasi uchun qim-
matlidir. Asar 5 katta qismga bo‘lingan bo'lib — otlar, fe’llar,
bog‘lovchilar, ot o‘zgarishlari va fe’l o‘zgarishlari haqida bahs
yuritadi. Ushbu asarda Zamaxshariy o‘sha davr arab tilining
iste’molda bo‘lgan barcha so‘zlari, iboralarini qamrashga intilgan,
ularning etimologiyasiga katta e’tibor bergan. Asar arabchadan
fors, chig‘atoy, mo‘g‘ul va turk tillariga, 1706-yil Xo‘ja Ishoq
afandi tomonidan birinchi marta usmonli turk tiliga tarjima qilin-
gan.
Zamaxshariy asarlarida uslubshunoslik va she’rshunoslik ha­qida ham fikr yuritilgan; badiiy tasvir vositalariga qisqa, aniq va nozik izohlar berilgan. 3500 ga yaqin arab maqollarini to‘plab, ularni izohlagan (“Al-Mustaqso fil-amsol” — “Kamolga yetgan maqollar” asari).
“Kitob al-jibol val-amkina val-miyoh” (“Tog‘lar, joylar va suvlar haqida kitob”) asarida geografik joylar, tog‘lar va dengiz- larga doir qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Zamaxshariyning bu asari G‘arb olimlari o‘rtasida ham mashhur bo‘lgan, 1856-yd gollandiyalik arabshunos olim Salverda de Grave tomonidan

_mukammal tadqiq qilingan holda nashr etilgan. “Asos ul-balog‘at”

(“Notiqlik asoslari”) asari lug‘atshunoslikka bag‘ishlangan. Unda
_arab tilining fasohati (nozik qirralari), mukammalligi haqida so‘z
boradi. Fikrni chiroyli ibora va so'zlar bilan ifodalash, so‘z
boyligidan ustalik bilan foydalanish uchun kishi notiqlik san’atidan
yaxshi xabardor bo'lishi kerak. Buning uchun so‘zni to‘g‘ri, o‘z
o‘rnida ishlatish, qoidaga muvofiq so'zlash va yozish ham kerak
bo‘lgan. Bu asarda adabiyotning asosiy qismlari, frazeologik so‘z
birikmalari, ularning amalda tadbiq etish yo‘llari chuqur tahlil
etilgan.
Zamaxshariyning “Al-foiq fi g‘arib al-hadis” (“G‘arib hadis-
lar haqida qimmatli kitob”) asari hadisda uchraydigan, ma’nosini
anglash qiyin bo‘lgan iboralar, so‘zlar haqida. “Atvoq uz-zahab
fil-mavo’iz val-xutab” (“Xutbalar va va’zlar bayonida oltin
shodalar”) asari nasihatomuz maqolalar to'plamidan iborat. “Rabiy’
ul-abror va nusus ul-axyar” (“Ezgular bahori va yaxshilar bayo-
ni”) asarida adabiyot, tarix va boshqa fanlarga oid hikoyalar,
latifalar, suhbatlarning eng saralari jamlangan. Zamaxshariyning
aruz vazni haqida bahs yurituvchi “Al-Qustos fil-aruz” (“Aruz-
da o‘lchov”) asari muhim manbalardan hisoblanadi. “Maqomat”
(“Maqomlar”) — 50 maqomdan iborat bo‘lib, qofiyali nasr —
saj’ uslubining nozik
namunalarini o‘zida mu-
jassam etgan muhim
asardir. Zamaxshariy
hikmatli so'zlardan ibo-
rat Navobig* ul-kalim”
( Nozik iboralar”), didaktik ruhdagi “An- ^nasoih us-sig‘or val


I








ft


Zamaxshariy maqbarasi (Ko‘hna Urganch).


105




bavolig* ul-kibor”
(“Kichiklarga nasihatlar
va ulug'lar yetukligi”)
hamda lirik va falsafiy
she’rlar, qasida, faxriya,
nazmiy maktublarni o‘z
ichiga olgan “Devon uz-
Zamaxshariy” kabi
asarlar ham yaratgan.
“Al-Kashshof ul haqoiq
it-tanziyl va uyun il~
aqoviyl fi vujuh it-
ta’viyl” (“Qur’on haqiqatlari va uni sharhlash orqali so‘zlar
ko‘zlarini ochish”) asari (1132 — 34) Qur’on tafsiriga
bag‘ishlangan. Dunyoning turli qo‘lyozma xazinalarida “Al-
Kashshof”ning 100 ga yaqin qo'lyozmalari va asarning o‘ziga
bitilgan 20 dan ortiq sharh va hoshiyalar mavjud. Qohiradagi
mashhur Al-Azhar dorilfununining talabalari ham boshqa taf-
sirlar bilan bir qatorda Zamaxshariyning ushbu asari asosida
Qur’on o‘rganadilar. Asarlarining qo'lyozmalari Germaniya, Misr,
Turkiya, Eron, Fransiya va Rossiyada saqlanadi.
Zamaxshariy asarlari nemis, fransuz va boshqa tillarda nashr etilgan. Zamondoshlari Abusamad Muhammad Sam’oniy, Yo- qut Hamaviy, Jamoliddin Qiftiy Zamaxshariy ijodiga yuksak baho berganlar.


T


¹ f /•#■ . \jS if t*ste I
jr * ;V V ■¥
У.-:--Ф'-еиЪ i**i ■/ if - irv t- -Ы
" it//
... . . .
- *- Si,
’ g
■a:-.. /,?. «£. . ,-je-txr- ■ -
: ‘ *■
**&»*■
-■*S* ■■■ k&s.-t .•*.* £
>4*. bc&i&'df- £*■
^:ч'
■


-Л - -
— •» .
. . . г . •• i .
9У»*? ■ '
' -^vt-